Монгол Улсын
Ерөнхий сайд асан Ш.Гунгаадоржтой ярилцлаа.
-Таныг Ерөнхий
сайдаар ажиллаж байсан хүний хувьд Монгол Улсын нийгэм эдийн засгийн байдлын талаар
асуумаар байна. Хоёр хөршийн төрийн тэргүүний айлчлал гээд хэд хоног л хөл хөдөлгөөн
болох шив?
-Монгол Улсын хувьд
өнөө жил маш онцлог жил болж байна. Хоёр хөршийн төрийн тэргүүнүүд 10 гаруй хоногийн
зайтай айлчилж цаашдын томоохон хүрээний асуудлуудыг ярилцлаа. Энэ бол манай орны
хувьд том дэвшил гэхээс өөр юу гэхэв. Айлчлалаар Монгол Улсын эрх ашиг, ирээдүйн
хөгжил ямар байх вэ гэсэн манай орны эрх ашигт нийцсэн онцлох үйл явдал болох шив.
Аль аль талдаа олон чухал асуудлуудыг шийдвэрлэлээ. Ялангуяа хойд хөрштэйгээ бид
сүүлийн жилүүдэд эдийн засаг, худалдааны харилцаа жаахан холдох маягтай байсан.
Манай хоёр орон олон томоохон боломжоо ашиглаж чадалгүй өдий хүрснийг ОХУ-ын Ерөнхийлөгч
В.Путины айлчлалаар шийдэх замд нь оруулсан. Монгол Улс хоёр хөрштэйгээ ойр дотно
байна гэдэг нь манай орны амин чухал асуудал. Цаашид стратегийн олон түншлэлийн
хүрээнд хамтран ажиллах, ярьсан хэлсэн зүйлсээ ажил хэрэг болгох шаардлагатай. Д.Медведев,
В.Путин нар өмнө нь ОХУ-ын Ерөнхийлөгч байхдаа манай оронд айлчилж олон асуудлуудыг
ярьж хэлэлцээд явж байсан. Тухайн үед ярьж байсан уран, ашигт малтмалыг ашиглах,
Асгатын мөнгөний орд, төмөр зам гээд нэлээд хэдэн асуудлууд сая ч гэсэн давтагдаж
байх жишээтэй. Тэр үедээ за гээд явсан ч түүнээс хойш зургаан жил болоход өнөө асуудлуудаа
дахин тавьж байгаа бол энэ манай талын хариуцлагагүйн шинж. Бид
ярьснаараа юм бүтчихлээ гэж асуудалд ханддаг нь буруу. Энэ бүгдээс сургамж авч ажлын хэсэг, холбогдох яамд ажиллаж байгаа байх. Өдөр шөнөгүй хэлэлцсэн асуудлуудынхаа хүрээнд ажиллаж хоёр хөрштэйгээ хамтран ажиллах хэрэгтэй. Хоёр хөршийнхөө аль нэгийг тэргүүн эгнээнд тавилгүй яг ижил түвшинд харилцаагаа өрнүүлэх хэрэгтэй. Бидэнд тэнцвэртэй бодлого шаардлагатай байна. Тэгээгүйгээс болж алдаж байсан гашуун сургамж ч бий. Нэг алдсан бодлогыг олон жилийн хугацаанд засахад хүнд байдаг. Хоёр хөрштэйгээ сайн байна гээд гуравдагч хөршөө цааш нь түлхэж болохгүй. Хөрш орнуудтайгаа сайн байна гэдэг нь бусад орнуудыг биднээс холуур бай гэсэн үг биш гэдгийг санах ёстой.
–Манай хоёр хөрш чинь Монгол Улсын гуравдагч хөршид тийм ч тааламжтай ханддаггүй гэдэг шүү дээ?
