Цагаан сар, наадам. Монгол туургатны олон зууныг дамжин ирсэн уламжлалт баяр. Монголчуудын өв соёлыг тээсэн энэ уламжлалт ёс заншил өнөө ч дэлхийн өнцөг бүрт ямар нэгэн хэмжээгээр тэмдэглэгдсээр байна.
Энэ ёслолын хамгийн том зураг нь бид буюу Монгол Улсаар овоглосон иргэний үнэмлэхтэй иргэд. Энэ тухай 1960-аад онд Унгарын эрдэмтэн бичихдээ “Олон зууныг дамжин ирсэн Цагаан сар хэмээх баярыг эрх баригчид хориглосон ч монголчууд тэмдэглэсээр байна. Эрх баригчид мэдсэн ч, мэдээгүй дүр эсгэж байгаа нь энэ баяр хэнд ч, юунд ч дарагдахгүйг харуулна” хэмээн бичжээ. Харин эрдэмтэн Б.Ринчен “Тунгалаг тамир”, “Цагаан сар” зэрэг зохиолуудын ядуулаг дүрүүдийг “ядмагхан улс төр” гэж нэрлэсэн гэдэг. “Өдрийн сонин”-ы залуу сэтгүүлч “Залуус цагаан сараас төвөгшөөх хэрэггүй” гэж бичсэн байна. Энэ бүхнээс харвал бидний хойч үе ч энэ баярыг тэмдэглэсээр байх нь гарцаагүй.
Харин гадаадад байгаа монголчууд хэрхэн тэмдэглэдэг талаар сонирхвол зарим тохиолдолд цагаан сарын ёс уламжлал мартагдах тал руугаа явж байгаа тухай зарим судлаачид ярьдаг. Энэ удаа өмнөд монголчууд цагаан сараа хэрхэн тэмдэглэдэг талаар зарим зүйлийг сонирхуулъя.
Бидний ярьдгаар өвөр монголчууд буюу БНХАУ-ын Өвөр Монголын өөртөө засах орны монголчууд монгол бичгээс эхлээд олон зүйлийг тээж үлдсэн. Тэд цагаан сараа Хятадын хуулиар тэмдэглэдэг боловч монгол өв соёлоо маш их дээдэлнэ. БНХАУ-ын харьяа монголчуудыг ихэнх тохиолдолд өвөр монгол гэж ярьж, бичдэг. Хятад талаасаа яривал өвөр буюу өвөрт, дотоодод байгаа гэсэн утга. Хятадууд 1921-1949 он хүртэл өмнөд монголчуудыг дотоод, бидний монголчуудыг гадаад, ар монгол хэмээн хилээр зааглан нэрлэсээр иржээ. Харин өнөөгийн ӨМӨЗО-ны монголчууд бидний өмнө зүгт оршдог тул бид өмнөд монголчууд гэж бичиж байна.
Өмнөд монголчууд өвлийн адаг сарын 23-нд гал тахих ёслол үйлдэнэ. Дээхнэ үед 23-нд ядуус, 24-нд хэргэм зэрэгтнүүд гал тахидаг байсан бол өнөө цагт бүгд 23-нд тахидаг болсон аж. Гал тахих ёслол нь хонины өвчүүг хөх, улаан, цагаан, цэнхэр, шар торгоор ороож шатаахыг хэлнэ. Өмнө нь тэд бүтүүний өдөр нүүдэл суудал хийдэг байсан бол одоо гэрийн эд хогшлоо гаргаж, шороо тоосыг цэвэрлэж гэртээ буцаан оруулах үйлдлээр нүүдэл суудлыг орлуулна. Жил нь орж байгаа хүнд ойр дотнынхон нь шинэ дээл, адуу мал бэлэглэнэ. Өмнөдүүд цагаан сарын идээ шүүсээ дал дөрвөн өндөр, хуруудыг хэвлэж хийсэн хагас дугуй боовоор бэлдэнэ. Хагас дугуй боовоо долоог нийлүүлж, бүтэн тойрог болгон долоон үе өрж гадна хүрээ болгоно. Дотор нь мөн долоон үеэр хэвлэсэн дугуй боов өрж, гадна хүрээнээс дээш гурван үе илүү тавина. Мөн бидэнтэй адил бууз, банш бэлдэнэ. Идээ будааны үндсэн ундаа архи, цай. Цагаан сараар золгож байгаа хүмүүстээ жижигхэн аяганы ёроолоор багахан хэмжээний цай амсуулах төдийхнөөр өгнө. Харин архийг бол заавал гурван хундага уулгана.
