“Монгол Тээвэр Нэгдэл” ХХК-ийн ерөнхийлөгч С.Ганболдтой ярилцлаа.
-Манай улсын эдийн засагт чухал нөлөө үзүүлэдэг нүүрс тээврийн үйл ажиллагаа зогсонги байдалд шилжсэн. Одоо нөхцөл байдал ямар байна вэ?
-Та бүхний сайн мэдэж байгаачлан одоогоос 2-3 жилийн өмнө нүүрс тээвэртэй холбоотой асуудал нэлээд хүндэрчихсэн байсан. Тухайлбал, саяхныг хүртэл Цагаан хад боомтод 100 гаруй километр дараалал үүсчихсэн, жолооч нар амрах газаргүй, идэх хоолгүй, хэрүүл маргаантай, автомашинуудын жолооч нар осол аваар гаргадаг гэх мэт үл ойлголцох асуудал нэлээд их, нөхцөл байдал хүнд байсан. Тэгвэл нөхцөл байдал хэрхэн өөрчлөгдсөн талаарх мэдээллийг өгөх нь зүйтэй байх. Ковидын үед ч нүүрс тээвэр бага хэмжээгээр боловч гарч байсан. Өдөрт 40-60 автомашин гарч байсан бол өнөөдрийн байдлаар өдөрт 400 орчим автомашин хилээр гарч байна. Ингэхдээ өмнөх үе шигээ хэдэн зуун км дараалал үүсгэх байдал арилсан. Учир нь кемп, бөмбөлгийн зохион байгуулалтад орсон. Үүний үр дүнд тээврийн үйл ажиллагаа явуулдаг ААН-үүд кемпийн зохион байгуулалтад орж 50-60 жолооч эмнэлгийн тусламж авдаг, халуун устай, амрах байртай, хоол ундтай тав тухтай орчинд байрлаж, тээвэр хийхээс долоо хоногийн өмнө өөрсдийн хил нэвтрэх хуваариа хараад бэлтгэл байдлаа хангаж, гардаг болсон. Үүний үр дүнд олон сараар автомашиндаа хоолтой, хоолгүй дугаарладаг нөхцөл байлал арилсан.Нэг талаас харахад ковид гарснаар олон хүндрэл гарсан ч нөгөө талаас тээвэр эрхлэгчид зохион байгуулалтад бүрэн орсон нь бас нэгэн сайн тал. Нэгэнт ингээд тээврийн систем ажиллаж байгаа учраас энэ системээ цаашид үргэлжлүүлээсэй гэж бид бүхэн хүсч байгаа юм. Энэ сайхан зохион байгуулалтын дэг журмыг бүү алдагдуулаасай хэмээн хүсч байгаа юм. Хоёрдугаарт, нэг хоногийн өмнөөс уртын тээвэр болоод задгай тээврийг эхлүүллээ. Үүний үр дүнд Монгол Улсын хилээр дор хаяж 500-1000 автомашин гарах боломж бүрдчихлээ. Энэ нөхцөл байдлыг дагаад манай улсад ихээхэн хэмжээний мөнгө орж ирнэ. Тиймээс бид дээр дурдсан системээ богино болоод уртын тээвэртээ үргэлжлүүлэн ашиглавал соёлтой, баталгаатай, тээврийн системийн бүтэц бий болно.
-Тээврийн үйл ажиллагаатай холбоотой зохион байгуулалт дээр дэвшил гарсан гэж ойлголоо. Гэтэл тээвэр хийх С зөвшөөрлийг дагасан авлигын асуудал байнга яригддаг шүү дээ. Аль мөнгөтэй, их хэмжээний хахууль өгсөн компани, ААН-үүд л тээвэр хийх боломжтой болчихоод байгаа юм биш үү?
-Таны хэлж байгаа С зөвшөөрөлтэй холбоотой хээл хахуулийн асуудал сүүлийн 10 гаруй жил яригдаж байгаа. Зарим нэг хүмүүс уг асуудалтай холбогдож хууль хяналтын байгууллагаар шалгуулж, баригдаж, хоригдсон ч асуудал бий. Юуны өмнө биржийн бичиг буюу зөвшөөрлийн С бичиг ямар учир утгатай талаар багахан ойлголт өгье.