-Энэ бол эмзэг асуудал. Хоёр хөрш маань манай гуравдагч хөршид тааламжгүй ханддаг гэдгийг юугаар батлах вэ гэдгээс эхлээд бодох юм байна. Гуравдагч орнуудтайгаа эдийн засаг, улс төрийн түвшний харилцаагаа хэвээр хадгалах шаардлагатай. Ер нь бол донжийг нь тааруулж харилцах нь зөв. Гуравдагч хөрштэйгээ харилцахдаа хоёр хөрштэйгээ харилцаагаа муутгах хэрэггүй. Энэ нь тактикийн асуудал. Дэлхий нийтээр глобалчлагдаж байгаа үед хэн нэгэнд бус бүгдтэй нь сайн байх зайлшгүй шаардлага тулгараад байгаа юм. Аль нэг улсыг өмнөө тавьдаг цаг өнгөрсөн. Аль нэг улсад илүү таатай хандах цаг ирж магадгүй. Тэр үед бид болгоомжтой хандах нь чухал. Бекерийг манай оронд ирэхэд Ерөнхий сайд байхдаа уулзахад гуравдагч хөршийн тухай анх ярьж байсан. Тэгэхэд “Гуравдагч хөрш гэж байж болно. Гэхдээ танай улсын хоёр талынхаа том хөршийг дайрч гарч байж л гуравдагч хөрштэйгээ харьцана. Монгол Улс хоёр том айлын дунд байгаа” гэдгийг хэлж байсан. Дэлхийн хэмжээний политик хүн Монгол Улс шинэдэж хоёр хөршөө хаяад алдах вий дээ гэдгийг анхааруулж хэлсэн хэрэг. Тэр цаг үеийг бодоход өнөөдөр цаг өөр болсон. Тиймээс энэ бодлогыг төр засгийнхан зөв тэнцвэрийг олох хэрэгтэй.
–Монгол орны эдийн засгийн байдал дээр ямар бодолтой байгаа вэ. Эдийн засаг мөд сэргэхгүй нь л гээд байна?
-Яахав ээ, хүмүүс янз бүрээр л ярьж байна. Шинэчлэлийн Засгийн газраас хийж хэрэгжүүлж байгаа олон ажил бий. Хийх ёстойгоо хийж чадахгүй ч байгаа зүйлс харагдах юм. Олон асуудлын дундаас зөвийг нь барьж хийх ажил гэж байна. Зөвийгөө барьж авсан уу гэдэг дээр бодох хэрэгтэй. Түүнээс болоод нэг хэсэгт нь юм хийж байгаагаар нөгөөд нь Засгийн газар юм хийхгүй байгаа тийм л дүр төрх харагдаад байна. Юм хийж байгаа үгүйг ажил хийсэн, хийгээгүй гэдэг хэрүүлээр бус ард түмний амьдралаар хэмждэг юм. Ард түмнийхээ амьдрал руу орох хэрэгтэй. Энэ талаас харвал хөдөө монголчуудын амьдрал хүнд байгаа. Хэн хэдэн машинтай байна вэ гэдэг нь хэмжүүр биш. Өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ нэмэгдэж байгаад хэр дүн шинжилгээ хийж байгаа юм бол. Дээгүүрээ бид зам, барилга барьж байна гээд л байдаг. “Барилгыг чинь хоосон хүн хоол болгож иддэггүй юм байгаа биз дээ” гэж сэтгүүлч Ц.Дашдондов бичсэн байдаг. Үнэн ш дээ. Засаг төрийнхөн ард түмэн айх аюулгүй, дутагдах гачигдах зүйлгүй амьдарч байна уу гэдэг толинд л өөрсдийгөө харж байх хэрэгтэй. Харамсалтай нь өнөөдөр ард түмнийхээ толинд харалгүй дээр өлгөөтэй байгаа толийг хараад байх юм. Алтан нарыг алгаараа хааж болдоггүйтэй адил бодит зүйлсийг харах хэрэгтэй.
