УИХ–ын гишүүн, Хүнс, хөдөө аж ахуйн сайд Р.Бурмаатай ярилцлаа.
–Өнгөрөгч долоо хоногийн УИХ–ын нэгдсэн чуулганаар Сонгуулийн тухай хуулийн төслийг баталлаа. Гол өөрчлөлт, нэмэлтүүд юу байв?
-Өмнө нь сонгуулийн тухай дөрвөн тусдаа хууль байсан. УИХ, аймаг сум дүүргийн, нийслэлийн, ерөнхийлөгчийн гэж дөрвөн тусдаа хуультайгаар сонгуулиа явуулдаг байлаа. Энэ үед сонгуулийн үйл ажиллагаатай холбоотой асуудал өөр, өөрөөр зохицуулагдаж байсан. Нэр дэвшигчийн жагсаалт гаргах ажиллагаа л гэхэд дөрвөн өөр субьект гаргадаг байх жишээтэй. Нэрсийн жагсаалтан дээр нэрс зөрүүтэй бичигдэх тохиолдол олон гарч байв. Сонгуулийг зохион байгуулж буй хүмүүст нэр томъёо нь ойлгомжгүй байх, өөр өөр хуульд харилцан адилгүй тайлбарласан зэрэг бэрхшээл гардаг байлаа. Харин сонгуулийн нэгдсэн хуульд сонгууль явуулах бүх процессыг маш ойлгомжтойгоор зохицуулж өгсөн. Нэг томъёо ойлгомжгүй байна гэдэг сонгуулийг зохион байгуулж буй хүмүүст хүндрэл үүсгэж улмаар зөрчил бий болгодог байсан юм. Шинэ хуульд тун ойлгомжтой тайлбарлаж өгсөн болохоор хэн нэгэн албан тушаалтнаас хамаарахгүйгээр хуулиа нэг мөр ойлгоно гэсэн үг. Үүгээрээ давуу талтай. Хоёр дахь гол шинэчлэл бол санхүүжилттэй холбоотой асуудал. Сонгуулийн зардал хэтэрхий ихэсч байгаа. Сүүлийн буюу 2012 оны сонгуулийн зардал өмнөх сонгуулийнхаас тав дахин өссөн байдаг. Нэг нэр дэвшигч, намаас гарч буй зардал дөрвөн жилийн хугацаанд тав дахин нэмэгдэнэ гэдэг цаашид зөвхөн мөнгөтэй хүн сонгуульд нэр дэвшдэг гэх ойлголт төрүүлнэ. Улс төрийн намууд ч гэсэн сонгуульд зориулан асар их мөнгө зарцуулахын хэрээр аль нэг хандивлагчаас хараат болж байгаа гэсэн үг. Буцаагаад тэр хандивлагчдадаа төрийн эрх мэдлээ ашиглан давуу тал үүсгэхийг оролдож болзошгүй. Энэ нь өөрөө авлигалын эх үүсвэр болдог. Тиймээс сонгуулийн зардлыг багасгахаар сонгуулийн хуулийг хийсэн. Ер нь ч сонгуулийн нэгдсэн хууль хийхдээ даалгавар өгсөн байдаг юм. Тэр нь сонгуулийн санхүүжилтийг ил тод болгох, зардал багасгах, маргаан гарвал хурдан шуурхай шийдвэрлэх, зөрчилтэй байгаа заалтуудыг зохицуулах тухай. Сонгуулийн зардлын дээд хэмжээг сонгогчдын тоо, нутаг дэвсгэрийн хэмжээг харгалзан үзсэний дүнд аудитын байгууллагаас тогтооно.
–Сонгуулийн нийт хэсгийн хорооны 50 хувьд гар тооллого давхар явуулна гэж байгаа. Энэ тухай тодруулахгүй юу?
-УИХ-ын сонгуулийн тухай хуульд хяналтын тооллого гэж байдаггүй байсан. 2012 оны УИХ-ын сонгуулийн үеэр хяналтын тооллого хийж байгаагүй. Харин УИХ-ын сонгуулийн дараа буюу орон нутгийн болон ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хууль гаргахдаа хяналтын тооллоготой болгосон. Одоо бол сонгуулийн тухай нэгдсэн хуульд бүх сонгуульд хяналтын тооллого явуулахаар болсон. Хяналтын тооллогыг намууд зөвшилцсөний дүнд техникийн тооллого гэж нэрлэж байгаа. Сонгуулийн нийт хэсгийн хорооны 50 хүртэлх хувьд санал хураалт болсноос хойш 24 цагийн дотор техникийн тооллого хийнэ. Санал тоолох автомат машиныхаа үнэн зөв гэдгийг техникийн тооллогоор давхар баталгаажуулах юм.
–Хэрэв автомат машин, гар тооллого хоёрын дүн зөрвөл алийг нь баримтлах вэ?
-Сонгуулийн албан ёсны дүн мэдээ бол автомат машиных байна. Харин техникийн тооллогоо нийт хэсгийн хорооны 50 хувиар шалгана гэсэн зохицуулалт орсон. Техникийн тооллого явуулах хороог сугалааны шугамаар явуулна.
–Тойргуудын хувьд 2012 оныхтой ижил буюу холимог системээр явуулахаар болсон?
