Философич С.Молор-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

---

-Та нэгэн лекцийнхээ үеэр Чингис хааны үед төр гэж байгаагүй, тэр бүү хэл хууль ч гэж байгаагүй талаар дурдсан. Таныг ингэж хэллээ гэж олон хүн дургүйцлээ илэрхийлж, өөр өөрийнхөөрөө шүүмжиллээ?

-Шүүмжлэл гэж хэлж болохгүй. Эсэргүүцэл, дургүйцлээ илэрхийлсэн гэж болно. Номын хүн, тэр талаар ойлголттой хүмүүс л шүүмжлэх байсан. Танд онолын хувьд тэнд алдаа байна, мэргэжлийн хувьд тэнд алдаа гаргалаа гэх байлаа. Гэтэл хоосон эсэргүүцээд тэр нь сүүлдээ хүн доромжлох, мэргэжлийг нь доош хийх, хувь хүний амьдрал руу орж, зарим нь бүр ална хядна гэж байгаа шүү дээ. Фэйсбүүкээр хүнийг ална хядна гэдэг чинь хууль зөрчсөн асуудал, уг нь. Үүнээс л харахад хуульгүй гэдэг нь мэдэгдэж байна. Юун Чингисийн үед хуультай байхтай манатай. Өнөөдөр XXI зуунд фэйсбүүкээр “Чамайг ална” гэж хэлэхэд яах ч үгүй байна.

-Чингис хааны үед Их хуралдай нь хуралдаж, Их засаг гэдэг хуультай байсан шүү дээ. Гэтэл та тэр бүгдийг үгүйсгэсэн?

-Үгүйсгэлгүй яахав. Үгүйсгэхийн тулд тэр чинь цаг 30 минут үргэлжилсэн лекц байсан. Тэр лекцийн нэр нь “Социализмын анхны онол”. Эцсийн эцэст социализм гэдэг нь анх ямар зорилготой байсан юм. 1924 онд буюу 100 хүрэхгүй жилийн өмнө социализмын замаар хөгжье, орчин үетэй танилцъя, эмнэлэгтэй болъё, сургуультай, боловсон болъё, соёлтой амьдаръя гэсэн. Бидний урд Хятад гэж айхавтар соёлтой ард түмэн амьдраад байдаг, хойд талд л гэхэд Европын соёлыг хөгжүүлчихсэн хөрш байдаг. Ингээд монгол хүн эсгий гэрээсээ гараад саравчлаад харсан чинь нээрээ бид хоцорчихсон байсан. “Эдэнтэй адилхан хөгжье” гээд л бид орчин үеийн амьдрал руу орсон. Орчин үеийн амьдрал руу ороод хамгийн түрүүнд төртэй болсон. Тэр төр маань хүнийг хамгаалах төр. Иргэн хүн эрх чөлөөтэй, айж ичихгүй, хэний ч хүчирхийлэлд өртөхгүй, хүссэн мэргэжлээрээ ажиллаж амьдраад нутаг орон, аав ээждээ хоргодохгүй, эмээ өвөөгийнхөө зан заншилд баригдахгүйгээр, эрх чөлөөтэйгөөр хайртай хүүхэнтэйгээ суугаад өөрийнхөө хүүхдүүдийг төрүүлээд гэр бүлтэйгээ сайхан амьдрах боломжийг монголчууд 1924 оноос мэдэрсэн. Төртэй болж, хамгаалуулж байгаа байхгүй юу. Төр байхгүй байхад намайг хүчтэй нэг нь ирээд зодож болно, миний хохь болж, азгүйтэл минь л тэр болно. Аав, ээж нь хүрч ирээд “Чи тэгж дураараа дургихгүй шүү. Хэнтэй суухыг чинь би мэднэ” гэдэг байсан.

-Богтлоод өгчихдөг байсан?

