Хэтэрхий сүржин, албаны сонсогдож мэдэх ч яг ингэж нухацтай, буурьтайгаар хэлэх цаг болчихжээ, том компаниудад. Хэлээд зогсох биш хэрэгжүүлэх үе нь ирчихэж. Том компаниудыг олон нийтийн болгох гарцаагүй эрэлт хаалга тогшиж байна. Монгол Улсын дөрөв дэх Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж энэ долоо хоногт манай сонинд өгсөн ярилцлагадаа “Эдийн засаг томрохгүй удаж байгаагийн гол шалтгаан бол хувийн хэвшил тухайн эзэн, эзэмшигч гэр бүлээс хараат байгаад л оршино. Гэр бүлийн компаниудаасаа салж чадахгүй. Тиймээс аж ахуйн нэгжүүдийг болж өгвөл олон нийтийн хувьцаат компани болох руу шахах хэрэгтэй. Хувьцаагаа ард иргэддээ зар. Бид үнэхээр ард түмнийхээ амьдралыг дээшлүүлье гэж байгаа бол бүгдээрээ баяжих тэр боломжийг нээх ёстой. Нэг том компанийн цаана 100 мянган хувьцаа эзэмшигч байх юм бол тэр хүн төрөөс айдаг, шоронгоос айдаг биш 100 мянган хувьцаа эзэмшигчдийнхээ төлөө явна. Тэд тухайн компанийг хамгаална. Тэр хувьцаа нь хоорондоо зарагддаг ил тод, олон нийтийн болоод ирэхээр хариуцлага нь нэмэгддэг. Манайд том компаниудын үйл ажиллагаа ил тод биш явсаар ирлээ шүү дээ” гэсэн үг унагасан.
Үнэн л дээ. Монголын том компаниуд хувьцааныхаа тодорхой хувийг Хөрөнгийн бирж дээр зарж, компаниа олон нийтийнх болгох цаг аль хэдийнэ ирчихсэн. Ер нь компанийн хөгжлийн түүхийг анзаарах нь ээ компаниа байгуулсан хүн нь хөгжлийн манлайд хүргэдэг, дараагийн үе нь тэр эрчийг нь гүйцдэггүй, ер нь тэгсхийгээд урагшлах хөгжилгүй ухрах тал руугаа ордог шиг санагддаг. Санагддаг ч биш юм аа, дэлхийн түүхэн дэх ганц хүний, нэг гэр бүлийн компаниудын түүхийг сонирхоход нийтлэг ийм үнэн анзаарагддаг. Одоо дэлхийд гялалзаж яваа компаниуд тэр чигээрээ олон нийтийн гэсэн тодотголтой. Олон нийтийнх учраас асар өндөр ашиг орлого, эрчтэй хурдтай хөгжлөөрөө гайхагдаж яваа.
Ганц хүн ашгийг нь атгасан том компанийн хувь заяа хоёрдугаар үеийнхний гарт очихоор яадгийн тод жишээ манайд өчнөөнөөрөө бий. Ганцхан жишээ татъя. Монголын үндэсний нэг томоохон компанийн эзэн гурван хүүтэй. Гурван хүүхдэдээ компаниа хуваагаад өгчихсөн. Манай том компаниудын нэг онцлог нь олон салбар руу орчихсон, жаахан хэтрүүлэгтэй хэлэхэд бараг бүх салбарт охин компаниараа дамжуулж бизнес хийдэг. Жишээ татсан том компанийн захирал ч барилга, худалдаа гээд олон салбарт бизнестэй. Өнөө бизнесүүдээ хөвгүүддээ чиглэл чиглэлээр нь салгаад хариуцуулчихсан яваа. Мань хүн өөрөө бизнестээ сүрхий оролцоогүй, жаргах насандаа ирчихсэн гээд намбайж суугаа.
Аавынхаа босгосон компанийг гурав хуваагаад авчихсан хөвгүүд нь хоорондоо хонь чоно. Эзэд нь ойр зуураа таагүй харилцаатай ийм компани цааш хөгжих үү? Шуудхан хэлэхэд үгүй. Ийм нөхцөлд хөгжил яриад ямар ч нэмэргүй. Нөгөө талаас нь харвал мань өвгөний гурван хүүгийн толгойлж яваа компаниуд Монголдоо монополь. Тэгсэн атлаа хөгждөггүй, үйл ажиллагаа, бизнес нь нэг тийм хэцүү хөшингө болчихсон нь нуугаад байх юмгүй ил үнэн. Том компаниуд салбар бүрт охин компани байгуулж, бизнесийн бүх салаа мөчрийг атгачихсанаас болж жижиг дунд бизнесийнхний орон зай хумигдсан том асуудал бийг энэ дашрамд онцолъё. Жижиг, дундынханд боломж олгохгүй хэрнээ өөрсдөө хөгжиж өгдөггүй ийм компаниуд Монголоор дүүрэн байна. Зах зээлд ноёрхлоо тогтоочихсон том компаниуд төсөвт яаж бага татвар төлөх вэ гэсэн нүх сүвийг ч анддаггүй гэсэн яриа хөөрөө учир мэдэх улсын дунд өрнөдөг юм билээ. Үнэн байх.
