Хонгор
намрын өдрүүдээр ус нутгаа орхин нийслэл хотноо ирж С.Жамьянгаравын нэрэмжит
Дорно дахины утга зохиолын дээд сургуулийн оюутан болсон тэртээх ерэн дөрвөн он
санаанд тодхон байна. Хичээл ном жигдэрч ахуй үед бидэнд өрнө, дорнын утга
зохиолын хичээл заах болсон нэрт яруу найрагч О.Дашбалбар багшийн маань “Шүлэг
зохиол сонирхдог хүүхдүүд байвал Ханд вангийн өргөөнд долоо хоногийн лхагва
гараг бүрт болдог “ГУНУ” урсгалын утга зохиолын дугуйланд очиж болно шүү” гэсэн
үг чихэнд нэг л уянгатай, сэтгэлд цаанаа л дотнохон сонстож билээ. Дугуйланд
очвол, Ж.Болд-Эрдэнэ, Б.Одгэрэл, Б.Ичинхорлоо гээд ерээд оныхон бүгд л ирсэн
харагдана. Хүн нэг их танихгүй хөдөөгийн ичингүй хөвгүүн зүс танихаас Дорнодын
цагаан хүү Д.Ган-Очирыг л бараадасхийнэ. Ган-Очир надаас ганц хоёр дүү ч
Дашбалбар багшийг “ах” хэмээн хэвлүүтэж, цүнхийг нь байнга барин сүүдэр нь
аятай дагаж явна. Дугуйланд хэдэнтээ очсоны дараа Ганаа Содномнамжил бид гурав
нэлээд дотно танилцав. Нэгэнтээ Со хэлж байна. “Цэнгэл ээ, хоёулаа гараад ирье.
Энэ замын цаана агуу их Ганхуяг хэвтэж байгаа. Сугадаад ирье” гэнэ.
Цэнхэр
жинсэн хослолтой, шүдээ хавирсан, ширүүн харцтай эр нэлээд халамцуу духаараа
харж “Хар мал аа, чи хаанахынх вэ” гэвэл Со “Хуягаа ах, наад хүү чинь
Баянхонгорын яруу найрагч залуу байгаа юм” гэж аргадсан янзаар хэлж, мөнөөх
“фашист” хэмээх Ганхуягийг оруулж ирж байсан сан. Дугуйлан дээр тэр намуун утга
уянгын шүлгүүдээ зөөлөн хоолойгоор уншихад Аюур ах, Бавуудорж, Б.Одгэрэл нар их
тааламжтай янзаар сонсож суусныг санаж байна. Балбар багш ч Со, яруу найрагч
Д.Цогбадрах нарыг тэр үед ихэд үнэлэн үеийнх нь залууст байнга магтаж ярина.
Ингэж Со-тойгоо танилцсанаас хойш Ж.Болд-Эрдэнэ, Ц.Доржсэмбэ, Ц.Батбаатар бид
нар шүлэг найраг, сэтгэл зүрхээрээ нэг чигийн хүмүүс болохоо мэдэрч эхэлсэн
сэн. Энэ нь Улаан сахиусны овогт Очирбатын Дашбалбар хэмээх Монголын яруу
найргийн үзэгдэл болсон агуу их хүмүүн бидний багш байсантай ч холбоотой биз.
Со манай сургууль дээр үе үе ирнэ. П.Батхуяг бид нар сургуулийн гонхонд цонхны
тавцан түшмэглэн яруу найраг, уран зохиол ярилцан, түүгээр явах охидын гоог
бишрэн зогссон нь олонтаа. Хааяа оюутнууд тарсан хойно, ангид орцгоон ганц нэг
“цэнхэр шувуу нисгэх” зуур шүлэг найргаа уншицгаана.
