ДОРОМЖЛОЛЫН ПРОТОКОЛ
…1920 оны хоёрдугаар сарын 19-нд Богдын хүрээнд нэгэн сүрт ёслол боллоо. Энэ ёслолыг зарим түүхнээ “Монголын автномийг устгасан ёслол” байсан маягаар тэмдэглэж хөгжүүлж ирсэн байдаг. Ялангуяа, 1911 оны хувьсгалын ач холбогдлыг 1921 оныхоос доогуур тавих зорилгоор тухайн үеийн явдлуудыг аль болох муушаан бичих эрмэлзэлтэй үүнийг холбон тайлбарлаж болно. Түүнчлэн, ХХ зууны дундаас Зөвлөлт-Хятадын харилцаа хүйтэрсэнтэй уялдан өмнөд хөрштэй холбоотой л бол хамгийн муугаар дүрслэх хөдөлгөөнтэй ч холбогдоно.
1920 оны өвлийн энэ ёслол үнэн хэрэгтээ Хятадын ерөнхийлөгчийн шагналыг гардуулах ёслол байсан ажээ. Монголын автономийг цэргийн хүчээр устгасны дараа ван, гүнгүүд буюу алтан ургийнхан, мөн хувьсгалт түүхнээ “шар феодал” хэмээн зүхэгдэх нигууртай шашны зүтгэлтнүүдэд шагнал гардуулж, монголчуудын сэтгэлийг засах зорилготой үйлдэл байв. Гэвч энэ ёслол монголчуудыг баярлуулахын оронд айхавтар гомдоон, сэтгэл санааг нь нэгэнт эргүүлжээ.
Угаасаа ч шагнал, бэлэг харахаараа “нугастай” юм шиг нахилцдаг монголчуудын занг нангиадууд андахгүй учраас иймэрхүү юманд гар татахгүй нь ойлгомжтой байв. Тэрэндээ тулах юм бол, Хаант оросоос тусламж гуйж илгээсэн бичиг дотор сүүлийн хэдэн жил цалингаар тасалж, алангаа алдсан тухай гомдол байж л байгаа юм чинь. Ингээд бодохоор, шагнал бэлэг аваад монголчууд гомдоно гэж юу байх билээ.
Шагналаасаа илүү гардуулах ёслол нь хамаг юмаа сүйрүүлээд хаяжээ. Хятадын сэнтэгтэй хувьсгалч Сю Шүжан Монголыг байтугай, Хятадыг нүд ирмэхийн зуур өрнөджүүлэн хувиргаад хаячихна гэдэгтээ итгэсэн нэгэн байлаа. Түүхнээ “бяцхан Сю” хэмээн хочлогдсон Сю Шүжан “аугаа санаатай боловч бяцхан шийдэлтэй” нэгэн ажгуу.
Тэрээр Монголын бүх зан заншил, итгэл үнэмшлийг “хум пад” гэхийн зуур л орвонгоор нь өөрчилж, өрнөджсөн хятадууд болгож орхино гэдэгтээ эргэлзсэнгүй. Монголчуудыг сайжруулах “Сю-гийн найман зүйл” төлөвлөгөөнд нь 40-өөс доош насны лам нарыг албадан гэрлүүлэхi санаачилга хүртэл байгаа юм чинь. Сталин хүртэл оролдоод бараагүйдээ уурсаж, сүүлдээ буудан алах замаар шийдсэн асуудал шүү дээ.
Ингээд жинхэнэ барууны ориг ёслол, протоколын арга хэмжээ зохиохоор шийдсэн байна. Хятадын “Да Жунтан” хэмээх ерөнхийлөгчөөс, саяхан Дундад улсын баруун хойт хязгаарын жирийн муж болсон Гадаад Монголын Богд гэгээнд тамга өргөмжлөл олгох ёслолын протоколыг 22 зүйлтэйгээр гаргаж, Монголын Яамдад тараажээ. Тэнд Богд тэргүүтэй Монголын ихэс дээдэс хятадын ерөнхийлөгч хөрөг болон Сю шүжанд олантаа мэхийн ёслохоор дүрэмдсэн аж. Төрийн албаныхнаар дамжуулан нийтэд урьдчилан тарааж цээжлүүлсэн уг хөтөлбөрт
“…хоёр. Хичээнгүйлэн угтах олон түшмэд тамга өргөмжлөлд ёсолно. Бие бөхийнө, дахин бие бөхийнө, гуравдугаар, бие бөхийнэ.