-Тийм богтлоод өгчихнө. Эмээ, өвөө өнөө л зан заншлаа ярина. “Чи энэ сайхан малаа орхиод явах гэж байгаа юм уу. Энэ нутаг усаа орхиод явах гэж байгаа юм уу. Чи яасан толгой нь эргэсэн хүн бэ. Хэнээс, юунаас бузартчихав” гэдэг байсан. Харин 1924 оноос тийм байхаа больсон. “Уучлаарай би барилгачин болно”, “Би эмч болно”, “Би адуучин болмооргүй байна”, “Би саальчин болмооргүй байна”, “Би зохиолч эмэгтэй болмоор байна. Орос эмэгтэйчүүд чинь зохиолч болдог юм байна ш дээ”, “Хятад эрчүүд гадаадад яваад сургуульд сураад эргэж ирээд улс орноо хөгжүүлдэг юм байна. Би ч бас Орос руу ч юм уу, хаашаа ч юм, явж эрдэм сураад эргэж ирээд улс орноо хөгжүүлмээр байна” гэдэг болсон. Харин 1924 оноос өмнө төр ярих ямар ч боломжгүй.

-Эзэн богд Чингис, тулгар төр, Монголын эзэнт гүрэн, Монголын аугаа төр гэж ярьдаг шүү дээ?

-Аливаа нэг ард түмэн төртэй болохын тулд эхлээд тогтоол гарах ёстой. Үндсэн хуультай байх ёстой. Үндсэн хуулиараа хэнийг хаан болгох вэ, хааныг сонгох, хааныг баталгаажуулах тамгатай бичиг байх ёстой. Төр нь яамд, сайдуудтай байх ёстой. Чингис хааныг хэн томилсон юм, ямар хүн томилсон юм. Хэдэн оны ямар тамгатай бичгээр томилсон юм. Хэний тамга дарсан юм. Тэр тамга нь одоо хаана байна. Хэсэг хүмүүс тойрч сууж байгаад “Энэ хүнийг хаанаа болгочихъё” гэвэл өөр хэрэг. Окей. Тэгээд хэдэн хүмүүс хаан болгочихсон л юм байна. Тэрийг ямар хуралдай гэх юм. Тийм бол хуралдайн бичиг хэрэгтэй. Тэр баримт нь надад хэрэгтэй. Тэгж байж би төр ярина.

2500 жилийн өмнө Грек, Энэтхэг, Хятадад төр анх үүссэн. Энэ бол яах аргагүй үнэн. Хятад бол төртэй, байшинтай, сайдтай, албатуудтай, тэд нь тогтмол ажилладаг. Тэндээ бүр төвлөрч амьдардаг байсан. Харин манайд тийм юм байгаагүй. Чингисийн үед төр байгаагүй, тэр байтугай хот ч байгаагүй. Төр яагаад хэрэгтэй юм, хэнд төр хэрэгтэй юм. Хот газарт хэрэгтэй. Хөдөөд төр хэрэггүй, яагаад гэвэл тэнд нийгмийн амьдрал байхгүй учраас. Хотод танихгүй хүмүүс нийлээд хамтдаа гар үйлдвэрлэл байгуулна, эмч болно, хуульч, барилгачин, жолооч, сувилагч, багш болно. Ийм тосгоны амьдрал томроод хотын амьдралд шилжээд ирэхээр хууль хэрэгтэй болдог.

-Тэр хүмүүсийг зохицуулах хэрэгтэй учраас?

-Зохицуулалт хэрэгтэй болдог. Хүнийг хамгаалах, хүнд эрх чөлөө хэрэгтэй учраас, хүний хүсэл, мэргэжлийг нь хамгаалахын тулд хуулийг ашигладаг болсон.

-Их засаг хуульд ч иймэрхүү зохицуулалтууд байсан. Ингэвэл тэгвэл тэгж торгоно, ингэж шийтгэнэ, ташуурдана гэж заасан байдаг?

-Энэ бол зөвхөн хорионууд. Хууль бол хүмүүсийн хоорондын амьдралыг зохицуулдаг. Таны дээр дурдсан зүйлүүд бол зөвхөн хорио. Айлгасан хорио, “Тэгвэл ална шүү” гэсэн заналхийлэл.

-1950, 1960-аад оны үед Чингис гэж хэлэхээсээ айж, амнаасаа “Чингис, Тэмүжин” гэдэг үг унагахаас эмээдэг байсан?