Монголын идээ шүүс
Өмнөдүүдийн золгох ёс биднийхээс тэс өөр. Ахмад настай нь сууж үр хүүхдүүд нь ирээд бидний ярьдгаар товаришлах буюу зүгээр л гар бариад болоо. Хэн нэгэн ахмадтайгаа гэр бүлээрээ золгох тохиолдолд өрхийн тэргүүн л гарын бэлэг өгнө. Өмнө нь ахмадуудтай золгохдоо архи өгдөг байсан бол сүүлийн жилүүдэд сүү өгөх нь ихэсч багаа аж. Монголд сурч байгаа өмнөд монгол оюутнуудын яриагаар бол энэ нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн архи биш сүү өргөх уриалгатай холбоотой. Сүүлийн жилүүдэд өмнөдүүд цагаан сараар өөрсдийн үйлдвэрлэсэн зүйлээ хэрэглэх уриалга гаргаж байгаа бөгөөд энэ нь ч хэрэгжиж жижиг, дунд үйлдвэрүүд нь богино хугацаанд томорч байгаа гэнэ. Золголт хийсэн өндөр настан золгосон бүхэндээ гарын бэлэг өгнө. Гарын бэлэг нь ихэнхдээ 50-100 юань. Гарын бэлгийг зөвхөн ойр дотнын өндөр настандаа л өгнө. Залуус болон саднууд бие биедээ айлчлахдаа ямар нэг бэлэг солилцохгүй. Хуулиар цагаан сараар өмнөдүүд долоо хоног амардаг. Гэхдээ золголт 15 хоног үргэлжилнэ. Гэхдээ шинийн таванд хэн ч холын замд гардаггүй сонин уламжлалтай. Цагаан сараар өмнөдүүд хөгшин залуугүй монгол дээлээр гоёно. Залуус дээл өмсөх нь багасч байгаатай холбогдуулан Өмнөд Монголд дээлтэй холбогдсон олон арга хэмжээ хэрэгжүүлж байна. Өнгөрсөн есдүгээр сард оюутнууд хичээлийн нэг өдрөө монгол дээлний өдөр болгохыг уриалж, муугүй хэрэгжиж байгаа тухай өмнөдөөс суралцаж байгаа оюутнууд ярьж байна. Мөн зарим урлагийн арга хэмжээнд дээлтэй ирсэн залууст суудал сонгох, түүгээр ч зогсохгүй үнэгүй үзүүлэх зэрэг урамшуулал ихээр дэлгэрч байгаа аж. Өмнөдүүд манайд үйлдвэрлэсэн урт түрийтэй гутлаар сүүлийн үед ихээхэн гангарах болжээ.
Өмнөд Монголын идээ шүүс
Цагаалганы хуруудыг малтай айл зунаас эхэлж хураана. Мөн шүүсний хонийг өөрсдийн идэштэй хамт бэлдэнэ. Өмнөдүүд мах ихээр хэрэглэнэ. Хоёр охинтой эхнэр, нөхөр жилд цагаан сарын ууцнаас гадна нэг үхэр, хоёр хонь хэрэглэнэ. Түүнээсээ хамгийн ахмад настандаа дээж хүргүүлнэ. 2012 онд нэг хонь 1200 юань буюу 432 мянган төгрөгт хүрч байсан бол өнөөдөр 500 юань буюу 180 мянган төгрөг байгаа гэнэ. Харин гарын бэлэгт өгдөг архи нь 30-40 юань. Өмнөдүүд цагаан сард нэг өрх дунджаар 3000 орчим юань зарцуулна. Өмнөдүүдийн цагаан сар элбэг дэлбэг боловч Цагаан сарын баяр дуусахад идээ шүүс нь бас дуусна. Тэд биднээс ялгаатай нь том жижиг ууц, мөнгөн аяга, үнэтэй дээл, мөнгөн бүсээр өрсөлдөхгүй.1949 оны ардын хувьсгалаас өмнө тэдэнд цагаан сарын баяраас өөр баяр байсангүй. Өмнөд Монгол орон даяар нэгдсэн наадам хийдэггүй байж. Харин өнөөдөр аймаг, хошуу бүхэн эрийн гурван наадам хийдэг болсон. Мөн олон улсын