DNN

Ах Ч.Гансүх

-МӨНГИЙГ НЬ ОЛЖ ӨГСӨН ХҮНД БАЯРЛАХЫН ОРОНД УУРЛАЖ ТАВЛАЖЭЭ-

Хөвсгөл аймгийн Баян­зүрх сумын
иргэн Ч.Гансүх хөдөө зам дээр хаягдсан 30 сая төг­рөгийг олж эзэнд хү­лээлгэн өгч
сайн үйл бүтээжээ. Түүний ах Ч.Батцэнгэлээс энэ талаар тод­рууллаа.

-Дүү тань их мөн­гө олоод эзэнд
нь өгсөн гэсэн. Юу болсон юм бэ?

-Хөвсгөл аймгийн Баян­­зүрх сумын харьяат Чулууны Нямаагийн төр­сөн
ах Ч.Батцэнгэл гэж хүн байна, би. Би Баянзүрх дүүргийн 23 дугаар хо­роонд оршин
суудаг. Ма­найх эхээс арван гурвуу­лаа. Нямаа бол манай хамгийн бага. Дүү маань
энэ оны найм­дугаар сарын 4-нд буюу ням гаригт Улаан-Уул сум руу зур­гаа, долуулаа
бэр гуйхаар хадаг яндар бо­лоод явсан юм. Тэгээд Өлийн даваа даваад явж бай­гаад
гурван замын бэлч­рээс хар цүнхтэй юм олж л дээ. Эхлээд хар цүнх хараад юу юм бол
гэж бодоод өнгөрчи­хөөд, ер нь үзье гээд эргэж ирсэн байгаа юм. Яагаад хээр цүнх
орхисон байдаг би­лээ гээд очтол хар цүн­хэн дотор ногоон саванд хий­сэн лацтай
банкны мөнгө бай­сан гэсэн.

Сэжигтэй, ноцтой мөнгө  шиг санагдахаар нь  цагдаад аваа­чиж өгье гэж шийдээд лацыг нь хөдөлгөөгүй
аваад явж байтал мотоцикльтой хүн ирээд “Зам дээ­рээс хар цүнхтэй юм олов уу” гэж
асуусан байгаа юм. Тэгэхээр нь “Үгүй. Юу байсан юм” гэж асуутал нөгөө хүн “Хувцастай
цүнхээ хаячихаж” гэхээр нь сэжиг  улам лавширсан
хэрэг. Тэгээд мэдэхгүй гэж хэлээд явуулчихаж. Тэр хүнээс салаад  явж байгаад Улаан-Уул сумыг хариуц­сан цагдаагийн
дарга, хошууч цолтой хүнтэй замдаа таарсан байгаа юм. Тэр цагдаа аймаг орох гээд
хоёр хүнтэй явж байсан гэсэн. Тэгээд тэдэнтэй уулзаад “Ийм мөнгө оллоо. Энэ хүн
цүнхтэй хувцсаа хаясан гээд байна. Энэ хүний мөнгө мөн үү” гэж асуусан юм билээ.

-Мөнгөө хаясан хүн хаана байсан
юм бол?

– Тэгээд цагдаад ууттай юмыг нь өгөөд
тоолтол 30 сая төгрөг байсан юм билээ. Ямар учиртай мөнгө юм гэтэл Төрийн банкны
мөнгө гэсэн. Мөнгө хаясан мотоцикльтой хүний эхнэр нь сумын Төрийн банкны захирал
юм байна л даа. Эхнэ­рийн­хээ ажлын мөнгийг авч яваад хаясан хэрэг. Тэгээд цагдаагийн
дэргэд мөнгийг нь бүрэн эсэхийг шалгуулсан байгаа юм. Хээр уулз­сан учраас тухайн
үед гарын үсэг энэ тэр зураагүй гэсэн. Цагдаа шагнал урамшууллаа тохирчих гэж хэлээд
явсан юм билээ. Мотоцик­льтой хүн сумын төв дээр ирчихээд нэг хонь аваарай гэж хэлээд
сал­сан гэж дүү ярьж байсан.  Тэгэхээр нь
“Хониор ч яахав дээ,  Эргээд явах гэсээр байтал
хоёр гурав хоно­чихно” гээд буцахдаа уулзахаар тохирсон юм билээ. Буцахдаа нөгөө
эртэй уулзаад “Хонь аваад яах вэ. Аймаг орох 30 гаруй литр шатахуун хийгээд өгчих”
гэж хэл­жээ. Хөдөө шатахуун ховор эд шүү дээ. Хонь 100 гаруй мянган төгрө­гийн үнэтэй
байгаа бол 30 гаруй литр шатахуун 50 гаруй мянган төгрөг болно. Тэгсэн нөгөө эр
“Үгүй чадахгүй. Тэгж яривал  чи хүний мөнгийг
олж авчихаад надад өгөх­гүй цагдаад мэдэгдсэн. Яах гэж цагдаад мэдэгдсэн юм бэ”
гэж хэлсэн байгаа юм. Манай дүү ч гомдож, дургүй нь хүрсэн юм байгаа биз, аймаг
руу давхиад иржээ. Аймаг дээр ирээд Төрийн банк орж уулзаад “Танай банкны мөнгийг
би олж өглөө. Хууль журмаараа бол олсон мөнгөний арван хувийг нь шагнал болгож өгдөг
юм байна ш дээ” гэж хэлжээ. Тэгсэн чинь “Манай банк мэдэхгүй. Мөнгө хүлээж авсан
хүн нь шийднэ” гээд таг чиг болсон байна. Тэгээд би хотын Төрийн банкинд хэлбэл
яадаг юм бол, яагаад хүнд тус болж байхад уурлаж, загнаад хүүхдийн дургүйг хүргэдэг
байна гэж бодоод өнгөрсөн тав дахь өдөр Төрийн банкны аймаг хариуцсан хүнтэй нь
уулзлаа. Төрийн банкны Хөвсгөл аймгийг хариуцсан менежер байж байна. Намайг өргөдлөө
бичээд өг гэхээр нь бичээд өгчихлөө.  Хариуг
нь өнөө маргаашгүй хэлээд ший­дэж өгнө гэхээр нь сая очлоо. Гэтэл нөгөө менежер
миний бичиж өгсөн өргөдлийг өнөөдөр даргадаа өгсөн гэнэ. Асуудал шийдэгдтэл хэд
хонох байх гэж байна.

 -Танай дүү 
юу хийдэг вэ?

 -Манай ах дүү нар бүгд хөдөө мал дээр байдаг. Би
л хотод амь­дарч байгаа юм. Дүү маань машин тэрэг засдаг. Шагнал мөнгө авах нь чухал
биш ч бас хүний мөс чанар гэж муухай болжээ. Цаашдаа дахиад ийм юм гарахгүй байгаасай
гэж бодоод танай сонинд хандаж байгаа юм.

