“Амьдралын өнгө” булангийн энэ удаагийн дугаарт МУСТА, хөгжмийн зохиолч Цэндийн Энхтайванг урилаа.
-Та аль нутгийн уугуул вэ, бага насны тань дурсамжаар ярилцлагаа эхэлье?
-Би 1957 онд Дорноговь аймгийн тухайн үеийн Чойр суманд аав, ээжийнхээ ууган хүү болон мэндэлсэн. Би 1,7кг жинтэй дутуу төрж, ээж минь намайг төрүүлээд л насан өөд болсон. Ээжгүй, дутуу нярайг хүн болгоно гэдэг хэцүү. Тухайн үед манай суманд хотоос 40 гаруй настай хоёр хүн амьдрахаар ирээд миний талаар сонсож ааваас маань сар гаруй гуйгаад намайг өргөж аваад хот буцсан юм. Тэгээд л хотод өсөж торнисон доо. Төрсөн аав, ээж минь хорин хэдтэй залуус Дорноговь аймгийн төмөр замын ажилчид байсан юм билээ.
-Өргөж авсан аав, ээж нь хүүхэдгүй байсан юм уу. Ямар хүмүүс байсан бэ?
-Би үнэхээр сайн аав, ээжийн хүү болсон. Тэд хүүхэдгүй хүмүүс байсан. Аав маань намайг таван настайд, ээж 21 настайд өөд болсон. Ээж цэцэрлэгийн багш, гайхалтай хүн байлаа.
-Аав, ээж нь урлагийн хүмүүс байсан уу. Яагаад хөгжимд дурлах болов?
-Өргөж авсан ээжийн дүү нь В.Сээсрэг гэж хөгжмийн зохиолч хүн байлаа. Аав өнгөрөөд ээж, В.Сээсрэг ах бид гурав хамт амьдардаг болсон. Манайх төгөлдөр хууртай, хагас сайн өдөр бүр агуу Л.Мөрдорж, Э.Чойдог, хурандаа Н.Цэрэнпэл, хагархай Ц.Сүхбаатар нар ирж уран бүтээлийнхээ тухай ярилцдаг байсан. Ц.Сүхбаатар гуай хуучир тоглоно. Манай гэрийн доод давхарт хөгжмийн зохиолч Г.Пүрэвдорж амьдардаг. Манайд ирж төгөлдөр хуураа давтана. Орчноосоо л хөгжимд дуралсан. Тухайн үед Хөгжим бүжгийн дунд сургуульд сурдаг байлаа. 1970 онд улсын Филармонийн мэргэжлийн хөгжимчдийн шалгаруулалтад 300 хүүхдээс эхний долоод шалгараад дараа нь улсын мэргэжлийн шалгалтыг онц өгч байсан. Тэр шалгалтад хоёр хүн онц дүн авч байлаа. Нэг нь Б.Наранбаатар, нөгөө нь би байсан. Н.Жанцанноров Хөгжмийн зохиолчдын хорооны дарга байхдаа хөгжим зохиогчдын 45 хоногийн курс хичээллүүлсэн. Би тэр курсээс хөгжмийн зохиолын онол, суурийг эзэмшсэн.
-Та нутагтаа очиж байсан уу?
-Өөрийгөө Чойрт төрсөн л гэж мэддэг болохоос огт очиж үзээгүй байсан. 40 гаруй насандаа сэтгүүлээс ОХУ-ын эрдэмтний статистикаас төрсөн нутаг гэдэг ямар үнэ цэнэтэйг уншиж мэдсэн. Тэгээд анх удаа нутагтаа очиж 14 хоносон. Намайг очдог жил Төмөр замын эмнэлгийн 55 жилийн ой тохиож байсан. Тохиолдлоор надаар ойн дуугаа захиалж хийлгэсэн байсан юм. Даргатай нь уулзаад Чойрын Төмөр замын эмнэлэгт 14 хоног амраад ирсэн. Тэр үед Чойрын богд, Сансар уул гэж өөд өөдөсөө харсан их сайхан уулыг хараад ээжийнхээ тухай бодож “Чойр ээж уул” гэж толгойд аялгуу нь орж ирсэн.
-Тэгээд л ээжийн тухай уран бүтээл хийх санаа төрсөн үү?