Богинын тээвэр буюу хил гарах эрхтэй тээврийн үйлчилгээ үзүүлдэг 399 ААН бий. Нийт 6000 орчим автомашин бий. Тэд биржийн бичиг буюу С зөвшөөрөл авсан тохиолдолд хил гарах эрх нь нээгддэг. Уг зөвшөөрлийг авахын тулд тээврийн ААН-үүд бий болж, дээр дурдсан кемпийг бий болгохын тулд ихээхэн хэмжээний хөрөнгө мөнгө, цаг хугацаа зарцуулсны үндсэн дээр биржийн бичиг авах эрх нь үүсдэг.Зөвшөөрлийн бичиг авахын тулд тухайн тээврийн компаниуд бүх төрлийн татвар хураамж, НДШ-ийг бүрэн төлсөн байж системд ордог. Үүний дараа УУЯ-ны Эрдэнэс Таван толгойд бүх бичиг баримтаа өгнө. Өөрөөр хэлбэл, Сангийн яам, УУЯ-ны хяналт бүрэн тавигдаж дууссаны дараа ЗТХЯ-нд очдог. Ингээд ЗТХЯ-наас тухайн ААН-ийн жолооч нар хүнд даацын тээвэр хийх бололцоотой эсэхийг хянадаг. Эдгээр гурван төрлийн хяналтыг бүрэн хангасан ААН-үүд биржийн бичиг буюу С зөвшөөрлийг авдаг. Уг зөвшөөрлийг Монгол Улс БНХАУ-ын хоорондын хэлэлцээрээр ЗТХЯ-ны харьяа буюу АТҮТтээврийн комипаниудад олгодог. Одоо ч ийм системээр явж байгаа. Яагаад авлигын асуудал хөндөгддөг вэ гэхээр 4-5 жил гаруйн өмнө нэвтрүүлсэн хяналтын систем тухайн үед хараахан бий болоогүй байсан.
-Та өмнө нь С зөвшөөрөл дагасан авлигын асуудал байсан, одоо байхгүй гэж хэлэх гээд байна уу?
-Одоо бол авлигын систем бараг байхгүй болсон. Яагаад бараг гэж хэлж байна гэхээр бидэнд бага сага сайжруулах зүйл бий. Дээр дурдсан дараалалтай холбоотой асуудал бүр байхгүй. Нэг ёсондоо зөв. Голдиролдоо ороод явж байгаа. Одоо л нэг учраа олоод сайхан болох нь уу гэж байтал хэдхэн хоногийн өмнө Авто тээврийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах талаар хуулийн төсөл яригдаж эхэлсэн нь бидний санааг зовоож байна.
-Яг ямар учиртай хууийн төсөл вэ?
– Биржийн бичиг буюу С зөвшөөрлийг ЗТХЯ биш, уул уурхайн яам худалдан авагч хийхээр Авто тээврийн тухай хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөлд тусгасан. Нүүрс худалдан авагч тал гэхээр БНХАУ-ыг хэлж байна. Үүнийг яагаад Монголын тээврийн компаниуд эсэргүүцэж байна гэхээр Монголын нүүрс тээврийн 10 хүрэхгүй хувийг үндэсний компаниуд эзэлдэг. Тэр дундаа энэхүү 10 хүрэхгүй хувийн 5-6 хувийг манай “Монгол тээвэр нэгтгэл” ХХК эзэлдэг. Бид нийт 26 гишүүн компанитай. Өөрөөр хэлбэл, Монголын тээврийн компанийн 80 гаруй хувийг БНХАУ-ын тээврийн компани эзэлж байна. Өмнө нь монгол залуус нүүрс тээврийг 100 хувь хийдэг байсан бол сүүлийн жилүүдэд хятад компаниуд өөрсдийн тээврийн компани байгуулснаар манай улсын тээврийн салбарт хүч түрэмгийлж эхэлсэн. Дээр нь БНХАУ-ын Засгийн газраас дотоодын тээврийн компаниудаа дэмжих бодлого баримталж, хөрөнгө оруулалт хийдэг. Харин манай улсын тээврийн компаниуд үйл ажиллагаагаа явуулахын тулд арилжааны банкнаас өндөр хүүтэй зээл авдаг.
-Ер нь нүүрс тээвэрт явдаг нэг автомашины зах зээлийн үнэ хэдэн төгрөг байдаг юм бэ?