Гурав. Сайд Сю-д хичээнгүйлэн угтах олон түшмэд тусгай ёсолно. Бие бөхийнө.
…Арав. Богд хаан улсын далбаанд хандаж ёсолно. Бие бөхийнө, дахин бөхийнө. Гуравдугаар, бие бөхийнэ.
Арван нэг. Богд хаан Даа Жунтанд хандаж ёсолно. Бие бөхийнө, дахин бөхийнө. Гуравдугаар,бие бөхийнө.
Хорин нэг. Өргөмжлөлийн сайд хаанд хандаж ёсолно.
Хоёрин хоёр. Богд хаан хариу ёсолно. Бие бөхийнө. Харилцан халаг солилцоно. Ёс гүйцнэ. Хөгжим хөгжимдөнө” ii… гэхчлэн зааж өгсөн байна.
Ингээд товлосон өдөр болоход Хятадын ерөнхийлөгчийн хөрөг ба Богд хаанд олгосон “Гадаад Монголын сайныг зөвшигч, соёлыг туслагч Богд Жавзандамба хутагт хаан” цолыг олгосон тухай өр-гөмжлөлийн бичиг сэлтийг шар торгон жуузанд дамнуулан, цэргээр хамгаалуулан жагсаасан байна. Мэдээж хэрэг Хятадын далбаа мандуулахаа мартсангүй. Хөгжим дагалдсан ёслолын жагсаал очих үед Богдын шар ордын хашаа хэрмэн дээр Хятад улсын далбааг зөрүүлэн хатгасан байх аж. Монголын ван гүнгүүд, хувраг мяндагтнууд сэлт түүнийг угтан протокол ёсоор мэхэлзэн угтжээ.
Улмаар ёслолын ширээнээ тавьсан Хятадын ерөнхийлөгч Ли Юань хун(1864-1928)-ны хөрөгт, гурвантаа мэхэсхийж, есөнтөө толгой дохисон тухай Магсар хурц Монголын түүхийн бүтээлдээiii өгүүлсэн ажээ.
Тухайн явдлын гэрч нар “Да жунтангаас Богдод буусан шагналыг хүлээн авах өдрийг тогтоож, их жагсаалаар богдыг залж, Жунтангийн дүрсийн өмнө гурван удаа мэхэсхийн ёслуулж шагналыг өргөв”iv гэхчлэн дурссан бол хожуу үеийн түүхчид мөргөсөн, толгой дохисон бүгдийг нийлүүлэн “Богд хаан Сю Шүжан өмнө арав дахин мөргөсөн”v байдлаар бичих болсон бололтой.
Ёслолд оролцсон монголчууд чадах чинээгээрээ дургүйцлээ илэрхийлжээ. Нүдээр үзсэн гэрчүүдийн бичснээр “Богдын ордны үүдэн дээр сүлжүүлэн хатгасан хятадын далбааг доорд лам нар урж орхисон…мөн сургуулийн хуралдан цэнгэх газар үүдэнд хатгасан далбаа аяндаа хугарч унасан” байсан ба түүнийг харсан монголчууд гамингийн засаглал “мөд сөнөхийн бодит дохио хэмээн инээлдмүй”vi гэжээ.
Гэвч ёслолыг харсан монголчууд инээхээсээ илүү харин ч доромжлогдсон утгаар уурсан хилигнэсэн байна. Богд хаан бол монголчуудын хувьд Буддын шашны эрхэм дээд хутагт, хүмүүний биед оршсон бурхан, Түшээт ханы хүү Занабазараас хойш сүнсээр дамжсан алтан ураг байлаа. Түүний бие сэтгэл нь хүний хорвоод хамаарахгүй эрхэм дээд. Иймээс хутагтын үг хэл бурхных төдийгүй, биеийн ялгадас ч бурхных тул шээсийг нь хүртэл рашаан хэмээн хүртэнэ. Хар шар олон ардын хувьд тэрээр ариун дээд бодгаль учраас хамаг амьтан түүнд мөргөнө үү болохоос, хутагт өөрөө хэн нэгэнд мэхийх учиргүй байтал юу болоод өнгөрөв өө, энэ чинь!