-Тийм юм байхгүй. Тэр үед шүлэг бичдэг л байсан, ном бичдэг л байсан. Тэр нь цаанаа ямар зорилготой байсан бэ гэхээр Орос, Хятад хоёр биднийг ерөнхийдөө “Та нар урагшаа яв, хөгжөөч. Та нар хойшоогоо харах л юм бол хөгжихгүй, Чингис бол та нарын бахархал байх боломжгүй. Харин та нарын хийсэн бүтээсэн чинь бахархал байх ёстой. Нэг хүнийг тахин шүтэж болохгүй” гэдгийг л ойлгуулах гэсэн. Гэтэл бид Чингисийг хэтэрхий тахин шүтэж байна. Зураач зураг зурахаараа л Чингисийг зурдаг, хөшөө босгохоороо Чингисийн хөшөө босгоно. Архи уухаараа Чингисийн нэр, зурагтай архи ууна, бүх юм Чингис болчихсон. Энэ бол солиорол. Нэг хүнийг ингэж тахин шүтэж болохгүй. Тэр ч байтугай би философич хүн, би хэзээ ч Чингисийг тахин шүтэхгүй. Би бурхан ч шүтдэггүй хүн.

-Та хүмүүсийн тахин шүтдэг Чингисийг шүүмжилчихлээ?

-Чингис бол гурван том алдаа гаргасан. Нэгдүгээрх том алдаа бол тэр их аугаа Ром, Хятадын Бээжин хот хөгжчихсөн байхад тэр бүхнийг хараад Монгол нутагтаа ганц сайхан хот байгуулаагүй. “Нууц товчоо”-нд Хархорум гэж гардаггүй шүү. Тэгэхээр “Нууц товчоо” Хархорумтай ямар ч холбоогүй. Хоёрдугаарт, бидэнд Күнзтэй адил нэгэн соёл, нэгэн үнэмшилтэй, нэг үнэт зүйлийг бүтээж өгөөгүй. Монгол соёлыг бүтээж өгөөгүй. Биднийг урагшаа хөгжихөд, сайн сайхан явахад зориулсан соёлыг бий болгоогүй. Гуравдугаарт, өөрийгөө насан өөд болсны дараа хаан залгамжлалын хатуу зарчим үлдээгээгүй. Том хүү нь л залгамжилдаг гэсэн нэг юм явж байсан. Хатан гэсэн хүмүүс нь бүгд хүрч ирээд хүүгээ хаан болгоно гэж зүтгэсэн. Тэгээд л хатдын дайн эхэлж байгаа шүү дээ. Хятадын хаан тэгж байгаагүй. Бага хатан гэж байгаагүй. Ганцхан л хатантай. Бусад нь бүгд татвар эмс. Тийм харилцаатай арваад эмэгтэй ордонд нь байнга байж байдаг. Хаан дуртай үедээ тэднийхээ нэгийг дуудаж авчирдаг байсан.

-Тэднийхээ хэнийг ч хатны хэмжээнд үздэггүй байсан гэсэн үг үү?

-Хэзээ ч үгүй. Гэтэл Чингис хаан бага хатадтай. Нөгөөдүүл нь их хатдаа нухах гээд, их хатад нь бага хатадтайгаа үзэлцээд л. Ийм байсныг нь бид хүлээн зөвшөөрөх ёстой. Ийм цаг агаартай газар амьдрахад, ордон барихад хэцүү. Эсгий гэртэй. Хэн нь хэнийхээ гэрээр орж гарч, хоноглож байгааг мэдэхэд хэцүү. Тэгтэл Хятадын хааны ордонд зассан буюу тайган эрэгтэйчүүдийг ажиллуулдаг байсан. Тэр ордонд байдаг хааны мэдлийн эмэгтэйчүүд хүүхэд төрүүлбэл хааны л хүүхдийг төрүүлэх ёстой учраас тайган эрчүүдийг ажиллуулдаг байсан.