Гадаадын хөрөнгө оруулалт, ам.долларын урсгал чинь бүгд цаанаа учир шалтгаантай. Үүнийг л зөв гаргах хэрэгтэй. Гуравхан сая монголчуудад өнөөдөр эв хэрэгтэй байна. Эв нэгдэлтэй байна гэдэг нь халаас халаасаа нийлээд мөнгө зувчуулна гэсэн үг биш. Нам эвсэл, нас шүдээрээ талцаад байвал энэ улс өөдлөхгүй. Үндэсний эв нэгдэл дээр л бид нэгдэж чадвал хөгжлийн зам эхэлнэ.
Манайд улс төрийн уламжлал гэдэг зүйл хаягдан шороотой хутгалдсан. Өмнөх Засгийн газраас авах, хаях зүйл бий. Гэтэл аль ч нам нь гарсан түрүүчийнхээ дөрвөн жилийг үгүйсгэж байх юм. Урд урдын сайн зүйлсийн суурин дээр бид байшин барих ёстой. Нэг нь гарч ирээд барьж байшин барилгыг нь нураагаад дахин шинээр хундаам цутгаж тоосгоо өрдөг. Ингэсээр байтал хамаг цаг хугацаа, сайн сайхан бүхнээ алдаад дууслаа. Ийм л замаар үе үеийн Засгийн газар учраа олохгүй яваад байх юм. Нийтлэг асуудал дээрээ нэгдэж чадахгүй байна. Эрх мэдлийн хуваарилалтаа цаашид хэрхэх вэ гэдгээ ярихгүй бол цаашаа явахад бэрх л дээ. Манай сонгууль явагдаж буй арга системийг бүтнээр нь өөрчлөхгүй бол болохгүй болчихож.
–Юу нь болохгүй байна гэж?
-Сонгуульд орохын тулд намууд асар их хэмжээний мөнгө зардаг. Түүнээс болоод төрийг аваад явчих хэмжээний чадвартай залуу, дунд насныхан орж чадахгүй байна. Хөрөнгө мөнгөтэй хүмүүс Их хуралд сууж байгаа нь нүдэн дээр ил болчихсон. Жинхэнэ улстөрчид оръё гэхээр бөөн мөнгөтэй үзэх болдог. Мэдлэг, чадвараараа өрсөлдөх хэмжээний хүмүүс байх хэрэгтэй. Харамсалтай нь мөнгөгүйгээсээ болоод гарч чадахгүй юм. Сонгуулийн энэ тогтолцоог өөрчлөх ёстой.
–Оюу толгой, Таван толгой төсөл зогссоноос болоод хөрөнгө оруулалт байхгүй болчихлоо. Гадны хөрөнгө оруулагчид хоёр толгойг харсан байдалтай байна. Цаашид хэрхэх нь зөв бол?
-Монгол Улсыг хөгжүүлэхэд уул уурхай, эрчим хүчний салбар зайлшгүй хэрэгтэй. Гэхдээ манай орон уул уурхайг түшиглэж хөгжинө гэсэн явцуу бодлогын хүрээнд 20 жил явлаа. Энэ хоёр толгойг 10 гаруй жил мөлжих гэж үзээд мэрсээр байгаад таарлаа. Уул уурхайн салбар уналтад орох үед түүнийг нь нөхөж байх бусад салбаруудаа орхичихсон. Монгол Улсын хөдөө аж ахуй гэдэг чинь бидэнд мэдрэгдэхгүй байгаа болохоос өнөөдрийг хүртэл тэжээгээд л яваад байгаа эд. 2008 онд дэлхий нийтээр эдийн засаг хямрахад бид өлсөөгүй, гаднаас махаа зөөгөөгүй. Уул уурхайн хажуугаар бусад салбараас хөрөнгө оруулалт татах ажлаа хийх хэрэгтэй. Бусад салбаруудаа дэмжээд явчихсан бол, үйлдвэрүүд барьчихсан бол, хөрөнгө оруулалтаа хийчихсэн бол арьс ширээ боловсруулаад экспортлон, гадны хөрөнгө оруулалтыг татчихсан байх байлаа. Гэтэл манай хөрөнгө оруулалт ганцхан “толгой” руу л яваад байдаг. Энэ хоёр толгойгоос дутахгүй баялаг манайд бий. Малаас амьсгаанаас бусдыг нь ашигладаг. Үхрийн хөөвөр, адууны дэл, сүүл, тэмээний ноос, зогдор зэрэг хамгийн үнэтэй бүтээгдэхүүнүүдийг боловсруулаад валют болгож байгаа юм алга. Гадныхантай хамтар л даа, хамаагүй. Өнөөдөр “Говь” шиг хэд хэдэн үйлдвэр байхад уул уурхайн эдийн засгийн хажуугаар том жийрэг болно. Үүнийгээ бодолцохгүй л хоёр толгой гэсээр байгаад толгойны өвчин болчихсон. Хөгжлийн бодлогодоо тусгах ёстой. Уул уурхайг л өнөөдөр хөгжүүлье. Мал аж ахуй тийм ч жинтэй зүйл биш гэж байна. Улс орныг хөгжүүлэх урт хугацааны концепц манайд алга. Их хурлын дараа З.Энхболд ноднин Их хурлаар оруулж шийднэ гэсэн. Гарсан юм юу ч алга байна.