Хүрээнд “Богд ламыг гаж буруу хувцастай, харь хүний зурагт мөргүүлсэн байна” гэсэн яриа хээр талаар тарж, хөгшид эмгэд гашуудан уйлж байжээ. Олон нийтэд л анх удаа харагдаж байгаа нь энэ болохоос биш, 1916 оны долдугаар сарын 8-нд Хүрээнд Автономит Монголын Богд хааныг ширээнд Хятадын ерөнхийлөгчийн зарлигаар ширээнд суулгах ёслол болжээ. Судлаачдын бичсэнээр “…Богд гэгээн Хятадын ерөнхийлгөчийн нэрийн өмнөөс хүлээлгэн өгсөн тамганд гурван удаа, ерөнхийлөгчийн төлөөлөгч Чен Лу-д нэг удаа мөргөжээ”vii
Амьд бурханыг нь нийтийн өмнө доромжилсон энэ ёслол монголчуудын унтаа байсан эрх чөлөөний мэдрэмж, амбицийг сэрээлээ. Тал нутгийн морьтон баатрууд ялж, ялагдаж, хүйс тэмтрүүлж явснаа бус үндэстнийхээ хувьд ийнхүү доромжлогдож явсан нь үгүй. Ялангуяа эцэг дээдсийн өлгий, хээр тал нутагтаа шүү.
Хоёр зууны тэртээд, Оросын түрэлт, Ойрадын дайралт хоёрын дундаас амь зулбан гарсан Өндөр гэгээн тэргүүтэй удирдагчид Манжийн хаанд мөргөн дагаж, вассал болоход ч ийм доромж ёслол үйлдсэнгүй. Долоннуурт болсон Гадаад Монголыг Манжийн вассалаар авахад Өндөр гэгээн, Түшээт хан нарыг хаанд сөгдүүлэхгүй протоколтой ёслол үйлджээ. Тухайн явдлыг харсан, Энх-Амгалан хааны европ албан хаагч, 1689 оны Нэрчүүгийн хэлэлцээрт латин хэлний орчуулагчаар оролцсон франц гэлэн, шашин номлогч Жан Жербиллоны бичснээр “…Тэднийг орж ирэхэд Цог жавхлант хаан зогсож байсан бөгөөд өвдөг сөгдүүлсэнгүй, бохирч суух гэхэд нь гараа явуулж”viii босгосон байна.
Сю Шүжан монголчуудыг үзэл санааны хувьд доромжлон, гутааж дарамтлах ч гэсэн байх, бас шинэ соёл нэвтрүүлж гайхуулах ч гэсэн байх. Харин санаснаас нь эсрэг үр дүн гарахыг төсөөлөөгүй л болов уу? Манжийн үеийн Гадаад Монголын талаарх үзэл санаа хийгээд Хятадын уламжлалт төрийн бодлогоос хөндий, эсвэл түүнийг таягдан хаях явдлыг үзэл санааны тугаа болгосон “бяцхан Сю” угаасаа ч овилгогүй нэгэн. Богдын хүрээнд “бяцхан” зуур хаанчлахдаа зохиож байсан олон шоуныхаа нэгэн дээр Чен И-г индрээс гуд татан буулгах зэргээр овлигогүйтэж байснаас нь ч харагддаг.
Монголчуудын шашин шүтээн, амьд Будда руу нь хандсан Гамингийн доромж дээрэнгүй байдал ингээд зогссонгүй “Зуны адаг сарын шинийн 9-нд Зүүн хүрээний цам бүжиглэх өдөр Богд гэгээн мухар тэргээр Дээд сүм хэмээх ордноос Хүрээнээ заларч…Дунд голын гүүр хүрэхэд хятад цэргүүд буу чиглүүлэн барьж, зам хөндөлдөн цэргийг зогсоож, Богдыг тэргэнээс буулгасанд Богд гүүр дээгүүр явган заларч гүүр өнгөрөхийг үзэж үзэж сонссон олон монгол хүмүүс дуу тавин уйлсныг…” ix Дилов хутагт дурсчээ. Гамингийн захиргаа буюу Сийлинбуу яамныхан энэ явдалдаа уучлал гуйж Богд хаанд бэлэг сэлт өргөсөн боловч сүсэгтнүүд огтоос тайтгарсангүй.
Хутагт хувилгаадын өлгий болсон тал нутагт “амьд бурхад” нэн олон, зөвхөн тамга барьж, шавь захирсан хутагт л гэхэд 13 байсан гэдэг. Иймээс монголчуудын шашин шүтлэг итгэл үнэмшлийг гутаах явдал Богд ламаас аль хэдийнэ хальсан байв.