-Нэг автомашин 400-500 сая төгрөгийн үнэтэй. Тиймээс хэн дуртай аавын охин, ээжийн хүү ийм хэмжээний зээл аваад автомашин авч чадахгүй. “Монгол тээвэр нэгтгэл” ХХК-д өмнө нь тээвэр хийж байсан туршлагатай олон компани нэгдсэн учраас өмнөх туршлага, алдаа оноон дээрээ үндэслээд одоогийн байдлаар 2000 гаруй тээврийн хэрэгсэлтэй болж чадсан. Олон улсад тээвэр хийх зөвшөөрлийг АТҮТолгодгоос үүдэн түүнийг тойрсон маргаан, авлига, хээл хахуулийн асуудал үүсдэг. Төрийн бус байгууллагууд болон тээврийн аж ахуйн нэгжүүд олон удаа Засгийн газарт энэ авлига хээл хахуулийн асуудлыг болиулах, тээврийн ААН-үүдэд ижил тэгш эрх олгох саналыг тавьж ирсэн.Гэвч харамсалтай нь Засгийн газар уг асуудлыг хялбархан аргаар буюу хуульд нэг, хоёрхон заалт оруулж, өөрчлөх хууль өргөн барьжээ. Уг хуулийн төсөлд тээврийн салбар бус Сангийн яам, Уул уурхай, Хүнд үйлдвэрийн яам, уурхайнууд С бичгийг худалдан авагч буюу Хятадын талын ААН-ийн саналыг үндэслэж олгоно гэсэн байна. Энэ заалт бол үндсэндээ худалдан авагч талд зөвшөөрлийг өгнө гэсэн үг. Бид уул уурхайн яам нь уул уурхайн ажлаа хий. Сангийн яам нь өөрт хамаарах ажлаа хийж татвараа ав. Харин авлигын эсрэг нэрийн дор С зөвшөөрлийг ЗТХЯ-наас салгаж худалдан авагч талд өгөхийг эсэргүүцэж байгаа юм. Ер нь бол барилгын салбарт хахууль их байна гээд тээврийн жолоочийг барилгын талбайд гаргаж болгохгүй биз дээ. Үүнтэй агаар нэг шүү дээ. Авлигын систем байсан уу гэвэл байсан. Хэрэв авлигын асуудал одоо ч байна гэж үзэж байгаа бол ХЗДХяам хяналтаа сайжруул. Нэг системийг нөгөөгөөр сольсноор авлига арилахгүй. Уул уурхайн яамныхан ч авлига аваад эхлэх юм бол яах юм бэ. Тийм учраас Тээврийн тухай хуульд оруулж байгаа нэмэлт, өөрчлөлт бол аргаа ядсан, аргацаасан үйлдэл. Энэ үйлдлийг цааш нь ургуулаад бодвол бас л их сонин хардлага төрөхөөр байгаа юм.
-Тухайлбал, та бүхэнд ямар хардлага төрөөд байгаа юм бэ?
-Нийт нүүрс тээвэр хийж байгаа компанийн 10 гаруйхан хувийг Монголын компани ААН-үүд эзэлж байна. Тэгвэл дээр дурдсан хуулийн төсөл яг энэ хэвээрээ батлагдчихвал 10 гаруйхан хувийг эзэлж байгаа үндэсний тээврийн компаниудаа тээврийн салбараас бүрмөсөн арчих бодлого баримталж байна шүү дээ. Худалдан авагч тал хэнээр тээвэр хийлгэхээ сонгох эрхтэй болчихвол мэдээж БНХАУ-ын тээврийн компаниуд ноёлох нь тодорхой. Тун удахгүй ийм системд шилжинэ.Магадгүй энэ онд Монгол ААН-үүдийн тоог 5-8 ширхэгээр цөөллөө. Дараа жил мөн тооны компаниудыг тээврийн салбараас арчина. Ингээд хэдхэн жилийн дараа Үндэсний тээврийн компани үгүй болно. Энэ бол маш ойлгомжтой зураглал. Учир нь БНХАУ-ын тал нүүрс авч байгаа учраас өөрийн компанийнхаа тээврийг явуулснаар монголчууд тэдний хувьд гадны хүн болж хувирна. Тэдэнд гадны хүмүүсийг орон зайдаа оруулах сонирхол огтхон ч байхгүй. Үүнд нь манай улсын төр засаг оролцчихсон л явж байна. Энэ бол хамгийн буруу, хамгийн болчимгүй үйлдэл гэдгийг тээвэрчид олон нийтэд хүргэж байгаа юм. Бид тус хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг батлуулахгүй байхын төлөө бүхий л аргаараа тэмцэх болно.
-Хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг боловсруулсан ажлын хэсгээс ямар нэгэн байдлаар та бүхний саналыг сонссон, уулзаж, ярилцсан зүйл бий юү?