–Таныг Ерөнхий сайд байхад хөгжлийн концепц гэж юу байв?
-Хуучин бол тав, 10 жилийн хөгжлийн бодлого явж байсан. Япон улс гэхэд 20 жилийн дараа Япон улс ямар болох уу гэсэн хөгжлийн бодлоготой байна шүү дээ. Ингэж юмаа төлөвлөхгүйгээр дайралдсанаа барьж аваад байсны гай, өнөөдрийн хөгжлийн удаашрал нэгдсэн бодлогогүйгээс болсон. Тавдугаарт хийх ёстой асуудлыг нэгдүгээрт хийгээд байхаар хөгжлийн удаашрал болоод байгаа юм. Шийдэх асуудлуудынхаа эрэмбэ дарааллыг зөв тогтоох ёстой. Ингэж явсаар байтал 2015 он гарна. Тэгээд л долоо, наймдугаар сараас сонгуулийн сурталчилгаа эхэлчихнэ. Энэ Засгийн газарт идэвхтэй ажиллах нэг жилийн хугацаа л үлдсэн. Сибирийн Алс Дорнод гэдэг хязгааргүй хэрэглээ байна. Өнөөдрийн нийт малынхаа 30 хувийг гаргаад ч хэрэгцээг нь хангаж чадахгүй. Тиймээс энэ цаг мөчийг алдалгүй Оростой мал аж ахуйн бүтээгдэхүүнийг хамтдаа боловсруулах хэрэгтэй. Үүнийг сэргээе л дээ. Сибирь Алс Дорнод руу ноос, ноолуураар хийсэн хивс, дээл, ноосон хувцсаа гарга. Эдийн засгийн том боломж байна. Тэгэхгүйгээр бид үүнийг давж хараад хоёр толгой руу хошуураад байгаа юм. Хоёр толгойн наагуур урсаж байгаа мөнгийг бид харахгүй байгаа нь харамсалтай. ОХУ-тай худалдаа эдийн засгийн харилцааг өндөр түвшинд гаргана гээд ярьчихсан. Тиймээс бид боломжийг алдах ёсгүй.
–Өнөөдрийн Засгийн газарт та ямар үнэлэлт өгөх вэ. Хүмүүс бол янз бүрээр л ярьж байна. Ерөнхий сайдын хувьд мэдэгдэл хийж яамдын тоог цөөлнө гэдгээ мэдэгдсэн?
