Монголын сэтгүүлзүйн салбар гэх том айлын өндөр босгыг 50-60 нас гарсан хойноо буюу саяхнаас л алхан орж буй хэсэг нөхөд байна. Ийнхүү хэзээ хойно сэтгүүлч болон жороолох явдал хэвийн үзэгдэл болсон. Үнэндээ хувийн блог, фэйсбүүк хуудаснаас эхлээд интернэт сайт гэх мэтээр бичих талбар ч ихтэй болсон цаг.

Гэхдээ хүн төрөлхтний аливаа зүйлд суралцахдаа баримталдаг тогтсон, нийтлэг жишиг гэж бий. Жишээ нь их сургуулиуд аливаа нэг мэргэжлийг эзэмшүүлэхийн тулд үүх түүх, гарал үүслийг нь хамгийн эхлээд зааж, сургадаг нь учиртай. Нэн ялангуяа тухайн салбарын түүхэн ололт, нээлтээс эхлээд түүхэн хөгжлийг нь хэр сайн зааж, сургахаас суралцагчийн ямархан эрдэм мэдлэгтэй болж төлөвших, цаашид салбартаа хэр амжилттай өсч, дэвжиж явах вэ гэдэг нь ихээхэн хамаардаг. Харин эхнээсээ суралцаагүй, нас ахисан хойноо сэтгүүлч мэргэжлийг өөрийн хобби болгон орж ирж байгаа нөхөд сэтгүүлзүйн салбарын түүхэн хөгжлийг байтугай А үсгийг ч мэддэггүй гэвэл худлаа биш. Энэ салбарын, тэр дундаа хэвлэл мэдээллийн байгууллагын хөгжлийн төлөө хамаг амьдралаа зориулсан хүмүүсийн юуг, яаж бичиж нийтэлж байсныг ч огт мэдэхгүй байх нь бас л ойлгомжтой.

Гэтэл эхлэн бичигчид энэ тухай бодож тунгаах нь бүү хэл өөрсдөөс нь өмнө сэтгүүлзүйн салбар байгаагүй юм шигээр хэнхэлзэх юм. Энэ мэт дутагдлаас болоод 100 жилийн түүхтэй Монголын сэтгүүлзүйн салбарыг, эхлэн бичигчид ихэд басамжлах болжээ. Бичсэн зүйлийг нь “өмнө нь хангалттай нийтэлсэн” гэдэг шалтгаанаар зарим редакци хүлээн аваагүй тохиолдолд тэд салбарыг тэр чигт нь гутаах, харлуулах оролдлого хийж байгааг хараад сэтгүүлч мэргэжлийг хобби болгосон нөхдийг шүүмжлэхээс өөр аргагүй. Тэднийг муу, муухай болгож харагдуулах бус бодит байдлыг тайлбарлах нь зүйн хэрэг биз.

Хөгширсөн хойноо сэтгүүлзүйд эхлэн суралцаж, энэ салбарт жороолж буй нөхдийн тод төлөөлөл бол Де Факто хэмээгдэх Д.Жаргалсайхан. Түүнийг 50 нас гартал нь сэтгүүлч бас нийтэлж, бичдэг гэдгийг хүмүүс мэддэггүй байлаа. Тэрээр сүүлийн үед сэтгүүлзүйн салбарын ганц, тод төлөөлөл мэт ёстой л ороо байна. Үүний нэг жишээ нь Де Фактогийн “Монголчууд бид загас болчихоогүй шүү” гэдэг нийтлэл. Үүнийгээ биччихээд бүхий л сонины редакци руу гаргаад өгөөч гээд барьж гүйсэн. Редакциуд түүнийг нь огтхон ч тоосонгүй. Яагаад гэвэл өмнө нь улиг, домог болтол нь биччихсэн асуудал учраас тэр. Гэтэл үүнд шаралхахдаа сошиал орчинд болон зарим телевизээр “Чөлөөт хэвлэл сөнөлөө, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөг хавчин гадуурхаж байна, худалдагдсан редакциуд, худалдагдсан сэтгүүлзүй, хаалтын гэрээ хийсэн байна” гэх мэтээр зүхэж, сэтгүүлзүйн салбар руу чадлынхаа хэрээр шороо цацан харлуулахыг хичээж, үүнийхээ төлөө хэдэн өдөр зууралдана билээ.