Харин манайхан замбараагүй. Чингисийн хүүхэд гэж явж байсан хүүхдүүдийн дунд өчнөөн өөр хүний хүүхэд явж л байсан байдаг. Ер нь эрчүүд яагаад өөрийнхөө ээж дээр эхнэртэйгээ хамт очиж амьдардаг вэ. Авгайгаа өөр хүнтэй унтчих вий гэж сахиулж байгаа хэрэг байхгүй юу (инээв). Эмээ нар ач зээгээ харах гэж байгаадаа биш бэрээ сахиж байгаа л нэг хэлбэр. Бэр нь хүүгээс нь өөр эрийн хүүхэд төрүүлчихвэл яах юм. Энэ чинь бидний нүүдэлчин, эсгий гэр дэх амьдралын хэв шинж байхгүй юу даа. Хэт их хөгжилтэй хоёр хөршөөсөө бид суралцаж амьдарч байсан. Тэгээд нэг өдөр хартал энэ хоёр маань маш их түүхтэй болчихсон, бид ямар ч түүхгүй байснаа мэдсэн. Ингээд л монголчууд түүхтэй болохын тулд тээр тэндэх 800 жилийн өмнөх тоосон дотроос нэг хүн гаргаж ирсэн. Тэр нь хэн ч юм мэдэгдэхгүй. Хаана төрсөн нь ч мэдэгдэхгүй, “Нууц товчоо” гэдэг үлгэр байдаг. Нэг л домогт баатар. Чингисийг бодит хүн гэхэд хэцүү. Царайг нь ч бид мэдэхгүй.

-Хөрөг нь бий дээ?

-Тэр зургийг хэн ч зурчихдаг л зураг. Хүн шүтэж аль ч ард түмэн хөгждөггүй. Чингисийн хөшөөг барьснаас өөрсдийнхөө бүтээлээр бахарх. Уран барилга барьж бахархах хэрэгтэй. Уран гоё зураг зурж бахарх. Түүнээс биш зөвхөн Чингисийн нүүрийг зураад, түүнд зориулж шүлэг бичээд л байна. “Интер ном” дэлгүүрт Чингисийн түүхийг өгүүлсэн хичнээн ном байна вэ. Чингистэй холбоотой хичнээн роман байна вэ, зуу зуугаараа байна даг. Яагаад өнөөдрийн энэ XXI зуунд, интернэт хөгжчихсөн байхад фэйсбүүк, твиттерийн тухай роман бичихгүй байгаа юм. Яагаад энэ автомашин, интернэт, орчин үеийн амьдралын тухай бичихгүй. Оронд нь 800 жилийн өмнөх тоосонд дарагдсан домог яриад байгаа юм бэ. Бид ямар Харри Поттер юм уу. Монголчууд бид Харри Поттер шиг л амьдарч байна шүү дээ. Зүгээр л нэг домог, үлгэр.

-Монголыг залуусын орон гэдэг. Гэтэл залуус маань яагаад урагш харахгүй ингэж хойш эргэж хараад зогсчихов. Энэ гажуудал юутай холбоотой вэ?

-Шалтгаантай. Нэгдүгээрт, хүнд гайхуулах бүтээлч хүн бидний дунд төрөөгүй байна. Жишээ нь, Хятадын Күнзтэй адил. Оросын Толстой, Достоевскийтой адилхан тийм бахархах хүн төрөөгүй учраас бидэнд бахархах гэхээр бахархах хүн байдаггүй.

-Бидний дунд энэ маань л гайгүй байж магад гээд нэгнээ гаргаж ирэх гэж үздэг шүү дээ?

-Тэр нь Чингис л байдаг. Тэрнээс өөр хэн байгаа юм.

-Нутаг уснаасаа гарсан зарим хүнээ төр нийгмийн зүтгэлтэн, соён гэгээрүүлэгч байсан гэдэг. Тэгж хэлэгддэг хүмүүс байгаа биз дээ?