-Манайхны хоёр гурван жилийн дараагийнхыг харж чаддаггүй бодлоготой нь холбоотой. Анхнаасаа Засгийн газар байгуулахад ийм олон яамыг дагаад орон тоо нэмэгдэж байна гэсэн. Хэрэгцээ шаардлагатай гээд байсан. Хоёр гурван нам нийлж олонх болоод авсан. Намуудаас гадна олон фракцынх нь эрх ашгийг харгалзан олон яам байгуулсан. Энэ бол жижиг асуудал. Үүний цаана том эрх ашиг бий. Энэ буруу байж гэдгийг Ерөнхий сайд сая харж л дээ. Тиймээс бүтцийн өөрчлөлт хийхээс өөр аргагүй. Саналаа гаргах нь Ерөнхий сайдын бүрэн эрхийн асуудал. Н.Батбаяр, Д.Ганхуяг сайдыг гэдэгтээ гол нь биш. Сайд нарыг нь огцруулах нь тийм ч том зүйл биш бөгөөд хамгийн чухал нь Засгийн газрын бүтэц данхайсан. Тэр олон сайдууд нь парламентад үйл ажиллагаа явуулахад саад бэрхшээл учирдаг. Эдийн засаг хүнд байгаа энэ үед Ерөнхий сайдын уг алхмыг би зөв гэж харж байна.
–Ерөнхий сайдын шийдвэр хожимдсон уу?
-Анхнаасаа Засгийн газар байгуулахад л ингэх шаардлага байгаагүй. Цомхон бүтэцтэй 11-12 яамтай байсан бол болох байсан. Ерөнхий сайд ядаж жилийн өмнө ийм шийдвэр гаргасан бол байдал арай дээр байх байлаа. Тэгсэн бол Н.Алтанхуягт өөрт нь түвэг бага байх байсан юм. Оргүйгээс оройтсон нь дээр гэдэг шиг түргэн хугацаанд чадварлаг бүтэцтэй ажиллах хэрэгтэй болчихлоо. Үүнд болохгүй зүйл байхгүй. Ерөнхий сайдын мэдэгдэл гэнэтийн байсан тул шуугиан дэгдээж байх шиг байна. Ерөнхий сайдын шийдвэр оройтсон ч гэсэн буруу зүйл биш ээ. Ерөнхий сайд нэгэнт ам гарчихсан юм чинь Их хуралд асуудлуудаа оруулж таарах байх.
–МАН–ын үйл ажиллагааны талаар ямар дүгнэлт өгөх вэ. Ардын нам залуусаар эгнээгээ бүрдүүлсэн тул үйл ажиллагаа нь тааруу байгаа харагдах юм. Намын дарга, генсекийн хувьд ямар байр суурь илэрхийлэх вэ?
-Намын дарга хааяа дуугарч л байна. Аймаг орон нутгаар бүсийн зөвлөгөөн хийгээд ажиллаж байх шиг байгаа юм. Гэхдээ нам эрчимтэй ажиллаж чадахгүй байна. Сөрөг хүчин үргэлж сөрдөг юм биш. Улс орны эдийн засгийг хэрхэн сэргээх вэ гэдэг дээр хэд хэдэн саналыг тавьж байна лээ. Ажиллаж байна гэдгийг аль утгаар нь ойлгох юм. Үргэлж хуралдаж, хашгичаад байгааг ажиллаж байна уу гэх үү. Намынхаа бодлогыг боловсруулаад ард түмэнд танилцуулж байгаа бол ажил хийж байна гэх үү. МАН бүр ажиллахгүй байна гэж би хэлж чадахгүй. Хангалттай хэмжээнд ажиллах цаг үе ирчихлээ. Одоо нам идэвхжих шаардлагатай.
Их хуралд байгаа намын бүлэг Удирдах зөвлөлтэй хамтран ажиллаж бүлэг парламент дээр ямар байр суурь барих вэ гэдгээ эргэж харах ёстой. Шүүмжлэх зүйл гаралгүй яахав. Хамгийн гол нь шүүмжлэх зүйлээ зөв олж, ард түмний нийтлэг эрх ашгийг хөндсөн зүйл дээр байгаа зөв онож буудах хэрэгтэй. Түүнээс биш зөв, буруу аль ч зүйл дээр шаагиад байх нь сөрөг хүчний нэр хүндэд сайн зүйл биш. МАН тактикаа зөв боловсруулж чадахгүй байгаа тул дотор нь хутгалдаад шүүмжлэхийн тулд шүүмжилж байгаа юм шиг харагдаад байна.