-Эхнэртэй нь уулзсан уу. Баярлалаа
ч гэж хэлээгүй хэрэг үү?

-Сэтгэлээрээ мөнгийг нь олоод өгч
байхад баярлалаа гэж хэлэх нь байтугай юм болсон гэсэн. Хэрвээ мөнгөө хаяад олоогүй
бол алдсан хүн арван тамтай, олсон хүн ганц тамтай гэдэг шиг тэр нөхөр өөрөө л өрөнд
орно шүү дээ. Суман дээр иртэл нөгөө мотоцикльтой залуу эхнэртэйгээ зогсож байсан
гэсэн. Манай хэд дотроо их л юм бодож, за одоо сүйд болоод гэртээ оруу­лаад хүлээж
авах байх гэж бодсон гэсэн. Гэтэл нөгөө эр чинь авгайдаа “Эд нар чинь нөгөө мөнгө
олж өгсөн хүмүүс ш дээ” гэж хэлчихээд тоохгүй байсан юм билээ. Тэгэхээр нь “Сумын
төвөөс шатахуун олдохгүй байна, шатахуун л хийгээд өгчих өөр хүсээд байх юм алга
даа” гэж хэлтэл бүр юу ч сонсоогүй хүн шиг царайлсан гэж байгаа.   Тэгэхээр нь манай хэд өөрсдөө шатахуун олж хийгээд
Өлийн даваан дээр явж байтал нөгөө мотоцикльтой эр араас нь ирж харагдаж л дээ.
“За одоо л ирж байна. Зогсоод юм ярих гэж байгаа юм болов уу” гэж бодоод овоон дээр
зогсоод хүлээтэл хажуугаар нь нэг сигналдчихаад 
давхиад өнгөрсөн гэсэн. Тэгэхээр нь манай дүү  “30 сая төгрөг бага мөнгө биш шүү дээ. Энэ их
мөнгийг олж өгч, сайн санаж байхад өстэй юм шиг хандаад байх юм” гэж гайхаад явсан
байгаа юм. Миний бодлоор тэр нөхөр цагдаад хэл­сэнд уурлаад байгаа юм уу даа. Ер
нь тэр их мөнгийг олчихоод асуусан хүнд нь шууд май гээд өгч болохгүй шүү дээ. Одоо
хүний чанар мууд­сан цаг. Ямар нэг гэмт хэрэг, хулгай дээрмийн юм байхыг үгүйсгэхгүй.
Цагдаад хэлэхгүй бол болохгүй. Тэр байтугай 30 мянган төгрөг олсон байсан ч май
гээд өгөх хүн ховор болсон цаг. Хотын хүмүүс үнэтэй гар утсаа хаяад л байдаг. Олоод
авсан нь ховор байдаг ш дээ.

-Бараг хоёр сарын өмнө бол­сон
явдал байна. Тухайн үедээ хөөцөлдөж амжаагүй юу?

-Тэр үед манай дүүгийн эхнэ­рийнх
нь аав бурхан болоод ажил явдал гарсан болохоор хэл яриа үүсгээд яахав гэж бодсон
юм байна лээ. Угаасаа шагнал өгөхгүй хэрүүл хийхээр хүмүүс байсан учраас тэгсхийгээд
орхисон гэсэн.

-Мөнгөө хаясан айлын хүмүү­сийг
огт таньдаггүй байсан уу?

 -Танихгүй. Ямар ч байсан тэр эхнэр, нөхөр хоёр
хоёулаа мянгат малчны хүүхдүүд юм гэсэн. Тэр мөнгийг хаясан байсан ч олоод төлчих
дайны баян айлын хүүхдүүд юм гэнэ лээ. Манай дүүг “Чи явдаг хэлдэг газраар нь яваад
юм олж авна гэвэл яваад үз” гэж даналзсан байгаа юм. Ингэж хэлсэн үгэнд нь манай
дүүгийн дургүй нь хүрсэн юм билээ.  “Хувь
олж авах нь яамай. Нэрээ сэргээж авмаар байна” гэж байна лээ. Мөнгө олсон  хэрэг манай Хөвсгөл аймагт анх гарч байгаа биш
л дээ.  Өмнө нь бас банкны мөнгө алга болж
байсан гэсэн. Төрийн банкны сумын зузаат­галын мөнгийг нэг нөхөр авч яваад дөрөв
хоног алга болсон гэсэн. 40 сая төгрөг байсан юм байх. Мөнгө авч явсан нөгөө хүн
нь банкны  мөнгийг айлд орхичихоод ангийнхантайгаа
нийлээд Эрдэнэт рүү яваад өгсөн байсан. Энэ хэргийн дараахан  манай дүү банк­ны 30 сая төгрөгийг олж өгч байгаа  нь энэ юм.

Х.ЦЭНД-АЮУШ

Монгол Улсын Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг
саяхан Япон улсад айлчлаад ирсэн билээ. Уг айлчлалын хүрээнд хоёр улсын Ерөнхий
сайд нар “Монгол Японы стратегийн түншлэлийн дунд хугацааны хөтөлбөр”-ийг үзэглэсэн
юм. Судлаачдын үзэж буйгаар энэ нь Монгол, Японы харил­цаа “иж бүрэн түншлэлээс
стратегийн түншлэл”-ийн харил­цаа руу шилжиж байна гэсэн үг. Иж бүрэн түншлэл гэдэг
нь бүх салбарт харил­цаа­гаа хөгжүүлэх, үндсэндээ харилцааны эхний үе шатууд гэсэн.
Харин стратегийн түнш­­лэл бол өөр. Хоёр улс маань улс төр, эдийн засаг, хүмүүнлэгийн
салбарт хам­тарч ажиллана гээд Засгийн газрын тэргүүнүүд нь тийнхүү гарын үсгээ
зураад баталгаа­жуул­чихлаа.