-Тэд бол том түвшний хүмүүс биш. Тэрэндээ юу юу гэнэв, баахан нэр зүүгээд гаргаж ирдэг. Бидэнд номын сантай байсан түүх байхгүй. Бид 1940-өөд оноос хойш л их сургуультай болсон. Их сургууль анх байгуулагдахад орос, хятад багш нар л байсан. Монгол багш байгаагүй. Тэгэхээр бид хүн төрөлхтний орчин үеийн амьдралтай танилцаад 60, 70 жил л болж байгаа. Түүхч гэсэн хүмүүс түүхийг өмчилж аваад өөрсдийнхөө үлгэрийг л яриад байгаа шүү дээ. Үнэн юм байхгүй. Жишээлбэл, Улаанбаатар хотыг 1600-гаад оны үед байгуулагдсан гэдэг. Улаанбаатар яагаад ч 300, 400 жилийн түүхтэй байх боломжгүй. Хэдийд хот үүсдэг вэ гэхээр хотын даргатай, хотын даргын байшинтай боллоо. Тэгээд л хот үүсдэг. Хотын дарга “Өнөөдрөөс энэ хотыг хот гэж нэрлэе” гээд тушаал гаргаж тамга дардаг. Ингэж л Улаанбаатар хот байгуулагдсан. Тэр нь 1924 он. Тэрнээс өмнө хотын даргатай байгаагүй, хотын даргын байшин ч байгаагүй. Та бүхэн дэлхийн хотуудын түүхтэй танилцаарай. Дандаа бичиг гаргаж ирдэг. Энэ хот төдөн онд ингэж байгуулагдсан гээд бичгийг нь үзүүлдэг. Түүнээс бид энэ хотоо хонины хот шиг л юм яриад байгаа ш дээ. Улаанбаатар, хонины хот хоёрыг чинь бараг адилхан боддог байсан. Залуучууд эсгий гэрээсээ ичээд байгаа байхгүй юу. Хятад, Орос, Европ руу очихоор тэнд маш их түүхтэй, асар их юм бүтээчихсэн байдаг. Тэрийг хараад монгол залуус сэтгэлээр унадаг.

Магтан бахархдаг Чингис хаан нь эх орондоо юу ч бүтээгээгүй. Ром, Хятад, Оросын хаад яадаг байсан бэ гэхээр дайнд мордлоо, хөрөнгө мөнгө цуглуулж ирээд улс орноо хөгжүүлдэг. Дайнаас олсон олзоороо хотоо хөгжүүлдэг. Гэтэл Чингисийн баатрууд хаачсан нь бүү мэд. Тэгээд л яваад өгсөн. Тэндээ үлдчихсэн. Тарчихсан. Тэнээд алга болчихсон. Өнөөдөр ч ялгаагүй. Монголын Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд байсан хүмүүс бүгдээрээ тэнээд явчихсан, улсынхаа мөнгийг аваад явчихсан. Улс орон ард түмэндээ хөрөнгө оруулж байгаа нь хаана байна. Тэр Ерөнхийлөгчийн хөрөнгө оруулсан ордон, тэр Ерөнхий сайдын бариулсан номын сан гэж нэрлэх юм юу байна. Тэдний бариулсан сургууль хаана байна вэ. Мөнгөтэй боллоо, тэгээд л улс орноо хаяад явчихна. Нэг их дээр үе рүү хайгаад ч хэрэггүй. Тийм хүмүүс өнөөдөр энд байна.

-Чингис хаан одоо л эргэн төрнө, эргэн төрөх цаг нь ойртсон. Биднийг ядаж Путин шиг нэг хүн гарч ирж удирдах ёстой гэж их ярих юм. Яагаад ингээд заавал хэн нэгнийг хүлээгээд байгаа юм бол?

-Путин шиг гарч ирэхийн тулд ямар хүн байх ёстой вэ гэхээр мэдээж Ар Монголд төрсөн хүн байх ёстой. Хоёрдугаарт, юм үзэж нүд тайлсан байх хэрэгтэй. Ухаалаг л хүн байх хэрэгтэй. Шашин шүтдэггүй байх хэрэгтэй. Мухар сүсэггүй байх ёстой. Түүхээс хол, түүх ярьдаггүй байх хэрэгтэй. Энэ ард түмнийг би яаж хоолтой байлгах вэ, маргааш яаж хоолтой байлгах вэ гэж өдөр шөнөгүй бодож байдаг тийм хүн хэрэгтэй.