Манай нам залуу боловсон хүчнээр эгнээгээ бүрдүүлсэн нь тийм ч муу зүйл биш. Яахав дадлага туршлага дутаж байгаа зүйл нэлээд байна. Эртнээс ахмад, дунд, залуу үе гэсэн гурван хэлхээг өнөөдөр хэр залгаж байна вэ гэдгийг харах ёстой. Ярихдаа алтан хэлхээ гээд байгаа юм. Ахмад үе нь хэлэх зүйлээ хэлээд явна. Тэглээ гээд ахмад үеэ удирдлагадаа оруул гэж байгаа юм биш. Ахмадуудынхаа үгийг сонс. Дунд, залуу үеийнхний харьцаа зөв байх хэрэгтэй. Өнөөдөр энэ харьцаа жаахан алдагдаад байгаа юм биш үү гэсэн бодолтой явна. Ахмадуудынхаа үгийг сонсч өдөр тутмын ажилдаа бодолцож явах тал дээр учир дутагдалтай байна. Ардын намынхан доошоогоо буюу анхан шатныхантайгаа холбоо муу байгаа тухай үргэлж ярьж байгаа. Амьдрал дээр ийм зүйл байгаа болоод л хэлж байна. Энэ мэтчилэн зүйлс нам цаашдаа амжилттай ажиллах, 2016 оны сонгуульд сайн орохын эх үүтгэл юм. Нам бүр идэвхгүй болсон юм байхгүй.
–Та хөдөө аж ахуйн салбарт бүхий л насаа зориулж яваа. Өнөөдрийн хөдөө аж ахуйн салбарын тухай ямар бодолтой байна вэ. Салбарынхан нь нэг талдаа, яамд тамгын газрууд нь нөгөө талдаа гараад суучихсан харагдах юм?
-Хөдөөгийн хөгжлийн бодлого үндсэндээ орхигдчихсон. Өнөөдөр хөдөө гэдэг үг нь ч тэр анхаарлын төвөөс холдчихлоо. Уул уурхай гэсэн сэтгэхүй яваад байна. Хөдөөд зах зээлийн орчныг бий болгох хэрэгтэй. Сургууль, цэцэрлэг, зам, орчин үеийн бүхий л зүйлийг хийж хөдөөд байгаа хүнээ тойрсон ажил хийх ёстой. Анхнаасаа үүнийг цогцоор нь авч үзээгүй. Их хурлаар бодлого гарсан гэх байх. Харамсалтай нь цогцоор шийдэж чадаагүй. Одоо хөдөөгийн 30 гаруй хувь нь нийслэлд ирээд шигдчихсэн. Энэ нь хөдөөгийн бодлого алдагдсанаас л болж байна. Түүнээс хөдөөнөөс уйдаад, хөдөө ажиллахгүй гээд хот руу ирээд байгаа юм биш. Хөдөөгийн иргэдэд наалдсан бодлого явуулж чадахгүй байгаа. Яагаад заавал хөдөөнийхөн хотод ирж эмнэлэг, сургуульд хамрагдах ёстой гэж. Орон нутагт жижиг, дунд үйлдвэр гэж 20 жил ярилаа. Тийм үйлдвэр гэж юу байдгийг ч мэдэхгүй хүмүүс зөндөө байна. Мах, сүү, ноос, ноолуурыг анхан шатанд нь боловсруулах үйлдвэр бариад өгчихвөл хөдөөгийн хөгжил тэндээ явагдаад л байх юм. Мал, газар тариалан л гэдэг. Үүнийг чинь хүн эрхлэн явуулдаг. Яагаад Улаанбаатараас дутуугүй орон сууцыг хөдөө барьж болохгүй гэж. Сургууль, цэцэрлэг цогцоороо бий болоогүй үед хөдөөгийн хөгжил гэдгийг мал, газар хоёроор тодорхойлж болохгүй.