“Монгол Японы страте­гийн түншлэлийн
дунд хуга­цаа­ны хөтөлбөр” гэх энэхүү гэрээг одоо энгийнээр тайл­бар­лах гэж оролдъё.
Ард түмнийхээ ахуй амьдрал, улс орны хөрсөн дээр буулгаад үзье л дээ. Ямар учир
жан­цан­тай гэрээг Ерөнхий сайд Японы талтай хийчих вэ гэхээр ийм юм. Стратегийн
түншлэлийн гурван тулгуур бодлогын нэгд эдийн засаг зүй ёсоор орж байна. Тод­руул­бал,
Япон улс манайхтай эдийн засаг уул уурхайн сал­барт нягт ажиллахаар болж, бааз суурь
нөхцөл байдал нь бүрдээд байна. Энгийнээр хэлэхэд, манайд хөнгөлөлт­тэй нөхцөлөөр
зээл өгөөд эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэр­лүүлнэ. Тэгээд эцсийн бүтээг­дэ­хүүнийг нь
худалдаж авах, мөн нааш цааш нь худал­дахад туслалцаа үзүүлнэ гэсэн гэрээ хийчихээд
ирлээ.  Үүнийг наад захын жишээ болгон төмөр
дээр аваад үзье. Төмөр агуулсан чулууг олборлож ган хайлуулах үйлд­вэрт аваачин
боловс­руу­лаад ган цутгадаг. Ган гэдэг бол эцсийн бүтээгдэхүүн. Гантай байхад бид
барилгын салбар буюу бүтээн байгуу­лалт­даа толгой өвдөх зүйлгүй болоод ирнэ. Мөн
тэр үйлд­вэр­лэсэн ганг нь Япон худал­даж авна гэсэн үг. Ерөнхий сайдын айлчлах
үеэр Наран улсын томоохон компаниу­дын төлөөлөл ээлж дараалан биечлэн уулзсан байдаг.
Дар­ха­ны газрын тосны үйлд­вэрт хөрөнгө оруулах гэж байгаа “Марубени”, тавду­гаар
цахилгаан станцын төсөлд хамтарч буй “Сожиц”, Францын Ареватай ураны төсөл дээр
хамтрахаар гэрээ байгуулсан “Мицүбиши” зэрэг Монголд хөрөнгө оруулах гэж байгаа
компаниудын төлөөл­лүүд, дэлхийн нэртэй толгой бизнесмэнүүд юм.

Тэд Ерөнхий сайдаас хөрө­н­гө оруулалтын
орчноо сайжруулж, тодорхой болго­хыг хүсээд Монгол Улстай цаашид хамтарч ажиллахад
бэлэн гэдгээ хэлсэн. Тухайн үеэр “Бэрэн” групп “Мару­бени”-тай гангийн үйлдвэр байгуулахаар
болсон. Уг гэрээ хэлцэлтэй холбогдуулж Японы Засгийн газраас урьдын­хаараа бага
хүүтэй, урт хугацаатай зээл олгохоор болсон билээ. Тэрхүү хөнгө­лөлт­тэй зээлийн
үр шим болон арлын орны техник, технологийн хүчинд эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэнэ.
Тэгээд өөрсдийн зээл тус­ламж хөрөнгө мөнгөөр үйлд­вэр­лэгдэж, боловсруулагдаад
гараад ирсэн бүтээгдэхүүнийг япончууд худалдаад авчихна. Манайх гангийн үйлдвэрээс
гадна зэс хайлуулах үйлдвэр байгуулах асуудал дээр Япон­­той хамтрах сонирхлоо илэрхийлсэн.
За тэгээд ца­хил­­­гаан станцын ажил байна. Таван толгой дээр хувь эзэм­ших хүсэлтэйгээ
япон­чууд илэрхийлдэг. Тэгвэл сая Мон­го­лын Засгийн газраас Таван толгойн дэд бүтэц
дээр хамт­раач гэсэн санал тавь­сан. Энэ нь яваандаа коксж­сон нүүрс болоод хүрэн
нүүрс­­ний хувь заяатай хол­бог­дож эхлэх нь мэдээж. Ингэж л Монголын эдийн засгийн
салбарыг япон­чууд хөдөлгөөнд оруулж, шинэ шатанд гарган хувьсал хийх эхлэл тавигдлаа
гэж хэлж бүрэн болох юм.

Уул нь монголчууд бид амихандаа бүтээгдэхүүн
үйлд­­вэрлээд дэлхийн зах зээлд гаргах гэж үздэг. Гэвч хойд, урд хоёр хөрш маань
тоож авахгүй болохоор үйлд­вэр­лэсэн бараа маань тэгээд л хог болж хоцордог нь га­шуун
үнэн. Ийм нэг гачаал, гачигдлаас л биднийг арлын орныхон аварч байна уу даа. Үүнтэй
уялдуулаад хэлэхэд, бид “Хадны завсар хавчуу­лагд­сан халиуны зулзага хөөр­­­хий
дөө” гэж мөн чиг олон жил дуулж байна. Чингэ­сийн эзэнт гүрэн мөхсөнөө­сөө хойш
ялангуяа Тогоонтө­мөр хааны буцаж ирснээс хойш ингэж дуулж байгаа болов уу гэж би
боддог юм. Яагаад ингээд өрөвдөлтэй нь аргагүй дуулаад байдгийн цаад учрыг тайлбарлах
нь илүүц биз дээ. Ерөөсөө л хөрштэй­гээ холбоотой шүү дээ.

Орос, Хятад гээд дэлхийн хэт том гүрний
дунд аж төрж суугаа үндэстэн билээ, мон­гол­чууд. Энэ хоёр том гүрний дунд бид бүхэн
ёстой л халиу­ны зулзага шиг явж ирлээ. Мөн эдгээр хоёр гүрний ааш авираас болж
Чингэсийн Мон­­голын мандах бадрах, мөхөн доройтохын эх үндэс тавигддаг. Ядах нь
ээ, хоёр хөрштэйгээ олон жилийн дайн тулааны түүх гэж бий. Эл бүгдээс улбаалан хойд,
урд хоёр хөрш маань монголчуу­дыг тэгтлээ мандан бадраа­хыг боддоггүй, үгүйдээ л
гэхэд болгоомжлох сэтгэлгээ аль алинд нь байж л байдаг. Цаг мөнхөд айл хөрш явж
ирсний хувьд сөнөөхийг бас бодоод байдаггүй л байлгүй дээ. Ерөөсөө нэг тиймэрхүү
үлгэн салган аж төрүүлэхийг хүсдэг юм шиг ээ.