-Түүнийгээ бодоод Ш.Дулмаа гуай дээр очтол “Миний хүү аяа тогло” гэж хэлсэн. Би ч цаг гаруй төгөлдөр хууран дээр тоглолоо. Ш.Дулмаа гуай “Долоо хоногийн дараа үгээ аваарай” гэж би долоо хоногийн дараа очтол “Ээждээ дуулах дуу” дууны үг бэлэн болсон байлаа. Тэгээд л би Филармонид үг, аяа тааруулаад тоглож байтал “Соёл-Эрдэнэ” хамтлагийн дуучин Б.Нандинцэцэг ирээд “Чи юу тоглоод байгаа юм бэ” гэсэн. Өсгөсөн ээж В.Цэнддээ зориулж Ш.Дулмаа гуайгаар үг бичүүлсэн юм гэтэл “Ямар гоё ая вэ, би дуулъя” гээд миний зохион байгуулсан Монголын анхны цохиур хөгжмийн концертэд дуулсан. Тийм ээ, ээж минь намайг төрүүлээд л Чойр уул болсон гэсэн санаа төрсөн. Саяхан өөрийн төрсөн ээждээ зориулж “Чойр ээж уул” хэмээх уран бүтээлийнхээ аяыг Ардын уран зохиолч Ш.Дулмаа гуайнд очиж өдөржин тоглосон. Тэрээр “Тансаг аялгуу байна, тансаг шүлэг байх ёстой” гэж дуу алдаж байлаа.
-Та цохиурын концертоос өөр тоглолт хийж байв уу?
-1980 онд “Хаврын уянга” Монголын анхны хоёр хуучрын зохиол, түүнээс хоёр жилийн дараа Монголын анхны Цохиурын концерт, “Цохиур-Эстрад-1984” Хөгжмийн концертоо хийсэн. Намайг цохиурын хөгжмийн концерт хийнэ гэхэд хүмүүс шоолж байсан. Харин тоглосны дараа хөгжимчид ангайж байлаа. Энэхүү уран бүтээлүүдээ одоог хүртэл Улсын филармони болон бусад тоглолтуудад тоглосоор байдаг. Одоо бодоход хийж байсан бүхнээ хараад өөртөө баярладаг.
-Төрсөн аавтайгаа уулзаж байсан уу?
-Сүүлд уулзсаан. Тэр хүнийг харвал би, намайг харвал тэр хүн л байсан. Миний аав Орос, Монголын хүндэт төмөр замчин, физик Н.Чүлтэм гэж эрдэмтэй хүн байлаа.
-Гэр бүлийнхээ тухай яриач?
-Би нэг охинтой, гэр бүлийн хүн маань эдийн засагч мэргэжилтэй. Охин, эхнэр хоёр 2005 онд Швейцарь улс руу явсан. Яваад 20-иод жил болж байна. Охин минь аавтайгаа ирж уулзана л гэж ярьдаг. Би бол охиныхоо ирээдүйг бодоод л явуулсан.
-Таны үеийн хүмүүс хойд хөрш рүү явж боловсрол эзэмшсэн байдаг. Та ч бас тэдний нэг үү?
-Би хүмүүсээс зөрөн байж шалгалт өгч тэнцээд 25 насандаа Эрхүү рүү хэлний бэлтгэлд явсан. ОХУ-ын Соёлын дээд сургуульд сурах зорилготой. Анх сургуульд явахад Ц.Намсрайжав багш их дургүй байсан. “Сургуульд яваад сурах юм байхгүй ээ, цалинг чинь 750 болгоё. Жилийн дараа гавьяат болгоё” гэж хэлж байсан. Тэр үед юун 750 төгрөгийн цалин, гавьяат болох ОХУ руу сургуульд явна гэдэг л мөрөөдөл байлаа. Очоод хичээлдээ ч хангалттай шамдаж байсан. Хөгжмийн зохиолч Н.Чулуун бид хоёр нэг анги байлаа. Эхний улирлын амралтаар Монголдоо ирээд буцаж очоод удаагүй байхад бие өвдсөн. Эрхүү, Ленинградын агаар монголчуудын уушгинд нөлөөлдөг юм билээ. Заримдаа уушги цоорсон ч тохиолдол байдаг. Дараа нь Н.Чулуун бид хоёр зах дээр явж байгаад 30 өндөг авсан юм. Нэг талд нь маш хямд, үнэтэй хоёр төрлийн өндөг байсан. Бид хоёр ярилцаж байгаад хямдыг нь авч ирээд өрөөндөө тавьчихсан. Өндөгнөөсөө өдөрт хоёрыг иднэ. Арав хоногийн дараа хамаг биеийн арьс хуураад эмчид үзүүлтэл өндөгний хордлого. Гэтэл нөгөө авсан өндөг маань чанасан өндөг байсан. Бид хоёр мэдээгүй. Сар гаруй эмнэлэгт хэвтээд, гам алдаад алингаа алдсан. Тэр үед яг юу болсныг мэдэхгүй. Уг нь намайг хасах шаардлагагүй байсан. Гэвч “Чамайг хасах болсон” гээд л хот руугаа буцаж ирсэн. Эрхүүгээс ирээд Радио, телевизийн уран сайхны удирдагч Б.Бадар-Ууганы урилгаар дууны найруулагчаар ажиллаж эхэлсэн. Радио телевизийн нэвтрүүлгийн хөгжим зохиох үүрэг өгч нэвтрүүлгийнхээ хөгжмийг би өөрөө зохиодог байсан юм.