Монголын мал 20 сая байхдаа ч, 25 сая байхдаа ч Монголын ард түмнийг тэжээсээр ирсэн. Мал аж ахуйн салбарт төрийн бодлого үгүйлэгдэж байна. Их хурлаас гарсан бодлого бий л гэх байх. Тэр нь амьдралаас эх булаг авч чадахгүй байгаа тул начир дээрээ хэрэгжихгүй байгаа юм. Бэлчээрийн мал аж ахуй цаашид яах юм. Хязгааргүй өсгөсөөр байгаад 100 саяд хүргэх юм уу. Эсвэл 50 сая дээр нь бариад чанаржуулах уу гээд бодлогын асуудлууд хэрэгтэй. Монголын мал зохих хэмжээний хязгаарт байх ёстой. Тооны хувьд хязгаартай өсгөж чанарыг сайжруулах шаардлага бий. Малын ашиг шимийг нэмэгдүүлнэ гэхээр эрлийз малын тухай асуудал хөндөгдөнө. Гэхдээ монгол мал аж ахуйгаа хөгжүүлэх хэрэгтэй. Бэлчээрийн мал аж ахуй үеийн үед байна. Өвөлжөө хаваржаандаа байшин бариад өвлийн хэцүү гурван сарыг тэндээ давчихдаг байх хэрэгтэй. Энэ хугацаанд малчид нь мал шигээ биш сонин хэвлэл уншчихдаг, телевиз үзчихдэг болох ёстой. Хотын иргэдтэй ойролцоо амьдардаг болчихвол болох юм. Өвлийг суурин байдлаар давчихаад хавар нь бэлчээрт гараад явчихдаг болчихвол болох гээд байна. Ардын селекциэр бий болсон баяд хонь, Галшарын адуу ч гэдэг юм уу энэ бүхнийг сэргээж бэлчээрийн нөхцөлд ашиг шимийг нь нэмэгдүүлмээр байгаа л даа. Байгалийн нөхцөл сайтай Сэлэнгэ, Булган зэрэг аймгуудад эрчимжсэн мал аж ахуйг хөгжүүлэх хэрэгтэй.
–Газар тариалангийн салбарт ямар процесс явагдаж байна гэж харж байгаа вэ. Улаанбуудайн үнээс эхлээд асуудлууд аль аль талдаа гарч байх шиг байна?
-Газар тариалангийн бүсэд эрчимжсэн мал аж ахуйг эрхлэх хэрэгтэй. Газар тариалан мал аж ахуйг хослуулан хөгжүүлэх шаардлагатай гэдэг нь тодорхой харагдаж байна. Өнгөрөгч нэгдүгээр сард Төрийн гурван өндөрлөгт газар тариалангийн салбарт төрийн ийм бодлого баримталмаар байна гэсэн саналаа бичиж өгсөн. Харамсалтай нь төрийн өндөрлөгүүд одоог хүртэл чимээгүй л байна. Бодвол миний бичсэн саналууд тэдэнд хүрээгүй нэг даргын ширээний нүдэнд байгаа юм байлгүй. Ямартай ч надад цаашид ингэж тэгж дамжуулж өглөө гэсэн зүйлийг мэдэгдсэнгүй. Тиймээс миний санал хүрээгүй байх. Харамсалтай л байна. Өнөөдөр манай төрийнхөн мэргэжилтэй хүмүүсийнхээ үгийг сонсч бодлогодоо тусгаж байх хэрэгтэй. Улаанбуудай бол ард түмний гурилын хэрэгцээг хангадаг стратегийн чухал бүтээгдэхүүн. Энэ утгаараа газар тариалангийн салбарт сүүлийн жилүүдэд салбар яам нь бодлогоо зөв бариагүйгээс болоод буруу яваад эхэлж байна. Хэдэн жилийн өмнөөс эхлээд улаанбуудайны талбайд арабс гээд тосны ургамлыг оронд нь тарьдаг болчихлоо. Арабсыг цаашид ихээр тарих