Дорнод аймгийн Ардчилсан намын дарга У.Даштай ярилцлаа.
-Эдийн засагч хүний тань хувьд юун түрүүнд төсөв санхүүтэй холбоотой асуултаар яриагаа эхэлье. Саяхан УИХ-аар 2020 оны төсөв батлагдлаа. Дорнод аймгаас сонгогдсон гишүүд хангалттай хэмжээний төсөв суулгаж чадсан уу?
-Иргэд манай гишүүн аймагтаа тэдэн төгрөгийн төсөв тавиулжээ, энэ нь их, бага гэхчлэн ярьдаг. Үүнийг би хувь хүний зүгээс буруу ойлголт, буруу хандлага нэгэнт тогтсон байна гэж боддог. Өнөөдөр гишүүд сонгогдсон тойрогтоо улсын төсвөөс ахиухан санхүүжилт тавиулахын төлөө лобби хийдэг нь илэрхий. Гэтэл манайх чинь нэгдмэл улс шүү дээ. Холбооны улс шиг л аймаг бүсээрээ талцаад төсөв мөнгөө тойрог гэж хуваасаар байгаа нь сонгуулийн тогтолцоотой шууд холбоотой юм. Хөгжлийн нэгдсэн бодлого төлөвлөгөө, томоохон хөтөлбөр хэрэгжүүлж улс орны нийтлэг эрх ашгийн төлөө ажиллахад энэ байдал хамгийн их тээг болж байна. Сонгуулийн тойргоо малласан, дараагийн сонгуульд нэр дэвшихээ бодож тойргоо усалсан байдал дахиад л үргэлжлэхээр болж байгаа нь харамсалтай байна. 2020 оны төсөв улстөржилтийн, сонгуулийн төсөв болчихсон гэдэгтэй хэн ч маргахгүй байх. Манай аймаг УИХ-ын хоёр тойрогтой. Нийтийн жишгээр манай гишүүн тойрогтоо хичнээн төгрөгийн төсөв тавиулчихав гээд харах юм бол туйлын хангалтгүй л дээ. Нутаг залгаа Хэнтий аймагт л гэхэд манай төсвийг тав, зургаа нугалахаар хэмжээний төсөв тавигдсан. Том утгаар нь харвал барьцаад байх юм байхгүй. Хэнтий, их хааны өлгий нутгийг түүхэн аялал жуулчлалын бүс болгох зорилгоор ийм их хэмжээний төсөв тавьсанд харин ч баярлах хэрэгтэй. Энэ чинь л хөгжлийн алсын хараа. Гэхдээ улс орноороо санхүү, эдийн засгийн хүндрэлтэй тулж байгаа энэ цаг үед зөв шийдвэр байсан уу гэдэг нь бодох асуудал.
Ерөнхийдөө улсын төсөв урьд байгаагүй хэмжээгээр алдагдалтай батлагдлаа. Улс төрийн эдийн засаг гэж тусдаа ойлголт бий. Энэ нь сонгодог эдийн засгаасаа тусдаа ойлголт. Улс төрийн эдийн засаг нь тухайн орны бизнесийн орчинд, макро орчинд төсөв, мөнгөний бодлогоороо дамжуулж ямар мэссэж өгөх вэ, тэр мессэжийг авсан гадаад дотоод орчин ямар хариу реакц үзүүлэх вэ? гэдгийг урьдчилан тооцож хэрэгжүүлэхийг хэлдэг. Өөрөөр хэлбэл, тухайн улс төсөв батлахдаа хичнээн хэмжээний алдагдалтай батлав, ямар орлогууд давж орж ирнэ гэж үзэж тэрхүү төсвийг тавив гэдгээс шалтгаалж ирэх хоёроос гурван жилийн эдийн засаг, бизнесийн орчны хариу реакц харагдаж байдаг. Энэ урьдчилан тооцох боломжгүй хариу реакцийг төсвийн, сангийн бодлогоор тохируулдаг. Улс төрийн эдийн засгийн онолын үүднээс хөрөнгө оруулагчид эдийн засаг хямрах нь, их хэмжээний өр, төлбөр төлөх нь гэж харж байгаа. Гэтэл энэ хүлээлт дээр асар их хэмжээний алдагдалтай төсөв батална гэдэг бол “Гал дээр тос нэмсэн”-тэй адил болж байна. Гадаад орчны хүлээлт ийм байгаа үед аль болох төсвийн алдагдал бага байж, “Хөнжлийнхөө хэрээр хөлөө жийх” хэрэгтэй юм. Төсвийн алдагдал бага байснаараа ирэх жил төсөв, санхүүтэй холбоотой хүндрэлгүй, тодорхойгүй шийдвэр гаргалтууд үүсэхгүй нь гэж үзэж, бизнес эрхлэгчид, хөрөнгө оруулагчид эерэгээр хүлээж авдаг.
-Дорнод аймагт сүүлийн 20-иод жилийн турш МАН эрх барьж ирсэн. Сөрөг хүчний намын даргын зүгээс орон нутагт үүсч буй асуудлуудын талаар дурдаач?