“Урагдаж
буй ертөнц нь цуурч буй даалимба
Урсаж буй орчлон нь цутган ирэх мөрөн
Хагарч буй ертөнц нь болор тунгалаг мөс
Хагацаж буй орчлон нь борооны дараахь чимээ
Тун
тунгийн бороо нь тунсаг гэгээн өнгөтэй
Тунгалаг ариухан бүсгүй сэтгэлийн дотор чимэг
Цун цунгийн үүлс нь нисэн алслах тогоруу
Цуурга цоожгүй сэтгэлд гоо үзэсгэлэн нь
цуглана…” гэх шүлгийг нь би хувьдаа уншуулах дуртай байсан. Энэ шүлэгт
“Хуучирч
гандсан дэлхий нь хуур ятгын аялгуутай
Хувилгаан багшийгаа санахад нулимс унагам
уяралтай” гэсэн
мөрүүд бий. Анх танилцах үед багшийг дагаж их ирдэг байсан тэрээр хожим Балбар
багштай юунаас ч болсон юм, бяцхан зөрчилдөж зөрөлдөн байсан санагдана. Тэр л
үедээ эл шүлгээ дотроо өмрөн уншиж явсан болов уу.
“Хаалга
задгай Шамбалын
Хаанаас нь ч орж болно” гэсэн сонгодог мөрийг нь
хэвлэлийн бирж, Цэдэндоржийн цэцэрлэгийн харьяат сэхээтэн туурвигч бүгд л
цээжээр мэддэг байсан. Бүр сэржим өргөх үгээ ч нэгэн үе болгож байсан. Яруу
найрагч Ган-Очирын манайхан ерээд оны төгсгөл хавьд Зуун айлд хөрш хашаанд
амьдарцгаадаг байв. Тэр үед тэдний, манай хоёрынхоор яруу найрагчид, зураачид,
уран бүтээлчид их ирцгээх. Болд-Эрдэнэ ах, Со маань, Ц.Доржсэмбэ, Т.Цолмон,
Ц.Батбаатар нарын алхаж явсан жим зам өнөө ч сэтгэлд бүдгэрээгүй л байна.
Нэгэнтээ Со бид хоёр цас бударсан гэрэлт өдөр Багшийн дээдийн хавьд таарч
алхахдаа
“Гунигтай
ширтэхэд, цонхон цаана
Гудамжнаа, цасан охид бүжицгээнэ.
Гэрэлт мөчрүүдийн дээгүүр, намуухан
Гэгээ цацруулан бужигнацгаана.
Сэмхэн гэтэж гэрээсээ одоод
Сэтгэл догдлон гэрэлт мөчрийн доор зогсоод
Энэхэн ертөнцийн биш тэрхэн охидыг
Эгшиглэх вальсанд урих сан, эгшиглэх вальсанд
урих сан”
гэсэн шүлгээ уншвал, анд минь жаварт жаахан ягаарсхийсэн хацраа илсхийж, нүдээ
онийлгосхийн чагнаснаа
“Гэрэлт
мөчрүүдийн дээгүүр намуухан
Гэгээ
цацруулан бужигнана”
гэж ямар гайхалтай мэдрэмж вэ. Тэр “бужигнана” гэдэг үгийг “бударна” гэчихвэл
зүгээр биш үү хө” хэмээн гилжийсхийн хэлж байсан нь санаанд тодхон байна. Со-гоо “нүдээ
онийлгосхийн, гилжийсхийн” гэж тодорхойлсондоо би сэтгэл нэг их эмзэглэхгүй
байна. Учир нь тэрвээр хүнийг дэндүү анхаарч сонсдог, тэр тааламжтай байдлаа
иймэрхүү дүр төрхөөр илэрхийлдэг хүн байж. Дээхнэ үеийн мундаг эрдэмтэй лам
нар, ухаантай өвгөд маань тэгж гилжийж ирээ л хүний үгийг сонсож байгаа
харагддаг. Монгол ухаанаар үүнийг “чих тавин сонсох”, “найр тавих” гэх мэтээр
тайлж болно. Со маань хүнд тэгж л сэтгэл тавьж чагнадаг билэг-билгүүн төгөлдөр
гэгээн сонортой хүн байлаа.