-Хэдэн суудал авснаас хамаарч жагсаалтаар хэдэн хүнийг УИХ-ын гишүүн болгохоо шийднэ гэсэн үг. Өмнөх буюу 2012 оны сонгуулиас ялгаатай нь намын жагсаалтад бичигдсэн 28 хүний нэрсийг сонгогчдод өгнө. Тэр нь юу вэ гэхээр сонгуульд оролцох улс төриийн намуудын нэр дэвшүүлж буй хүмүүсийг харна гэсэн үг. Тухайлбал, би АН-д саналаа өгөх гэж байгаа бол жагсаалтаар гарах хүмүүстэй танилцчихна. Нэг ёсондоо сонгогч олонд намын нэрийн ард хэн хэн байгааг мэдэх эрхийг хангаж өгөх ёстой гэх зохицуулалт орсон. Орон нутгийн сонгуулийн систем 2012 онд мөн л холимог тогтолцоотой байсан. Энэ жилийн тухайд бүгд мажоритар буюу нэрээр сонгогдоно. Намын нэрээр сонгогдох асуудал байхгүй болж байгаа гэсэн үг. Ирэх онд бид УИХ-ын сонгуультай хамт аймаг, нийслэлийн сонгуулиа явуулна. 2016 оны зургадугаар сарын сүүлчийн долоо хоногийн ажлын өдөр байхаар тогтоосон. Гэхдээ тэр өдрийг амралтынх болгох юм. Сум, дүүргийн ИТХ-ын сонгууль аравдугаар сард болно.
–Өмнөх сонгуулийн тухай хуультай харьцуулахад боломжийн сайн хуулийн төсөл орж ирсэн гэж байгаа. Цаашид дөрвөн жил тутамд хуулиа өөрчлөхгүй байх боломж хэр бүрдсэн бол?
-УИХ-ын дарга З.Энхболд “Энэ сонгуулийн тухай хуулийг олон жил мөрдөх байдлаар боловсруулаарай” гэх даалгавар өгсөн. Бүтэн гурван жилийн турш Сонгуулийн тухай хуулийн төслийг боловсруулах ажлын хэсэг ажилласан. Маш олон удаа хуралдаж, хэлэлцүүлэг зохион байгуулсны дүнд хуулийн төсөл боловсрууллаа. Маргааны харьяалал, хэн хэрхэн яаж шийдэх вэ гэдгийг маш тодорхой тусгаж өгсөн. Урьд нь маргаан урьдчилан хянан шийдвэрлэх шатандаа хариу өгөхгүй байсаар дарчихдаг байсан бол шинэ хуулиар нарийн зохицуулалт хийж өгсөн байгаа.
Мөн нийт нэр дэвшигчдийн гучаас доошгүй хувьд эмэгтэйчүүд байна гэж заасан. Өмнөх хуульд энэ квот 20 хувь байсан юм. Мөн төрийн үйлчилгээний, болон орон нутгийн, төрийн өмчит компанид ажиллаж буй хүмүүс сонгуульд нэр дэвшихийн тулд албан ажлаа хүлээлгэж өгөх шаардлага тавьдаг байсан. Тэгвэл шинэ хуулиар төрийн захиргааны албан хаагч, төрийн үйлчилгээний, төрийн орон нутгийн өмчит компанийн зөвхөн удирдлагуудын хувьд сонгуулиас зургаан сарын өмнө ажлаасаа чөлөөлөгдсөн байх ёстой гэж тусгалаа. Харин орон нутгийн сонгуульд нэр дэвшиж байгаа хүмүүс дөрөвдүгээр сарын 1 гэхэд ажлаасаа чөлөөлөгдсөн байх ёстой гэх өөрчлөлт оруулсан.
–Сонгуулийн сурталчилгааны хоног, хугацаанд өөрчлөлт орсон уу. Хувийн компанийн эзэмшилд байдаг самбар дээр сурталчилгаа явуулахыг хориглосон гэсэн үү?
-Сурталчилгааны том анонс болон зурагт хуудас байршуулахын тулд ихээхэн хэмжээний зардал гаргадаг байсан. Үүнийг шинэ хуулиар орон нутгийн засаг захиргаанаас тодорхой газруудыг зааж өгөхөөр зохицуулалт хийсэн. Нэг үгээр хэлбэл зам дагуух гэрлийн шонгууд дээр нэр дэвшигчийн зурагт хуудсыг үнэ төлбөргүй байрлуулна гэж заасан.
Мөн нийтийн эзэмшилд байгаа газруудад сурталчилгааны хуудас үнэ төлбөргүй байрлуулна. Уг боломжийг бүх нэр дэвшигчид ижил тэгш олгож байгаа.
Ингэснээр улсын төсвөөс мөнгө гаргахгүй мөртлөө бүх нэр дэвшигчдээс гарах зардлыг багасгасан шийдвэр болсон. Уг хуулиар уулзалт, сонин, телевизийн сурталчилгааг 24 цагийн өмнө зогсоож байгаа. Хувийн компанийн эзэмшилд байдаг самбарууд дээр сурталчилгаа тавиулахгүй. Сонин хэвлэлийн тухайд өдөр тутмын сонин, сэтгүүлд өөрийнхөө сурталчилгааг гаргаж болно. Нэг үгээр хэлбэл, аль нэг сонинтой гэрээ хийж сурталчилгааны материалаа тавиулж болно.