Гамингууд улмаар Жавзандамба хутагтын ариун лагшинд халдаж, түүний биеийг баривчлан хорьсон нь монголчуудын хувьд үеийн үед Хятадыг төсөөлөх сөрөг дүгнэлтийн оргилд хүргэжээ “….Хүрээ номун хаан Лувсанхайдав, Жалханз хутагт Дамдинбазар нар морь унан Хятад цэргийн командлагч дээр очиж Богдыг суллуулахыг гуйхаар явж байгаад морио (гаминд) дээрэмдүүлжээ. Гамин цэргүүд шар жолоотой морь унан давхилдах” болсон байна. Мөн “Ёнзон хамба нар явган явж наймаа хот орж” хаанаа шоронгоос чөлөөхийг гуйжээx. Хутагтын ариун жолоо бүхий морь унасан харийн цэрэг, явган алхахдаа тулсан хутагт гэгээд… монголчуудын сэтгэлд үе улиравч арилшгүй мөр үлдээлээ.
Чухам энэ үеэс эхтэй “Синофоби” дээр ХХ зууны Зөвлөлтөөс эхлээд өнөөгийн оросууд хүртэл улс төрийн тоглолт хийсээр байгаа юм.
Монголчуудын санаа эгнэгт эргэжээ. Лам хуврагууд хүртэл “Эх болсон зургаан зүйл хамаг амьтны тусын тулд хорхойд ч хоргүй” амьдрах тангарагаа хаяж, “шамбалын дайн”xi-д мордоход бэлэн болов. Ламайзмын суртал номлол ёсоор бол шашин номоо хамгаалах учиртай шамбалын ариун дайн дэгдэхийн цагт “өт хорхой хүртэл оролцон” алалдах номтой ажгуу.
Манжийн империйн доройтол болон түүнийг дагалдсан үйл явдлууд тал нутгийн баатруудын үндэстний дайнч зөн билгийг сэргээж магадгүй тухай санааг бүр Чингийн үед Бээжинд суугаа Францын Элчин сайдаас Гадаад яамандаа илгээсэн захидалдаа тодорхой дурдаж “…энэ үндэстний дайнч зөн билгийг сэргээж магадгүй… сэргээх юм бол залуу монгол хүн сүмээс илүү армид татагдана гэж үзэхэд хэтийдүүлсэн болохгүй”xii тухай сануулсан байдаг.
Сю Шүжаны сүржин ёслол, овилгогүй авир нь Монгол Хятадын харилцааны асуудлыг эгнэгт шийдэж орхисон хэмээн хожмын Хятадын төрийн бодлого боловсруулагчид үзэх болсонxiii байна.
Энэ нь юу гэсэн үг вэ гэхлээр, тухайн үедээ Гадаад Монголын тусгаар тогтнол “Гурван этгээдийн гэрээ”-гээр устаад Хятад улсын доторх автоми эрхтэй байсан цаг. Дээр нь Орост дэгдсэн улаантны самууны наашилж буй түгшүүр болоод атман Семёнов тэргүүтэн “нармай монгол” байгуулаад Богдын хүрээг цэрэглэн эзлэхээр заналхийлээд гарах гарцгүй болсон учраас Бээжингийн хамгаалалтад найдахаас өөр гарцгүй болчихсон үе. Гагцхүү энэ “хамгаалалт”-ыг монголчуудад “Манжийн үеийнхээс дутахгүй” ашигтай байдлаар шийдэх замыг л “Чен И-гийн 64 зүйлт” мэтчилэнгээр хайж явсан юм. Ийм учраас хэрвээ Сю Шүжан “бяцхан” тархиныхаа амбицаар өвчигнөж байж монголчуудын сэтгэлийг үүрд цааш нь харуулаагүй бол өнөөгийн БНХАУ-ОХУ-ын хил “Хиагт”-аар зааглагдаж болох байсан гэж хятадууд үздэг гэсэн үг.
“Ёслолд шоунд нугасгүй дуртай боловч ёс журмыг нугас чихарахын дайтай үздэггүй” араншингаараа түүхийн хүрдийг монголчуудад эгнэгт ашигтайгаар эргүүлж орхисон Сю Шүжанд “нэгэн цацал өргөх” ч хаашаа, байх ч хаашаа…
1911 онд Манжийн онцгой эрхт вассал Гадаад Монгол байхдаа тунхагласан Богд хаант Монголын тусгаар тогтнол тав наслаад 1915 онд “Гурван улсын гэрээгээр дууссан юм. Хятадын хараат, Оросын нөлөөт Автономит Монголын түүх тусгаар тогтнолоосоо ч богино насалж, хуучин Гадаад Монголын нутаг Хятадын ерийн муж болсноор өндөрлөв.