Тэгвэл “халиуны зулзага” монголчуудыг
туулж ирсэн хавчигдмал амьдралаас нь гаргаж, үндсэндээ хадны завс­раас нь суга татахыг
япончууд эрэлхийлээд байгаа юм биш үү. Туурга тусгаар Монголын ард түмний “хав­чуу­лагдсан
хад”-наасаа гарч хөгжиж дэвшихийг манай гурав дахь хөрш Япон дэмжиж байна. Эл бүгдийг
бодогдуул­сан, улс орноо хөгжил цэцэг­лэл­тийн шинэ эринд аваач­сан түүхэн гэрээг
Ардчиллын Засгийн газар, Алтанхуяг сайд хийгээд ирлээ. Одоо бид асуудалд ухаантай,
ултай суурьтай хандах учиртай. Нам замаар талцаж, би чи-дээ хүрч жижигхээн загнах
эрхгүй. Улс орныхоо ирээдүй хөгжил дэвшлийг бодоод нэгэн үзүүрт сэтгэлээр зүтгэх
цаг иржээ. Төр засгаас томоо­хон бизнесмэнүүдээ дэмжиж уул уурхайн салбарт оруулж
ирмээр байна. Японы толгой компаниудтай харилцаагаа улам лавшруулж Монголдоо ган
гэдэг шиг эцсийн бүтээг­дэхүүн үйлдвэрлээд дэлхийн зах зээлд гаргадаг болмоор байна.
Хувийн хэвшлийнх­нийг ч энэ чигт сайн татан оролцуулах шаардлага тул­гар­чээ. Энэ
бүхнийг хувийн хэвшил л нуруун дээрээ үүрч чадна. Япончуудын манай Засгийн газартай
хийсэн стра­тегийн гэх уг гэрээ зүгээр нэг амаар яриад өнгөрөх зүйл биш шүү. Бид
бүхний хуучин ярьдаг үлгэр шиг зүйл биш гэдгийг хаана хаанаа бодолцох хэрэгтэй.
Үүний бэлээхэн жишээ гэхэд “Япон, Хятадын хоорондын харил­цаанд гарсан зарим нэг
асуу­дал хоёр талын ерөнхий байдалд нөлөөлөх ёсгүй. Хоёр орны хувьд найрсаг харилцаа
нэн чухал юм” гэх утга бүхий мэдэгдлийг Японы Засгийн газар Гадаад харил­цааны яамаараа
дам­жуулж Япон, Хятадын най­рам­дах гэрээнд гарын үсэг зурсны 35 жилийн ойгоор мэдэгдсэн
билээ. Япон улс Хятадтай  найрсаг харил­цаа­тай
байж л хятадууд манай бүтээг­дэхүү­нийг хилээр саад­гүй нэвт­рүүлж хүлээн авна биз
дээ. Тэр бүх зүйл дээрх мэдэгд­лээс харагдаж, бүр цаанаа бол Монголын Зас­гийн газар­тай  байгуулсан гэрээ бодит ажил гэдгийнх нь баталгаа
болж өглөө. Япон бол Орос улстай найрамдал харилцаа­ны түншлэлтэй билээ. Тэгэ­хээр
Орос руу бүтээгдэхүүн гарахад асуу­дал­гүй байх. Ийм л бүтээн байгуулалтын шинэ
үеийг арлын орныхон бий болгож өглөө.

Дахиад хэлэхэд монгол­чууд бид өөр
хоорондоо намаар талцалгүй, хөдөл­гөөнүүдийнхээ хөөрцөглөлд авталгүй баймаар байна.
Монгол Улсад Монгол гэсэн ганцхан нам, Монголын гэх ганцхан төрийн бус байгуул­лага
байх хэрэгтэй. Үндсэн­дээ улс орны бодлогыг зан­гид­сан бүтээн байгуулалт, хөгжил
дэвшлийг дэмждэг, баялаг бүтээж яваа нэгнээ буу тулгаж рекэтлэх биш тэдэнд гүүр
гарц нь болдог төрийн бус байгууллага буюу иргэ­ний хөдөлгөөнтэй болох нь зөв юм.
Алийн болгон бага хаадын хядалцаан шиг бие биенээ үгээр хядаж, санаа­чил­сан ажлыг
нь унтрааж, тэнэг муйхраар эсэргүүцэж байх вэ. Монгол гэх нэрийн дор, Монгол гэх
ганцхан намын дор бүгдээрээ нэгдэц­гээе. Тийм цаг үе ирснийг Шинэчлэлийн Засгийн
газ­рын Япон улстай байгуулсан гэрээ харууллаа, нөхөд минь.

Н.ГАНТУЛГА

-БУЛГАН СУМ НААДМАА НАМАР ХИЙДЭГ-

Алтайн нурууны сүр­лэг өндөр уулсын
баруун талд Ховд аймгийн Бул­ган, Үенч, Алтай гэсэн гур­ван сум өртөө шахуу га­зарт
хаяа залган оршин буй. Улаанбаатар хотоос 1800 километр хол ба­руун хил Байтаг уулын
наад хөндийд. Булган сумынхан Булган голоо бараадан аж төрөх. Үенч сумынхан Үенч
голын хөвөөн дээр, Алтай сум гурван жилийн өмнө их нүүдэл хийгээд Бодон­чийн голын
эрэг дээр буу­чихсан. Намрын шаргал өдрүүдийг хадлан тэжээ­лээ бэлтгэх, тариа ногоо,
жимсээ хураах, найр наа­дам хийж, морь, бөх ба­рил­дуулах зэрэг ажил­тай­гаар өнгөрөөж
байна. Алтайн нурууны баруун дор байх гурван суманд амьдрал хэрхэн “буцалж” байгааг
сурвалжлахаар томилолт өвөртлөн зорь­сон юм.
Ховд аймгийн Булган суманд дээр үеэс
л онгоц буудаг байсан юм байна. Одоо бол долоо хоногт нэг удаа онгоц ирээд буцна.
Арван мянга хол давсан хүн амтай боло­хоор онгоцоор явах хүн мундахгүй болжээ. Булган
сум биднийг очих үед хөл хөдөлгөөн ихтэй байлаа. Малчин айл өрхүүд нь зуслан­гаасаа
нүүж ирээд, Алаг толгойн урд өвөр Дашваанжил уулынхаа наад дор Булган голын эрэг
дагуу, өвөлжөөнийхөө хажуухан намар­жиж байна. Наймдугаар сарын сүүлчээр хадсан
өвсөө өвөлжөөн дээрээ бухалдчихсан. Нутгийн малчид “Өнөө жил  цас их орчихгүй бол өвлийг өнтэй сайхан давна”
гэж яриад сууж байна лээ.