-Та маш зөв өнцөг хөндлөө. Аливаа хуулийн төслийг боловсруулахдаа тухайн салбарын төлөөллүүдтэй уулзаж, санал солилцдог. Гэтэл уг хууийн төсөл дээр ийм төрлийн ямар ч уулзалт болоогүй. Маш богино хугацаанд шийдвэрлэхээр явж байгаа юм билээ. Дэгсдүүлсэн хүнд нууц горимоор хэлэлцэж байна. Нэгэнт тээврийн салбарын хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай асуудал яригдаж байгаа бол манай салбарт 4-5 ТББ-ын төлөөлөл, Монголын тээврийн компаниудын төлөөллүүдтэй уулзаж, нэмэлт, өөрчлөлт оруулах гэж байгаа зүйл заалтаа танилцуулаад бидний санал, санаачилгыг асуух ёстой. Гэтэл ийм зүйл огт алга. Бид “Энэ хуулиа эргүүлэн татчихаа. Хэн ч уншсан ойлгомжтой БНХАУ-ын талд давуу байдал олгосон хууль байна” гэдгийг л хэлж байгаа. Яагаад энэ хуулийг оруулж ирж байгаа нь олон хардлага төрүүлж байна.
-Нэг ч гэсэн монгол хүн ажилтай орлоготой байна гэдэг улсдаа оруулах хувь нэмэр олон бий. Тухайлбал, танай нэгтгэлд хамаарч байгаа ААн-үүдэд хичнээн иргэдийн ажил орлого, амьжиргаа хөндөгдөж байгаа вэ?
-Наадах чинь их сонин. Өнөөдөр тээврийн салбарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа хятад ч бай, монгол ч бай компанид дандаа монголчууд ажиллаж байгаа. Тийм учраас хятад компанид ажиллаж байгаа ажилчид ямар нөхцөл байдал үүсээд байгааг сайн ойлгохгүй байгаа юм. Ажил эрхэлж байгаа хүмүүс цалингаа аваад, ар гэрээ тэжээгээд байдгаараа байж л байна. Хэсэг хугацааны дараа хятадууд энэ салбарыг эзэгнэчихээр цалин хөлсөө нэмэхгүй, Хөдөлмөрийн харилцаа хөндөгдөхийг үгүйсгэхгүй. Хоёрдугаарт, аливаа тээврийн байгууллага мөрддөг стандарт нормтой. Энэ байдал ч удахгүй алдагдана. Үүнийг хятадууд тоохгүй. Одоо ч тээврийн салбарынхантай холбоотой хуралд БНХАУ-ын компаниудын төлөөлөл ирдэггүй. Менежер нь гэх Өвөрмонголчууд оролцоод явдаг.Гуравдугаарт, Монголын тээврийн компаниуд цаашлаад олон улсын транзит тээвэр хийхийг зорьж байна. Манай “Монгол тээвэр нэгтгэл” ХХК 2005 онд гурван улсын туршилтын транзит тээврийг хийж байсан. Мөн уул уурхайн тээврийг 10 гаруй жил хийчихлээ. Бид туршлагажчихлаа, бэхэжчихлээ. Тодорхой хэмжээнд хөрөнгө санхүүтэй болчихлоо. Тиймээс одоо олон улсын тээвэр рүү орохоор эхнээсээ бэлтгэл ажлаа хийгээд явж байна. Ний нуугүй хэлэхэд, олон улсын тээврийг ч гадныхан эзэлчихсэн байна.
яагаад энэ асуудал хөндөгддөггүй вэ гэхээр бор зүрхээрээ зүтгэж байгаа хэдхэн залуус байдаг болохоос компани болчихсон зүйл байдаггүй. Өөрөөр хэлбэл, Монголд олон улсын транзит тээвэр хийдэг компани байхгүй. Харин манай компани уг ажлын суурийг амжилттай тавиад байна. Монголчууд бид дэлхийд тээвэр хийх боломж сая бүрдэж байхад, эргээд тээврийн компаниудаа үл дэмжих юм бол таван жилийн дараа тээврийн компани байхгүй болох юм. Үүний уг суурийг дээр дурдсан хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр оруулах гэж байна. Манайх 70 сая малтай хэрнээ махаа гадагшаа худалдан борлуулж чадахгүй байгаа нь махны салбараа гадныханд алдчихсантай л холбоотой. Тухайн үед нийгэм, эдийн засаг хүнд, иргэдийн боловсрол нимгэн байсан учраас махны зах зээлээ алдчихсан. Энэ мал махыг хэн тээвэрлэх вэ. Үнэндээ үндэсний тээврийн тогтолцоогоо төр нь устгах гээд байна.
-Өнгөрсөн хугацаанд төрөөс дотоодынхоо тээврийн компаниудаа дэмжсэн ямар бодлого явуулсан бэ?
– Шуудхан хэлэхэд, төрөөс биднийг дэмжсэн зүйл байхгүй. Бид төрөөс мөнгө гуйхгүй. Элдэв дэмжлэг ч хүсэхгүй. Харин гадны нөлөөнд автаж, Монголын тээврийн компаниудаа битгий дараач ээ гэж л хүсч байна.