хэмжээний баяр, Валентины баяр гэх мэтийг чөлөөтэй тэмдэглэх болжээ. Сонирхолтой нь, өмнөдийн залуус өнөөг болтол Валентины баярт хайнга хандана. Хот сууринд боловсрол эзэмшсэн цөөн залуус нэлээн шохоорхдог аж. Сүүлийн үед өмнөдийн залуус гадаадад сурч дотооддоо бизнес хийх сонирхол нэмэгдэж байна. Зарим залуус Цагаан сарыг ингэж олон хоног тэмдэглэхэд таатай хандахгүй байгаагаа илээр илэрхийлдэг болсон аж. Учир нь олон хоногийн амралт бизнест нь муугаар нөлөөлдөг. Гэхдээ л өмнөдүүдийн хамгийн том баяр нь мэдээж цагаан сар. Олон хоногийн амралттай цагаан сарын үеэр хоолны газрууд маш их ашиг олно. Томоохон зоогийн газрууд урьдчилан захиалга авна. Өмнөдүүд гэртээ цагаалахаас гадна хамаатан, төрөл садан, найз нар нийлж хоолны газар цуглах хоббитой. Энэ үеэр тэд өнгөрсөн жилд олсон олз, мэргэн санаа хөгтэй явдлуудаа бие биедээ хуучилж ихэнх цагаа барна.Өмнөдөд барууны кино гаргадаг телевизийн ганц суваг байдаг. Өмнөд Монголын эрх баригчид цагаан сарыг улам төгөлдөржүүлэх арга эрэлхийлсээр ирсэн гэнэ. Тэд энэ баяраар дамжуулж үндэсний өв уламжлалаа авч үлдэхийг оролддог аж.
Харин овог, дошоо сахиж үлдсэн бидний цөөн монголчуудын цагаан сарын баяр жил ирэх тусам өргөжиж байгаа ч, зарим талаар шүүмжлэл дагуулах болж байна. Тэтгэврийн хөгшдийн цагаан сараа тахлах үндсэн хөрөнгө нь тэтгэврийн зээл. Хэдхэн хоног идэх идээ будаанд ямар ч тэтгэврийн хөгшин багаар тооцоход 3-5 сарын тэтгэврээ золино. Гар дагуулж харсан хөгшид хүүхэд бүрт гар цайлгах ёслол үйлдэнэ. Социализмын үед энэ нь бэлгэдлийн чанартай байсан бол сүүлийн жилүүдэд зэрэг зиндаа, бэл бэнчингийн өрсөлдөөн болж хувирч байна. Төр засгийн тэргүүнүүд нь ч нэг өрөөнд шинэлж байгаа байж тус бүртээ өндөрлөг гэдгээ харуулах мэт өөрсдөөсөө өндөр боов өрж өрсөлдөнө. Энэ бүх өрсөлдөөний хөлд орлого багатай иргэд нэрвэгдэж нэрэлхүү зандаа автаж төрийн өндөрлөгүүдээс дутахгүй гэсэн ууц, боовны зарлагад нухуулна.
Мэдээж энэ баярыг тэмдэглэх нь соёлын том өв уламжлал. Гэхдээ бэлгэдэл, ёс заншлаас илүүтэйгээр өнгө мөнгөний өрсөлдөөн болгох нь зохимжгүй. Бидний бэлтгэдэг идээ шүүс ч эрүүл ахуйн нөхцөлийг хангаж байгаа нь эргэлзээтэй. Цагаан сараар тавьсан ууц, боовыг хэд хоног идэх нь ч тодорхойгүй. Энэ нь эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөтэйг эмч нар анхааруулдаг. Бас нэг ноцтой асуудал нь цагаан сарын үеэр хоолны хордлого нэмэгддэг тухай түргэн тусламжийн эмч нар ярьдаг. Энэ мэтчилэн цөөнгүй асуудал цагаан сарыг дагадаг болсон. Зүй нь энэ баярыг ашиглаад хойч үедээ мэндлэх, хүндлэх ёс монгол хэлнийхээ уламжлалт хэллэгийг хэвшүүлж сургавал хэн хэндээ хэрэгтэй л дээ.
Х.БАТТӨГС