Чингис бидэнд хоол өгөх юм уу, Чингисийн түүх бидэнд байшин барьж өгөх юм уу. Чингисийг зүгээр номондоо л биччих. Бид хүчтэй хүн гэхээр хүн айлгадаг, баздаг, шанааддаг хүчирхийлэгчийг хараад байдаг. Хүчтэй хүн гэж ухаантай хүнийг хэлнэ. Түүнээс булчинтай, бяртай хүнийг хэлэхгүй. Толгой нь хүчтэй, тэнхээтэй, тэвчээртэй, хүнд хайртай, шуналгүй хүн байх хэрэгтэй. Мөнгө сонирхдоггүй хүн хэрэгтэй. Бидний дотроос л тэр хүн гарч ирэх ёстой. Тэр хүнээ хүлээн зөвшөөрч, гаргаж ирэх ёстой. Оросын хувьд улс орон нь өөрөө хөгжилтэй учраас Путин тэр хөгжлөөр л хөгжчихсөн хүн байхгүй юу. Хуульч мэргэжилтэй, тагнуулын байгууллагад ажиллаж байсан, чөлөөт цагаараа жүдогоор хичээллэдэг тийм л хүн. Гэхдээ тэр чинь дээд сургууль төгссөн хүн шүү. Манай энэ бөхчүүд шиг биш. Толгой нь ажилладаг бөх шүү.

Бид түүхээ одоо өөрсдөө бүтээх цаг нь болоод байна. Бидэнд бүтээсэн түүх байхгүй. Яахав, морь унаад урагшаа давхисан юм байна, хятадуудыг тайван амьдарч байхад очиж үймүүлж торгыг нь хулгайлж дээрэмдсэн юм байна. Цай, шүдэнз, лааг нь булааж ирсэн юм байна. Тэгэхээр нь “Энэ нэг хэдэн бүтэхгүй нөхдийг оруулахгүй” гээд хашаа босгосон. Тэрийг нь бид л хэрэм гээд байгаа шүү дээ. Уул нь тэр чинь том хашаа л байхгүй юу (инээв). Тэр хашааг нь бид хэрэм гээд ч байх хэрэггүй. Өнөөдөр ч бид торгоо зөөсөөр л байгаа. Одоо наадам боллоо. Бид хятад торгоор л дээл хийнэ. Хятадын торгогүйгээр наадмаа хийх ямар ч боломжгүй. Бүгдээрээ л хятад торгоор гангардаг мөртлөө тэр торгыг хийсэн хүмүүсийг яагаад хужаа нар гээд байгаа юм. Намайг хүртэл тэгж байгаа юм “Энэ муу хужаа” гэж. Би лекцэндээ “Бид Хятад, Оросын тусламжаар л өдий зэрэгтэй яваа. Хэрвээ энэ хоёр туслаагүй бол бид өнөөдөр байхгүй байсан” гэсэн. Тэгсэн чинь л намайг хятадын тагнуул, муу хужаа гээд байгаа юм. Намайг тэгж доромжилж байгаа залуусын ээж нар нь хужаагийн торгоор дээл хийж өмсөөд наадмаар гангардгийг мэдэхгүй л байгаа байхгүй юу. Бахархах түүхгүй байж Хятад, Орос хоёрыг дуурайж түүхээрээ бахархах гээд байх юм. Бидэнд бахархах түүх байхгүй, бид их сургууль бариагүй. Улаанбаатарын байшингуудыг хятадууд, орос цэргүүд л барьсан ш дээ. Одоо энэ өндөр шилэн барилгуудыг хэн барьж байна вэ.

-Хятадууд?

-Тийм шүү дээ. Тэгээд яах гээд байгаа юм. Энэ бидний сууж байгаа рестораныг тохижуулсан сандал, ширээ, хөшиг, дотоод заслын эд зүйлсийг хаанаас авчирсан юм бэ. Эрээнээс л авчирсан. Ресторанаа тохижуулна гээд мөнгөө хамж аваад наймаа хийнэ ээ гээд Завхан руу явдаг гэж бодож байна уу. Үгүй шүү дээ, Эрээн рүү л явдаг. Тэгээд энэ бүхнийгээ хүлээн зөвшөөрөөч. Яагаад бодит байдлыг харж чадахгүй байна вэ. Сохорчихсон юм уу.

-Таныг Чингис хааныг шүүмжилсний төлөө хужаа гэж дуудсан гэлээ. Ингэхэд та аль аймгийнх вэ. Аав ээжийн нутаг гэвэл?

-Төв аймгийн Жаргалантынх. Би тэнд төрсөн. Тэнд би аравдугаар ангиа төгссөн. Би чинь ерөнхийдөө хөдөөний нөхөр шүү дээ. Гэхдээ яах вэ, манай ээж Улаанбаатарт орж ирээд намайг татаж авсан юм (инээв).