Том компаниудыг тоймлоод харахаар ажилчдаа дажгүй цалин орлоготой амьдруулж, үйл ажиллагаагаа дэлхийн стандартад хүргэсэн нь бас ховор. Аль ерээд онд хувьцааг нь худалдаж авсан иргэдэд ногдол ашиг гэж хялайлгадаггүй гэм тэдний хувьд нийтлэг үзэгдэл болчихсон. Жишээ татаж байгаа том компанийн тухайд ч хувьцаа эзэмшигчиддээ ногдол ашиг өгдөггүй муу аргатай аж ахуйн нэгжүүдийн нэг. Энэ компанийн хоёрдугаар үеийн эздэд мөнгө сонин биш болчихсон байх л даа. Хөгжиж яах юм, мөнгөөр ханачихсан байхад гэсэншүү бодолтой өдөр хоногийг өнгөрөөж яваа гэчихэд дэгсдүүлсэн болохгүй. Эзгүй арал, буйд далайн хөвөөн дээр тансаг байшин худалдаж авсан шигээ зугаацаж аж төрж яваа дуулддаг. Тэдний энэ тансаглалын хор хохирлыг Монгол Улс, жижиг дунд бизнес эрхлэгчид, хөлс хүчээрээ амьжиргаагаа залгадаг олон зуун мянган иргэн нуруун дээрээ үүрч байна. Өөрөөр хэлбэл, нэг талд ганц гэр бүлийн том компаниудын хэдхэн хүн хожиж, нөгөө талд улсаараа хохирч явна. Компаниа хөгжүүлэх ямар ч шинэ санаагүй хоёрдугаар үеийн эзэдтэй, Монголын эдийн засаг, төсөвт нэмэр тусаар бага, бүх ашиг нь нэг л гэр бүлд очдог том компаниудаасаа татгалзахгүй бол улсаараа урагшлахгүй нь тодорхой болчихож.
Одоо бидэнд ганц л гарц байна. Ганц эзэнтэй том компаниудаа олон нийтийнх болгоё. Том компанийн ганц нэг захирал эхнээсээ компаниа олон нийтийн болгоё, монопольчлолоо багасгая гээд тодорхой алхмууд хийгээд эхэлчихсэн. Хяналтын багцаа авч үлдээд хувьцаагаа Хөрөнгийн бирж дээр зарах цаг болчихсоны том дохио л доо.
Иргэдэд хувьцаагаа арилжаалж, компаниа олон нийтийн болгох нь эздэд ашигтай. Сүүлийн үед төр засаг, эрх мэдэлтнүүдийн зүгээс сав л хийвэл хувийн өмчийг хураана гэсэн агуулгатай мэдэгдэл хийх болсон. Компаниуд олон нийтийнх болчихвол эрх мэдэлтнүүд хувийн хөрөнгийг хураана гэж хэчнээн чанга хашгираад ачир дээрээ яаж ч чадахгүй. Том компаниудын хувьцаа эзэмшигч нь ганц хүн биш, хэдэн зуу, өчнөөн мянган монголчууд болчих учраас. Товчхондоо компанийн эзэд муусайн баячууд гэж адлагдахгүй, бизнес нь олон нийтийн хамгаалалтад орчихно гэсэн үг.
Бүр том зургаар нь харвал ард түмэн мөнгөжинө, хувийн бизнес дархлаатай болно, компаниуд хөгжинө, улсын эдийн засаг тэлнэ, зах зээлийн эдийн засаг зам жамаараа урагшилна. Том компаниуд хувьцаагаа Хөрөнгийн биржээр дамжуулан арилжаалж, иргэд үндэсний компаниудын хувьцаа эзэмшигчид болж, олон нийтийн гэсэн тодотголтой компаниудын тоо олширвол цаад өгөөж нь ийм том. Товчхондоо хэн хэндээ ашигтай шийдэл.