-Таны амьдралын хамгийн дурсамжтай мөч хэзээ байсан бэ?
-“Алтан намар” тоглолтод миний “Сэтгэлийн дуу” романс дуулагдаад, дараа нь Л.Мөрдорж гуайнд хоёр найзтайгаа очоод гарах гэтэл “Дилав хутагт Жамсранжав гэдэг хүний хүчээр манай улс НҮБ-д элссэн юм. Миний хүү энэ зургийг хадгалж яваарай. Чиний “Сэтгэлийн дуу” романс үнэхээр сайхан болсон байна” гээд торгон хэвлэл зураг өгч байсан. Тэр зургийг яагаад Л.Мөрдорж гуай руу явуулах болсон юм бэ гэтэл Богд хааны өргөмөл хүү байсан. ОХУ-аас Богдын ойр дотны бүх хүмүүсийн хороосон. Л.Мөрдорж гуайг ч хөнөө гэсэн тушаал байсан ч 14 насандаа гавьяат цол аваад төрийн сүлдийг зохиож амь аврагдсан хүн. Тэр агуу хүний гараас тэр том хүний зургийг авч байсан нь ямар ч төрийн шагналаас илүү үнэ цэнэтэй санагддаг.
-Зохиож байсан хөгжмийн аялгуунаасаа нэрлээч?
-Хөгжим бүжгийн дунд сургуулийн урын санд байдаг “Хаврын уянга”, хоёр хуучрын гоцлол, “Ээждээ”, “Багшдаа”, хуучрын гоцлолууд гэх мэт. Дуунаас 1993 онд Өргөн сэлэнгэ улсын уралдаанд 120 хөгжмийн зохиолч оролцсоноос хоёрдугаар байранд шалгарсан “Сэлэнгийн уянга”, “Хүмүүн заяаны өлгий”, “Ертөнцийн өнгө”, “Чойр ээж уул” гээд олон сайхан уран бүтээл бий. Хүүхдийн дууны улсын уралдаанд “Өвөөгийн ярьдаг үлгэр” дуугаар гуравдугаар байранд орж байлаа.
-Цар тахлын үед таны амьдралд ямар өөрчлөлтүүд гарч байна?
-Яг үнэнийг хэлэхэд ямар л олиг байхав дээ. Энэ үед хүн бүхэн сахилга баттайгаар тэмцэх хэрэгтэй. Энэ бол цаг зуурын л асуудал гэж бодоод вакцинаа хийлгээд чадахаараа л хичээж байна. Өөр арга байхгүй ээ.
-Та ковид туссан уу?
-Тусаагүй, гурван тунтай. Цар тахлын дэглэмийг баримтлаад л явж байна.
-Одоогийн засаг төрийн байдлыг юу гэж хардаг вэ?
-Бас ч юм хийж байна аа. Эв нэгдэл л алга. Хөгшин, залуугүй нам гэж их талцдаг. Аль Манжийн үед л ийм үзэл байсан, одоог хүртэл хэвээрээ. Уг нь энэ хамгийн буруу санагддаг. Бас улсын мөнгийг идсэн хүмүүсийг шоронд хорьж байхын оронд буцааж төлүүлэх хэрэгтэй. Шоронд орлоо гээд яах юм, хэдэн жил болоод л гараад ирнэ. Тэр хувьдаа завшсан мөнгийг нь л эргүүлж авбал нийгэмд тустай. Одоо Л.Оюун-Эрдэнийн Засгийн газрын юу хийхийг харах л үлдлээ дээ.
-Одоо амьдарч буй нийгэмдээ сэтгэл хангалуун байна уу?
-Ирээдүйд илүү сайхан болох байх. Уг нь нэг хүн таван машинаар яахав дээ. Шуналаа багасгаж, эв нэгдэлээ л нэмэгдүүлэх хэрэгтэй гэж боддог.
-Нийгэмд болж буй үйл явдлуудыг голчлон хаанаас хүлээж авдаг вэ?
-“Өдрийн сонин” захиалж уншдаг. Орой цагийн хүрд, мэдээллийн хөтөлбөрүүдээс мэдээлэл хангалттай авчихдаг. Сошиал ашигладаггүй. Өдрийн сонинд “Ном уншъя”, “Уран бүтээлч”, “Хүмүүс” гээд хүнд хэрэгтэй, сонирхолтой мэдээллүүдтэй булан олон байдаг.
-Удахгүй сар шинийн баяр болох гэж байна. Сар шинээ яаж угтдаг вэ?
-Яг үнэндээ өргөсөн хүмүүс ч байхгүй, өргүүлсэн ч хүн байхгүй эхээс ганцаар хүн шүү дээ. Тийм болохоор баяруудыг өргөн тэмдэглэдэггүй ээ.
А.ГАНТУЯА