Харин сумын ойр тойрны но­гоо­чид
хавар тариалсан ногоогоо хураачихсан. Баруун аймгуудад төмс хүнсний ногоогоо худалдаа­лаад
эхэлчихсэн. Бүрэн гүйцэд болсон жимсээ хурааж байсан юм.  Булган сум наадмаа намар хийгээд бүр сурчихсан
юм байна. Зундаа наадам хийх гэхээр малчид 200 гаруй километрийн цаана зуслан руугаа
гарчихдаг учир наадам хийх боломж байдаггүй гэсэн. Бид Бул­ган сумынхан наадмаа
хийх өдөр очиж таарлаа. Тиймээс намар хийдэг сумын наадам хэрхэн болж өнгөрдөг талаар
сурвалжлагаа эхэлсэн юм. “Жороо морьтойгоо нийлээд долоон насны морь урал­дуулах
гэнэ. Нутгийн дөрвөн залуу нийлээд дундаасаа 20 сая төгрөг гаргаад “Торгууд түмний
хишиг 2013” гэсэн том наадам зохион байгуулж байв. Түрүүлсэн моринд нэг сая төгрөгийн
бай өгөх гэнэ. Морины бай өндөр гэдгийг хаа байсан мянга гаруй километрийн цаана
байх Өвөрхангай аймгийн уяачид дуулчихсан зориод иржээ. Уралдуулахаар авчирсан морьд
дунд даншиг наадамд түрүүлсэн даага ачигдаж ирсэн сураг дуул­дав. Завхан, Говь-Алтай,
Ховд аймгийн сумдаас олон морь урал­дахаар ирсэн гэнэ. Ховд аймаг Улаанбаатар хотоос
нэг цагийн зөрүүтэй. Хотод аль хэдийнэ нар мандчихсан байхад энд үүр дөнгөж хаяарч
байх. Наадам хоёр өдөр үргэлжилнэ. Эхний өдөр сүргийн манлай азарганы уралдаан болов.
Зургаан цаг гэхэд бүртгүүлээд дуусчихсан байх ёстой гэнэ. Тий­мээс Ярантын боомтын
наахна байх Бор толгой дээр бүртгэл хийж эхэллээ. Булган сумынхан Ховд аймгийнхаа
наадмын айраг, түрүүг жил бүр хүртдэг гэсэн. Сүүлийн жилүүдэд Монголын зүүн хязгаар
болох Сүхбаатар аймаг, Дорнод аймгийн Хөлөнбуйраас хүртэл хурдан удмын адуу үнэ
цохиж авсан байна. Ихэнх уяач аймгийн алдарт уяачид олгодог тэмдэг бүхий залаатай
малгай өмссөн байх ажээ. Азарганы уралдаанд 70 гаруй хурдан бүртгүүлжээ.

Булган сумын удирдлагууд өнөө жилийн
сумын баяр наадмаар морь дагах хүсэлтэй иргэд 500 мянган төгрөгөөр дагах эрх авах
тогтоол гаргачихсан байна. Энэ нь уралдаж байгаа морьдыг цөөн машин дагуулах гэсэн
далд санаа юм байх. Тэгсэн ч Булган сумын “Ланд 200” унасан залуус таван зуун мянган
төгрөг бэлнээр өгөөд морь дагах эрх аваад байгаа харагдлаа. Ер нь Булган сумынхан
чинээлэг хүмүүс гэдэг нь унаж байгаа машин болоод өмсөж зүү­сэн хувцаснаас илт харагдах
ажээ.

Зурхайн наахна уралдах азар­ганы бүртгэл
хийгдсэн болохоор цаашаа хоёр километр туугаад л эргэх ёстой. Хурдан морь унаач
хүүхдүүдийн олонх нь олон наа­дамд уралдчихсан болохоор хаш­лаж байгаа гэж жигтэйхэн.
Морь тууж байгаа хүмүүс загнаад байхад л явахгүй гэдийгээд байх. Тууж байгаа хүмүүс
машинаар шахаад байхад л явахгүй эргэж зугтаах гээд сандаргах. Тэр болгонд тууж
бай­гаа хүмүүс “Муусайн чонын хоол­нуудаа эргэх болоогүй байна. Чонын бэлтрэгнүүдээ
яваачээ. Битгий чоно санаа гаргаад байгаа­рай” гээд л загнаад байх ажээ. Арай гэж
зурхайндаа хүрээд азарга тоос татуулан эргэлээ. Хамт явсан уяачид хоорондоо “Манай
хүүхэд түрүүнд гарсан байна. Ёстой чонын хүүхэд. Сайн чоно юм” гэж ярих. Тэднээс
ямар учраас хүүхдүүдээ ингэж дуудаад байгааг сонирхон асуулаа. Тэгсэн жолооч ах
“Манай нутгийнхан хүүхдүүдээ чоно гэж дуудаад байгаа нь хийморьтой амьтантай зүйрлэн
далдуур бэлгэшээж байгаа юм” гэв.

Булган сумын газар нутгийн ихэнх нь
уул хад. Азарганы урал­даанд гадны морьд түрүү айргийг нь авсан байв. Сумын төвөөс
арав гаруй километрийн цаана болсон морины уралдааныг үзэхээр олон хүн иржээ. Бүр
80 гаруй насны болов уу гэмээр хоёр хөгшин ухаа хонгор морь ижилсүүлэн хөх торгон
дээлээр гангарсан нь содон хараг­даж байлаа. Мөн сумын төвөөс том оврын автобус
иргэдэд үнэгүй үйлчилж байгаа юм байна. Сумын болон Ховд аймгаас ирсэн цагдаа нар
наадмын өдрүүдэд  их л ачаа­лалтай ажиллаж
байх шиг санагд­сан. Хавар энэ суманд дунд сургуу­лийн хүүхдүүд цагдаа буудсан хэрэг
гарсан. Үүнээс хойш цагдаа нар их сайн ажиллаж байгаа тухай хүн бүр л ярих аж. Наадмын
өдрүү­дэд ямар нэгэн эмх замбараагүй зүйл ажиглагдахгүй байна лээ. Азарганы уралдааны
дараа их насны морьдын урал­даан болсон юм. Их насны морь улсын хилийн торонд тулах
шахаад эргэх ажээ. Ийнхүү гурван насны морь урал­дуулаад нар баруун тийш хэвийж
байхад сумын төвд байх цэнгэлдэх орж бөхөө эхлүүлэн бүрэнхий болтол барилдуулах
юм. Жил бүрийн наадмаар цэнгэлдэхдээ гэрэл тавьж байгаад харанхуйд бөхөө барилдуулдаг
юм байх. Харин энэ жил эрт буюу Улаан­баатар хотын цагаар 21:10 цагт дөрвийн даваагаа
дуусгалаа. Энэ жил Ховд аймгийн наадамд Булган сумын залуу бөх Бадамгарав үзүүрлэн
аймгийн цол хүртсэн гэнэ. Тэр залууг ирэх жил улсын цол авах болов уу гэж нутгийн
хүмүүс найдлага тавьж байгаа юм билээ.

НУТГИЙН ЗАЛУУС ҮҮР ЦАЙТАЛ БҮЖИГЛЭВ

Ингээд эхний өдрийн наадам дуусав.
Харин залуусын хувьд  соёлын төв орж наадмын
эхний өдрийн концерт үзээд дараа нь төв талбай дээрээ бүжиглэх хөтөлбөр­тэй. Бид
ч сумын шөнийн амьдрал хэрхэн өрнөж байгааг уншигч олонд хүргэх үүднээс гараад
“намир­сан” юм. Булган сумын иргэдийн ихэнх нь торгууд ястан.  Өвөг дээдэс нь Чингис хааны торгон цэргүүд байсан
учир торгууд хэмээн нэрлэх болсон гэгддэг. Сумын  наадмын хөтөлбөрийн дагуу концерт болов. Ихэнх
нь торгууд нутгийн дуу эгшиглэнэ. “Торгууд нутгийн сэвгэр”-ээс эхлээд “Минжит булган”
гээд л энэ сум 20 гаруй дуутай болжээ.