-Сүүлийн 20 гаруй жилийн хугацаанд баг, сумаасаа эхлээд л тэр аяараа хийрхсэн, талцсан улстөржилт л явж ирлээ. Нутаг орны хөгжил, үзэл баримтлал, үнэт зүйл гэхээсээ илүү эрх ашгаараа талцдаг. Энэ нь эргээд тухайн сум орон нутгийн хөгжилт чөдөр, тушаа болж байна. Улстөржилтөөс болж ганцхан Дорнод аймгийн гэлтгүй шүү, хөдөө орон нутаг, аймаг, сумын түвшинд нийтээрээ төрийн үйлчилгээний чанар суларч, нийгмийн амьдрал завхарч байгааг онцлох нь зүйтэй. Ойроос харж, зовинож байгаа хүний хувьд төрийн албыг улстөржүүлэх байдлыг л таслан зогсоож тогвортой, мэргэшсэн байлгах нь чухал гэж үздэг.
-Улстөржилтөөс болж ямар алдаа завхралууд гарч байгаа талаар тодруулаач?
-Наад зах нь суманд мэргэшсэн, чадвартай боловсон хүчнийг дэмжихийн оронд хамгийн олон хамаатан, садантай хүнийг л томилж байна. Яагаад гэвэл сонгуулиар даргад санал хэрэгтэй учраас шүү дээ. Энэ улстөржилтөөс үүдэлтэй завхрал биш үү. Аймгийн удирдлага, намын удирдлагад таалагдахгүй бол аль ч сумын засаг даргыг ээрч, тойруулж байгаад л огцруулчихдаг боллоо. Өөрөөр хэлбэл, нутгийн өөрөө удирдах байгууллагын хуулиар, Үндсэн хуулиар олгогдсон эрх хэмжээ гэж зүйл үгүй болж байна. Сумын Иргэдийн нийтийн төлөөлөгчдийн хэдэн хүнийг ааглаж байгаад л сумыг бужигнуулдаг байдал хавтгайрч байна. Дарга нар өөрсдийгөө рекламдахын тулд намаржин наадам хийж, овоо хэссэний горыг иргэд амсаж байна. Эмнэлэг нь халаалтгүй, хөлдүү, их эмчгүй сум ч байна. Энэ бол бодлого алдагдсаны шинж.
-Дорнод аймагт нэн тэргүүнд шийдэх ёстой асуудал нь таныхаар юу байна вэ?
-Дорнод аймаг хөгжлийн боломжоо хангалттай сайн ашиглаж чадахгүй байна. Хөгжлийн боломж гэдэгт газар зүйн байрлал, дэд бүтэц зэрэг олон зүйл хамаарна. Дорнод аймаг БНХАУ, ОХУ-тай зэрэг хиллэдэг, хилийн олон боомттой. Худалдаа эдийн засаг, олон улсын тээвэр ложистикийн ач холбогдол бүхий байршилтай аймгийн хувьд хөгжлөө илүү түвшинд гаргах боломжтой юм. Ерөнхий утгаараа ийм. Бүр тодорхой ярих юм бол бид Чойбалсан хотыг худалдаа, эдийн засгийн, олон улсын тээвэр ложистикийн коридорт нэгдүүлэх бололцоо бий. Энэ боломжийг ашиглаж, санаачилга гаргаж, улс орны хэмжээнд асуудлыг тавьж чадахгүй байгаа нь аймаг, орон нутгийн удирдлагуудтай холбоотой. Мөн манай аймгаас сонгогдож байгаа УИХ-ын гишүүдийн хөгжлийн бодлогыг харж байгаа өнцөг хэт явцуу, сэтгэл дутаж байгаатай холбоотой юм. Хоёрдугаарт, Дорнод аймаг дэд бүтцийн хувьд маш том давуу талтай. Эрчим хүчний эх үүсвэр байна. Станц одоо хүчин чадлаа 100 хувь ашиглаж байна. Станцын өргөтгөлийн санхүүжилт 2020 оны улсын төсөвт суусан. Өмнөхүүд шиг тууз хайчилсан нээлт л битгий болчихоосой гэж хүсэх байна. Хэрэв ажил хэрэг болчихвол Дорнодын ард түмэн, цаашлаад бүс нутгийн хөгжилд чухал нөлөөтэй юм. Дорнод аймагт адуун чулууны нүүрсний орд гэж бий. Энэ хүрэн нүүрсний ордыг түшиглэж манай цахилгаан станц байгуулагдсан. Адуунчулуун ХК олон нийтийн компани. Ардуунчулуун ХК-ийн талбайн нөөц дууссан, лицензийн маргаантай байна. Өөр хоёр компани лиценз эзэмшиж байгаагийн нэг нь “МАК”. Өөрөөр хэлбэл, Дорнодын Адуунчулууны орд МАК-ын мэдэлд байна. Зүүн бүсийн эрчим хүчний эх үүсвэр нэг компаниас шууд хамааралтай болчихоод байна гэсэн үг. Үнэхээр стратегийн орд гэж байдаг бол Адуунчулууны орд яах араггүй стратегийн орд юм. Миний мэдэхээр стратегийн ашигт малтмал бүхий орд бол их байдаг. Бүс нутгийн хүн ам, эдийн засагт асар их нөлөөтэй ордын нэг бол Адуунчулууны хүрэн нүүрсний орд. Намайг хувийн өмчийг нийгэмчлэх тухай ярьж байна гэж битгий ойлгоорой. Энэ бол тэрнээс өөр асуудал.
Ер нь тэгээд шийдвэл зохих асуудал их байгаа ч хамгийн гол нь хөгжлийг томоор харж, алсын хараатай ажиллах шаардлагатай байгаа юм.