Зуун
айлд байхдаа нэгэнтээ оройтон гэртээ иртэл буйдан дээр минь нэг юм хөдлөх шиг
боллоо. Хоёр давхар цоожтой хаалга байсаар байтал гэрт, бүүр орон дээр хүн
байхаар хэн ч гэсэн гайхах нь тодорхой. Цочисхийж, гэрлээ асаавал манай Со лам
амарчихсаан хэвтэж байх юм. Гэрэл асуут мань эр өндийж ирснээ “Ган-Очир
дүүгийнд орох гэсэн өөрөө ирээгүй байна. Булгаа л байна. Тэгэхээр нь танайд
иртэл чи бас байдаггүй. Хашаанд чинь гайхаад зогсож байтал салхивч чинь
нээлттэй байлаа. Тэгээд хөгшин чинь орж ирээд овоо сайхан амарчиж” гэсэн шүү юм
ярилаа. “Хувилгаан” Со-гоо гэгээвчээр орж ирснийх гэж хөөрхөн шалтаг зохиож
хоёул болор жүнз тулган, аж төрөл, шүлэг найраг хөөрөлдөн, анд нөхдөө дурсаж
үүр цайтал нойр цэлмэг хоносон сон. Энэ бол гэргий, охид маань нутаг өөд
явчихсан 98 оны зургадугаар сар байлаа. Өглөө нь Со европ хувцсаа бүгдийг
тайлж, шинэ оймс өмсөн, хувраг хувцсаа өмсөн нэгэн хийдэд хурлын ламаар суух
болсноо хэлэн гарахдаа үүргэвчтэй хувцсаа үлдээгээд явж байлаа. Гарахад нь “Анд
минь, Лодон гэвш шиг л улаан шарыг намируулаад гандангийн хүр рүү шогшоод байж
дээ” гэвэл нэг муухан мушийсхийчихээд гараад явсан сан. Модод навчсаар уйлсан
намрын жихүүн өдөр Болд-Эрдэнэ ахыгаа хөдөөлүүлчихээд, удаахь жилийнх нь намар
О.Д багшийгаа нутаглуулчихаад хамтдаа гашуу тайлж сууцгаасан гунигт мөчүүд ч
нүдний өмнө тодхон байна. “Цэнхэр өдрүүд” номтой Өвөрхангайн Сэнгийн Адьяасүрэн
найрагчийг дүн өвлөөр үдээд ирлээ гэж Ган-Очирын хамт орж ирж, тэмээнийх шиг
тунгалаг зөөлөн харцтай нүдэндээ нулимс мэлтэгнүүлж суусныг ч яахин мартаж
чадах.
Гэгээн
хайрын тодотголтой “Хонгорзул” сонинд Со-гийн маань олон сайхан уянгын
зураглал, гүн ухааны зохиомжууд хэвлэгдсэн дээ. Хэвлэлийн бирж дээр тухайн
үеийн сор болсон зохиолч, яруу найрагч, сэтгүүлч, зураач, инженер, эрдэмтэд
гээд сэхээтнүүд их цугларна. Бүгд л нэгнээсээ оюун билэг, сэтгэл зүрхний их
нөмөр нөөлөг, гэрэл гэгээ авцгаасан гэж би хувьдаа боддог. Со маань бичлэгийн
шагналд бодож өгсөн сонингуудыг зарахдаа хүнтэй их нийцтэй учир их л сурмаг.
Мэдээж, зарим сонин дээр бидний нийтлэл, шүлэг зохиол, зураг хөрөг хэвлэгдсэн
үед бол сайн танил, оюун санаагаар мануусын садан нөхөдтэйгөө баяраа
хуваалцана. Бидний хэн хэнийх нь ном хэвлэгдээгүй байсан үе болохоор шүлэг
найраг хэвлэгдсэн сонин маань тухайн үедээ л нэрийн хуудас болж байсан юм даг.