23:40 цагт Булган сумын авто­машин
зогсдог талбай дээр хэдэн талаасаа гэрэл тусгав. Тэгж байснаа портер машины тэвшийг
тайз болгож, сумын соёлын төвд дэвсээтэй байсан жижиг улаан дрожийг дэвслээ. Соёлын
төвийн эрхлэгч залуу дуу өсгөгчөөс эхлээд өнөө оройны шоунд хэрэгтэй бүхнийг аль
хэдийнэ авчирсан бололтой. Чөлөөт бүжгийн аяыг энэ хавийн дуу чимээг эвдэж, тэрүүгээр
яваа залуусыг урих гэсэн шиг чангахан тавилаа. Гурван ч ая явлаа. Талбайд бүжиглэх
хүн байхгүй, хэдэн биенээсээ ичээд байгаа бололтой зогсоод байх. Тэгж байснаа бөөн
зогсож байсан залуус нэгэн саарал дээлтэй залууг бүжгийн талбай руу түлхэхэд нөгөөх
нь буцаж зүтгээд л инээд наргиан болж байгаа харагдана. Дахиад хоёр ч ая явлаа,
бүр мон­гол бүжгийн ая тавилаа. Тэгж бай­тал Соёлын төвийн эрхлэгч чанга яригчаар
“Бүжиглэхгүй юм бол тарцгаана уу, манай сумынхаан” гээд загнах янзтай хэлж байна.
Намрын орой салхи сэрчигнээд сэрүүхэн ер нь хөдлөхгүй зогсоод байвал жиндэх шинжтэй.
Тэгсэн тэр оройны шоу тоглолтыг нээж дунд эргэм насны хоёр эмэгтэй намбалаг гэгч
эргэлдэн бүжиглэв. За ингээд бүгд нүүр хагарч бүжиглэж эхэллээ. Нутгийн залуус хоорондоо
“Бааган гуайн том охин  аятайхан сэвгэр болжээ”
гэж ярих. Мөн “Боожоо ахын сэвгэр уулын согоо юмаа” гээд л инээлдэх. Залуу­сын  харцыг булаагаад байгаа хоёр эмэгтэй намжирдаад  хэн биднийг урих юм бол гэсэн шиг зогсож байгаа
харагдана. Өнгөр­сөн хавар их сургуулиа төгсөөд сумандаа багшаар ажиллахаар ирцгээсэн
сураг дуулдана. Залуус бөөн бөөнөөрөө алга болоод удалгүй сархад сэнгэнүүлчихсэн
эргэж ирэх. Оройн шоунд ирсэн тэд нүүр хагарцгаасан бололтой. Тойрог болж байгаад
л чөлөөт бүжиг бүжиглэх. Бүжгийн дундуур соёлын төвийнхөн ээлжлэн дуулах ажээ. Ийн
үргэлжилсээр үүрээр дууслаа. Архи ууж халамцсан залуус хоорондоо зодолдож хэрэг
төвөг гаргачих гээд цагдаа нарын ажлыг шалгасан зүйл сум бүрийн наадмын орой гарчих
гээд байдаг. Харин Булган сумын цагдаа нар шөнөжин эргүүл хийж хоносон юм. Засаг
даргын Тамгын газартай хамтраад халамцуу агсам согтуу тавих гээд байгаа нөхдүүдийг
гэрт нь хүргэж өгөх зэрэг шуурхай арга хэмжээг авч байна лээ. Мөн суманд үйл ажиллагаа
явуулж буй дэлгүүрүүдийг эрт хаалгажээ.

 Өглөө болж соёолон насны морьд бүртгүүлэх үед шөнө
бүжгийн талбайд бүжиглэж байсан залуу хусуур сойзоо бүсэлчихсэн морь унаж байгаа
хүүхдэдээ за­хиас хэлээд гүйж яваа харагдана. Наадам ямар нэгэн будлиангүй, хэрүүл
маргаангүй сайхан болж өнгөрсөн юм. Аймгийн шинэхэн заан түрүүлж, Мөст сумын аймгийн
начин үзүүрлэж, Булган сумын наадам харанхуй шөнө дуусав. Баруун хязгаар нутгийн
сумын наадам иймэрхүү өнгө аястай болдог ажээ.

Үргэлжлэл
бий

  Э.ХҮРЭЛБААТАР 

Ардын нам аравдугаар сарын 27-нд намын
XXVII их хурлаа хийх гэж байна. Энэ удаа намын дүрмийн өөрч­лөлт, бүтцийн өөрчлөлт,
намын даргаа солихоос эх­лээд чамгүй олон асуудал хэлэлцэнэ.  Хурал ч нэлээд хэд хоног  үргэлжлэх нь дам­жиг­гүй. МАН хэмээх томоохон
институцийн хувьд дарга,  удирдлага нь хэн
байх, намын ерөнхий нарийн бич­гийн дарга хэн болох, Удир­дах зөвлөлийн гишүүд хэн
байх нь анхаарал татаж бай­гаа. Тиймээс энэ талаархи мэдээллийг уншигчдадаа хүргэе.

Намын их хуралд бэлтгэх комиссын дарга
М.Энхболд өнгөрөгч Бага хурлаар ирэх сард 
болох Их хурлаа 720 гаруй төлөөлөгчтэйгөөр  хурал­­дуулахаар санал оруул­сан боловч дэмжлэг
аваагүй бөгөөд 1134 төлөө­лөгч­тэй хуралдахаар олон­хийн санал авсан билээ. Энэ
нь үүр болгоноос нэг төлөө­лөл Их хуралд төлөөлөгчөөр сонгогдоно гэсэн үг.

Төлөөлөгчийн тоог ийнхүү нэмсэн нь
элдэв хор найруул­гаас зайлсхийх, хайрцаглаг­да­хаас сэргийлэх, шинэчлэл ярих үед
илүү олон хүн байл­гах сонирхлоос үүдэлтэй байх. 

 Намын Их хурлаар хэн сонгогдож МАН-ыг удирдах эрх
авах вэ. М.Энхболд, Н.Энх­болд, Д.Лүндээжанцан, Ц.Нямдорж, С.Баяр гээд л хувилбарууд
яригдаж байна. Мөн цоо шинэ хүн заалнаас дэвшүүлэхийг  үгүйсгэхгүй.