хандлага ажиглагдаж байгаа нь бодлогын том алдаа. Төр бизнесийн салбарт хутгалдаж болохгүй ч стратегийн холбогдолтой зүйл дээр хатуу байх хэрэгтэй. Улаанбуудайг авахгүй юм бол рапсаа тарилаа гэдэг тариалан эрхлэгч байж таарахгүй. Тариалан эрхлэгчид үндсэндээ хэний газар дээр үйл ажиллагаа явуулж байгаа юм. Газар төрийн өмч шүү дээ. Төр засагтаа захирагддаггүй, төрийн бодлогыг баримталдаггүй тариаланч байж болохгүй. Тариаланчдын зовлонг би мэдэхийн дээдээр мэднэ. Үнэрхэж тунирхлаа гээд цаана нь байгаа гурван сая ард түмнийхээ хэрэгцээг боож болохгүй. Тарисан рапсаа 800 мянгаар урд өгдөг гээд улсын дотор улс байгуулаад байж таарахгүй. Рапсыг битгий тарь гэж байгаа юм биш. Тарихдаа тусгай талбайд тариад бүтээгдэхүүнийг нь дотооддоо боловсруулдаг байх шаардлагатай. Рапс, улаанбуудайн харьцааг зөв тооцож тарих нь чухал.
Газар тариалангийн бүтээгдэхүүнийг борлуулах борлуулалтын систем гэж байх хэрэгтэй. Жилийн жилд тариалсан улаан буудайгаа гурилын үйлдвэрт өгөх гэж тариаланч гурвалжин дөрвөлжин хэрүүл болж байна. Бүтээгдэхүүн борлуулдаг систем нь зах зээлийн шугамаараа явах ёстой. Тариалан дэмжих сан гэж үе үеийн сайд нарын шохоорхлыг татдаг сан байдаг.
–Тэр нь ямар учиртай сан юм?
-Мэдэхгүй. Салбарын сайд бүр их л сайн байдаг юм. Тариалангийн хуулинд сан байгуулах тухай заасан. Би “Сан байг хамаагүй. Харин яамнаас нь салга” гэдэг юм. Яамнаас гаргаад төр хувийн хэвшил оролцсон бие даасан нэгж болгох ёстой. Тариалан дэмжих сан нь тариаг ийм үнээр авна гээд жишиг үнэ зарлачихдаг. Тэр үнэ нь улсын үнэ болоод бөөн маргаан үүсдэг. Яам жишиг үнэ гэж зарлахгүй, сангаа тусад нь гаргачихдаг зах зээлийн системд орох ёстой. Үнэ тогтоож байгаа нь буруу. Тариа тарьж байгаа авч байгаа хоёр нь үнээ тохирдог байх хэрэгтэй. Энэ жилийн хэрүүл үүнээс болсон. Яам нэг тонн улаан буудайн жишиг үнийг 500 мянга гэчихсэн. Яам зарласан зарлаагүй энэ үнэ боломжийн үнэ шүү дээ. Дээр нь 100 мянган төгрөгийг урамшилд өгөхөөр 600 мянган төгрөг болно гэсэн үг. Тариаланчид жаахан ургац гарчихсан үедээ давуу тал олох гэсэн эрх ашгаа хэтрүүлсэн шаардлага тавиад байгаа юм уу гэж бодоод байна. Бүтээгдэхүүний өөрийн өртгийг маш нарийн тооцох ёстой. Өөрийн өртгөөс үндэслэн үнэ үүсдэг. Би яаманд “Тариалан эрхэлдэг газруудыг бүсчилээд дундын байгууллага гаргаад судалгаа явуул” гэсэн. Ургац нэмэгдэх тусам бүтээгдэхүүний өөрийн өртөг багасдаг. Урамшууллыг хавтгайруулан өгч болохгүй. Урамшууллын 100 мянган төгрөгийг улсад тушаасан товарын улаан буудайнд л олгоно.
Э.ЭНХБОЛД