Бас Д.Жаргалсайханы энэ гомдлыг сошиал сүлжээнийхэн сүрхий дэвэргэх хандлагатай ажиглагдаж байсан. Фэйсбүүк болоод твиттер хөтлөгсөд Де Фактогийн барьж гүйгээд байгаа материалд дурдагдсан асуудал яаж эхэлсэн, яаж өрнөсөн, юу болсныг мэдэхгүй учраас арга ч үгүй биз. Фэйсбүүк, твиттер байтугай Монгол Улсад интернэт орж ирээгүй байхаас эхлэн сүүлийн 20-иод жил бид энэ тухай тасралтгүй бичиж, нийтэлж байсан юм. Сэтгүүлзүйн салбарынхан түүний энэ зохисгүй үйлдлийг үл тоон, зөнд нь орхиж байна. Яагаад гэвэл шинэ хүн гэдгийг нь мэдрээд, шинээр бичиж эхэлснийг нь харгалзаж үзээд энэ удаа чимээгүй байгаа хэрэг. Хүүхэд нялхдаа хөөрхөн гэгчээр Де Факто эхлэн бичигч учраас тэр.

Ер нь Д.Жаргалсайхан таны агуу зүйл олчихлоо гээд барьж гүйгээд байгааг сэтгүүлзүйн салбарынхан хараад хөх инээд нь хүрч байгаа. Яагаад гэвэл сэтгүүлчид М.Энхболдыг хотын дарга, УИХ-ын гишүүн, Ерөнхий сайд, Ардын намын дарга болоход нь ч Улаанбаатар банк, Улаанбаатар сан, Улаанбаатар даатгалын тухай бичиж л байсан. Ц.Нямдорж гишүүний “Наад асуудал чинь сонгууль бүрийн өмнө сөхөгддөг юм” гэж Хятадын тагнуул гэдэгт хариулсан шигээр сонгууль бүрийн өмнө энэ тухай сэтгүүлчид бичсээр байгаад улиг болгочихсон сэдэв.

Тэгэхээр энэ бүхэн үнэн хэрэгтээ “Өдрийн сонин” болоод “Өнөөдөр” сонины хувьд улиг болсон зүйл байгаа юм. Энэ сэдвийг олонд нээж, бүр ил дол болтол нь бичсэн хүмүүсийг нэрлэ гэвэл “Өдрийн сонин”-ы ерөнхий эрхлэгч Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Ж.Мягмарсүрэн, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Г.Дашрэнцэн, төрийн шагналт Б.Цэнддоо, нэрт нийтлэлч Баабар, Шаабар, Б.Ганчимэг, Л.Мөнхбаясгалан, Ш.Цэрэнпил, “Өнөөдөр” сонины ерөнхий эрхлэгч Ц.Балдорж, Д.Цэдэн-Иш гуай гээд сэтгүүлзүйн салбарын ассууд, акулууд бүгд орно. Тэд “Эхлээд төрийн хөрөнгөний хажууд хувийн багахан хөрөнгө оруулаад дараа нь луйвар орсон” гээд ханатал бичсэн байдаг. Одоо энэ тухай бичнэ гэвэл манай сэтгүүлзүйн салбарт хэтэрхий хуучирчихаад байна. Ийм байхад дахиад эхнээс нь бичиж эхлэх нь хэр зохистой вэ. Бүх зүйл дууссан учраас хэтэрхий утга учиргүй байх нь ойлгомжтой баймаар. Юм бүхэн хөөн хэлэлцэх хугацаатай байдаг гэж ярьдаггүй бил үү. Зоригийн хэрэгт хүртэл хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан гээд зарим гэрчийг оруулаагүй байдаг.

Шууд хэлбэл, бид дуугардгаа аль хэдийнэ дуугараад, ард түмэнд хэлж мэдээлээд, цөхөрчихөөд байхад “Монголчууд бид загас болчихоогүй шүү” гэж хэний ч мэдээгүйг олоод ирчихсэн юм шиг хэнхэлзэх нь хэр зохистой вэ. Дугуйг нэг л зохион бүтээдэг, шинээр зохиодоггүй гэсэн хэлц үг бий. Сэтгүүлзүйн салбарынхан асуудлаа, ажлаа мэдэж байгаа учраас л “үгүй” гэсэн хариу өгсөн байж таарна. Өнгөрсөн 20-иод жилийн турш энэ л тухай биччихээд дахиад л нөгөөхөө бичээд эхэлбэл юу болох билээ. Ер нь бол сэтгүүлзүйн ассууд, акулуудын бичсэнийг Де Факто давж бичсэн үү гэдэг асуулт тавигдаж болно.