Хамгийн боломжит хувил­бар нь М.Энхболдыг
гэж намын нөхөд нь ярилцаж байна. Тэрээр энэ намыг удирдаж байсан туршлагатай хүн.  Мөн С.Баяр, Ө.Энхтүв­шин, У.Хүрэлсүх нартай тохи­роо­гоо
нэгэнт хийж,  нөгөө­дүүл нь түүнийг дэмжихээр
гар өргөчихсөн гэсэн мэдээ­лэл байна. У.Хүрэлсүх хэдий­гээр намын дотоод асуудалд
төдийлөн оролцохгүй байгаа ч гадаадаас ирэхдээ бүлэг­лэ­лүү­дийн удирдлагуудтай
бүгд­тэй нь уулзаад явсан гэнэ. Өөрийн хүмүүстээ тэрээр хэн нэгнийг дэмжих даалгавар
өгөөгүй гэх мэдээлэл бас бий.  Харин эргэлзээтэй
байгаа нь С.Батболдын фракц. Тэд М.Энх­болдыг намын даргад өрсөлдвөл хариуд нь
“Намын ерөнхий нарийн бичгийн даргаар  манай
хүнийг болго” гэсэн шаардлага тавиад бай­гаа. Тэдний зүгээс М.Энхбол­дод Д.Цогтбаатарыг
санал болгосон. С.Батболдын буюу  Орост сургууль
төгсөгчдийн энэ бүлэг хотынхныг бодвол доороо хөлгүй. С.Баярын хувьд  ганцаарчилсан тоглолт хийхгүйн тулд С.Батболдтой
санаа оноогоо хуваалцана. С.Баяр өөрийгөө дэвшиж магадгүй гэсэн мессэжийг хаяулчихаад
цагаа тулахаар  С.Батболдын хүмүүсээс санал
болгож  ч мэдэх талтай. Учир нь тэд хэнээс
ч илүү ойлголцдог. Хэрэв М.Энхбол­дыг намын дарга болгоно гэж үнэхээр гар өргөчихсөн
бол ерөнхий нарийн бичгийн дар­га, Удирдах зөвлөлийн бүрэл­­дэхүүн дээр нарийн тохироо
хийнэ.

Тиймээс С.Батболд өөрийн санал болгосон
хүнийг М.Энхболд хүлээж авахгүй бол өөр арга хэрэглэ­хээр  бэлтгэл ажилдаа орсон байна.  Тэрээр 
төлөөлөл болох хүмүүсээ орон нутгийн намын үүрүүдээр явуулж, талдаа элсүүлэх  тухай  яриа
өрнүүлж яваа. М.Энхболдын удирдаж буй хотын фракцын хувьд өнөөдөр нам дотроо хамгийн
том нь. Хотын 150 үүрээс тус бүр хоёр төлөөлөгч Их хуралд орж ирнэ гэж үзвэл нийт
300 төлөөлөгч халаа­санд нь бэлэн байгаа гэсэн үг. Мөн бусад фракцуудын төлөөл­­лийг  ч өөртөө татчих­на гэсэн төлөвлөгөөтэй бай­гаа.
Үүнийгээ бодолцон анх­наа­саа 720 төлөөлөгчийг хотын фракцаас санал болго­сон байх.
Эсрэгээр нь үүнийг анзаарсан өөр бүлэглэлүүд төлөөлөгчийн тоог нэмэх санал оруулсан
биз. 

М.Энхболд намын дарга боллоо гэхэд
багаа яаж бүр­дүү­лэх нь сонин. Удирдах зөвлөл, нарийн бичгийн дар­га нарыг шинэ
хүмүүсээр бүрдүүлэх болов уу. Тухайл­бал Удирдах зөвлөлийн бүрэл­­дэхүүнд Ж.Сүхбаатар,
С.Бямбацогт, Ж.Энхбаяр,  Д.Цогт­баатар нарын
нэр цэвэр залуус багтах магадлал өндөр. Угаас тэднийг багтаа оруулснаар гадна талаасаа
ч энэ нь зөв харагдах буй за. М.Энхболд хэдийгээр занга­ра­гийн хувьд том, намдаа
хүлээн зөвшөөрөгдсөн нэгэн ч түүнийг намын дарга бол­лоо гэхэд МАН шинэчлэгдсэн
мэт харагдахгүй гэж ярих хүмүүс бас байна. Гэхдээ түүнийг өнөөдрийн  МАН-ын томоохон лидерийн нэг гэдэг­тэй хэн ч маргахгүй
биз.

Н.Энхболдын хувьд нам­даа хүлээн зөвшөөрөгдсөн,
дайсан багатай, чадварлаг зохион байгуулагч хэдий ч   хувь хүний хувьд маш зөөлөн хүн. Тиймдээ ч Их
хурлын төлөөлөгчдийг хайрцаглаж өөрийнхөө төлөө санал өгүү­лэх гэж хор найруулаад
явах нь юу л бол.  Түүнийг намын даргад санал
болгох хамгийн магадлалтай хүн бол С.Баяр. 

Ц.Нямдорж  харин хүчир­хэг гэж хүлээн зөвшөөрөгдөх хүн ч
түүнд дургүй хүн олон. Учир нь түүний хатуу чанга үг тэр бүр хүмүүст таалагдаад
байдаггүй. Д.Лүндээжанцан ч  яригдаж буй хүмүүсийн
дунд нэр нь явж байгаа ч энэ удаа төдийлөн дэмжлэг авахгүй болов уу. Намын даргад
нэр яригдсан дээрх хүмүүсээс гадна заалнаас зохион бай­гуу­лалттайгаар нэр дэвшүү­лэх
магадлал бас яригдаж байна. Нэг үгээр хэлбэл хуй­вал­дааны бус замаар төлөө­лөгчөө
сонговол заалнаас огтоос төсөөлөөгүй хувилбар гараад ирэх магадлалтай гэж таамаглаж
буй. Энэ нь явцгүй ч гол өрсөлдөгчийн санал хуваах хортой.    Энэ хурлаар МАН шинэчлэгдэх ёстой гэж ярих хүн
олон боловч эрс шинэчлэл хийнэ гэдэг угаас худлаа. Тэгээд ч хуучны лиде­рүүдээс
нь илүү гарах шинэ сонголт өнөөдөр энэ намд алга. Намын ерөнхий нарийн бичгийн даргад
Д.Цогтбаатар, Ж.Сүхбаатар нар яригдаж байна.   
Д.Цогт­баа­тарын хувьд үе, үеийн намын даргыг Ерөнхий сайд болоход нь зөвлөхөөр
ажил­лаж, сайд, төрийн албанд чамгүй олон жил ажилласан. Н.Багабандийг Ерөнхийлөгч  болоход гадаад бодлогын зөвлөхөөр нь ажиллаж бай­сан
бөгөөд  сайн дипломатч.  Гэвч  намын
ажил сайн  хийх эсэх нь эргэлзээтэй. Намын
дотоод ажил, гал тогтоотой төдий­лөн зууралдаад бай­гаа­гүй.  Ямартай ч С.Батболд түүнийг ерөнхий нарийн бич­гийн
даргад санал болгоход  М.Энхболд хариуд нь
хэрхэн хүлээж авсан нь тодорхойгүй. Өнөөдөр энэ намд гарч ирж байгаа дараа үеийнхний
том төлөөлөл  Д.Цогтбаатар яалт ч үгүй мөн
боловч намын ерөнхий нарийн бичгийн дар­гын суудалд суух эсэх нь тодорхой бус. Хэн
ч намын дарга боллоо   гэсэн   түүнийг Удирдах зөвлөл болон на­мын удирдлагын
бүрэл­дэ­хүүнд оруулах магадлал тун өндөр. Ж.Сүхбаатарын хувьд аль нэг фракцад албан
ёсоор харьяалагддаггүй, хэн нэгний хүн гэж яригдаж байсангүй. Ямартай  ч намын ахмад үе, залуу үеийнхэн хүлээн зөв­шөөр­дөг
нэгэн.  УИХ-ын гишүүн байхдаа санаачилж батлуулсан
хуулиуд нь ч хий багатай сайн болсон байдаг. Нэг талаас нэр цэвэр нөхдийн нэг. Одоо
намын их хурлын дүрмийн шинэчлэлийн аж­лын хэсгийг ахалж байгаа юм билээ.  Одоогоор намын нарийн бичгийн даргын ал­быг хашиж
байгаа тэрээр намын дотоод ажлыг удир­дан зохион байгуулах тал дээр туршлагатай
хүн.  Гэхдээ намын дарга хэн болох, Удир­­дах
зөвлөлд хэн багтах зэргээс шалтгаалж ерөнхий нарийн бичгийн даргаар хэн тодрох нь
тодорхой болно. Удирдах зөвлөлд өөрийн хүнээ аль олон оруулах нь бүлэглэлүүдийн
хувьд  чухал.    Хүлээн зөвшөөрөгдсөн томоо­­хон бүлэглэлүүдээс
гадна, төдийлөн олонд мэдэг­дээд байдаггүй жижигхэн бүлэглэлүүд МАН-д бий. Тэд­нийг
өөртөө татах нь томоо­хон бүлэглэлүүдийн 
тоглоо­мын дүрмийн нэг хэсэг бо­лоод байгаа. 