1999 оны нэгдүгээр сарын 9-ний орой Төрийн ордонд МЗЭ-ийн 70 жилийн ойд
зориулсан хүндэтгэлийн зоог барив. Тэндээс би Хонгор нутгийнхаа зохиолч
“банхар” Пүүжээ (төрийн соёрхолт Пүрэвжавын Пүрэвсүрэн) ах “Бурханбогд, аав
хоёр” өгүүллэгээрээ “Утгын чимэг” наадамд түрүүлсэн учир Навчаа эгчид хүлээлгэж
өгөх үүрэг хүлээсэн байлаа. “Намрын дурсамж” дууны найргаараа алдаршсан
зохиолч Намжимын Сүхбат ахын хамт Пүүжээ ахыг хүргэж өгөхөөр зогсож байтал Со,
Ган-Очир хоёр ирж “Нямсүрэн ахтай хэдүүлээ Зуун айл явцгаая. Чи тэр
гайхамшигтай найрагчтай сайхан танилц” гэж байсан сан. Нямсүрэн ах тэр жил
“Болор цом”-д
“Буй
биеэрээ би цас болно
Бүрхсэн их цас болно…
Бүүр том хот тосгодыг ч
Бүгдийг хучсан цас болно
Гуу жалга дүүрэн цас болно
Гуниг зовлонг дарсан цас болно
Энэ биеэрээ би цас болно
Их үс
гэзэг шигээ цас болно
Эргэж
төрөхдөө би цас болно
Эрээнцавынхаа
л цас болно
Эцэст
нь чамдаа гишгүүлж дагтаршсаар
Энгэрийн
бэлд тавьсан
Эрдэнийн
гурвалжин чулууны
Эрхин
цагаан судалд шингэнэ
Тэргүүний
минь үс тэр цагт үсэг болж
Тэнгэрийн
орноо билиг болон одно
Цагийн
жамаар гэзэг минь аясхан бударч
“Цагаан
шүхэрт” ном болно” гэсэн
алдарт шүлгээ уншиж, хоёрын даваанд уначихаад хээвнэг зогсоход сэтгүүлч
Бадамдоржийн Ганчимэг ахайтан дэвтрийнх нь хуудсаас эл шүлгийг навч шиг тасдан
“Өдрийн сонин”-д хэвлүүлж асан тэр үе билээ. Тэр орой би Нямсүрэн ах, Со,
Ган-Очир нарын Дорнодын фракцыг дагалгүй нутгийнхантайгаа явсан юм. Өнөө нэхэн бодоход нэгэн биеэ хоёр болгон
хувилчихмаар тийм яруухан үе бидэнд олонтаа тохиож байжээ. Түүн лүгээ хүмүүний
энэхэн амьдралыг ахин дахихын ерөөл талбимаар тийм л гэгээн оюут хүмүүн цөөн
таардаг ажээ хэмээн Со-гийнхоо тухай дурсамж нэхэн суунам. Тэгэвч, зөөлөн
сэтгэлт, гэгээн билэгт, ариун ёст, намуун уянгын сод найрагч Тогоонтөмөрийн
Содномнамжил ламтан нэгэн бие нь дүрст лагшингаа гээн одсон боловч тунгалаг
ариун шүлгүүдэд нь оюун сэтгэлийн гэгээн сүнс нь мөнхөд амьд үлдсэн яруухан
хувилгаант билээ. Ай, анд минь!
“Өөрийнхөө
ариун нандин гэрэл гэгээ бүхнийг авч гараад, байгалийн зүг явж чадвал миний
таньж мэдэх охид хөвгүүдээс Т.Содномнамжил, Л.Өлзийтөгс хоёрыг л дэлхийн
дэвжээний барианы газар монголчууд хүлээж авах болно” гэж Эрээнцавын
Нямсүрэн ахынхаа итгэлийг хүлээж байсан анд минь цэл залуухан гучин хэдхэн
насандаа тэнгэр зүг одсон нь гунихралтай. Намуун уянгын гэрэлт найрагч
Т.Содномнамжилын маань түмний нэг тарсан гар бичмэлийг яруу найрагч анд
Магван-Эрдэнийн Саруулдалай, Г.Хүрэлчулуун, орчуулагч Ононгийн Чинбаяр нар
эмхэтгэн “Огторгуйн очир” хэмээх ном баринтагласныг залуу насных нь анд, эдүгээгийн их хурлын
гишүүн Л.Энх-Амгалан ивээн тэтгэж уншигчдын гэгээн мэлмийд толилуулан ариун
сүнсэнд нь хүндэтгэл үзүүлсэн билээ. Сэтгүүлч Пүрэвийн Хашчулуун маань ч
Со-гийнхоо тухай “Сонинд боодолтой юм” дурсамж бичиж, андынхаа
шүлгийн гар бичмэлүүдийг ганц охинд нь гардуулсан нь сайн хүмүүн, сайхан
найрагчаа дээдэлсэн нөхрийн чин сэтгэл буюу
Л. Батцэнгэл