Намын нарийн бичгийн дарга нар бол МАН-д дэндүү олон бий. Үүний
тоог энэ хурлаар мөн цөөлөх аж. Одоо­гоор МАН-ын Их хурлыг угтан иймэрхүү л найруулга
явж байна. Цаг тултал зарим нэг нь өөрчлөгдөх байх. Зарим нь ярьсан хэлснээсээ буцах,
юм амласанд нь найр тавих гээд их зүйл өрнөнө. Одоогоор МАН  дотооддоо иймэрхүү л ая зантай, өрсөл­дөөн, хор
найруулга ихтэй байна. Ирэх нэг сарын хуга­цаанд ч энэ байдал улам даамжирна.

Монгол Улсын Ерөн­хийлөгч
Ц.Элбэгдорж өн­гөрөгч баасан гаригт Төв аймгийн Баянцогт, Баян­чандмань суманд
ажил­лалаа. Энэ үеэр зарим аж ахуйн нэгжийн үйл ажил­лагаатай танилцаж Хүй долоон
худагт зохион байгуулж буй шилмэл мал, амьтдын үзэсгэ­лэнг сонирхсон юм.

Төрийн тэргүүний хам­гийн эхэнд
очсон га­зар Төв аймгийн Баян­цогт сумын нутагт улаан­буудайн тариалан эр­хэл­дэг
С.Ганчимэг захирал­тай “Гуна” компани бай­лаа. Уг компанийг Монгол Улсын
гавьяат агрономич Ц.Сүрэнхорлоо үүсгэн байгуулжээ. Тус компани өнөө жил 500
га-д улаанбуудай тариалсан байна. Хур бороотой бай­гаа тул тариа хураалтын ажил
жигдэрч амжаагүй байсан. Өнөө жил удаан­буудайн чанар өмнөх жилүүдээс сайн
байгаа гэнэ. Цаг агаар тогтуун байвал 10 хоногт багтаан хурааж дуусна гэж
байлаа.

Газар тариалангийн аж ахуй эрхэлж
буй иргэд, компаниудад тулгарч буй нийтлэг бэрхшээл нь техник тоног
төхөөрөмжийн асуу­дал байгаа гэв. “Гуна” компани гэхэд 30 жилийн өмнөх ОХУ-ын
“Нива” комбайнаар тариагаа хурааж байсан юм. Цаашлаад төр засаг энэ тал дээр
анхаарч удаан хугацааны зээлээр тоног төхөө­рөмж тариаланчдад худалдаалбал
цаашид хүндрэл гарахгүй хэмээн гавьяат агрономич Ц.Сүрэнхорлоо хэлж байлаа.

ҮХААЯ-ны газар тариалангийн
бодлогын хэрэгжилтийг зохицуу­лах газрын дарга Н.Ринчинсэнгээ “Энэ жил цаг
агаарын нөх­цөлөөс шалтгаалан тарианы болц 7-10 хоногоор оройтож бай­гаа. Удаан­буудайн
цавуулаг, цар­дуул, шилэн­цэр гээд буудайд бай­даг үндсэн микро элементүүд сайн
байгаа тул гурилын үйлдвэрүүдээс гарах гури­лын чанар сайн байна. Ямартай ч
өнөө жил 274 мянган га талбай­гаас 404 мянган тонн буудай хураан авах
урьдчилсан баланс гараад байна. 320 мянган тонн буудайг дотоодын хэрэгцээнд ний­лүүлж,
44 мянган тонн буудайг дараа жилийн тариалалтдаа авч үлдэх юм байна. Одоо
буудайн үнийг ярьж байгаа бөгөөд урам­шууллыг төсөвт тусга­сан” гэд­гээ Монгол
Улсын Ерөн­хийлөгч Ц.Элбэгдоржид танилцуу­лав.

Төрийн тэргүүн тариаланчдад ихээр
тулгамддаг тарианы агуулах хэр хүр­тээмжтэй байгаа талаар асуусан юм. Тариалан
эрхлэлтийг дэмжих сан 146 мянган тоннын багтаамж­тай, гурилын үйлдвэрүүд 245
мян­ган тонн, тариаланчид өөрсдөө 100 гаруй мянган тонн, нийтдээ 440-450 мянган
тонн буудай агуу­лах хэмжээний агуулах бэлдсэн. Японы тусламжаар Төв аймгийн
Угтаалцайдам суманд энэ сардаа багтааж 36 мянган тонн буудайн шинэ агуулах
ашиглалтад оруулна гэдгийг холбогдох салба­рынхан хэллээ. Цас борооноос өмнө
амжиж тариагаа хурааж аваарай хэмээн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Баянцогт сумын
нутаг үйл ажил­лагаа явуулж буй “Зургаан хошуу” компанийн гахайн ферм рүү явсан
юм.

Одоогоор 400 үндсэн мэгжтэй, 3500
толгой гахайтай үйл ажилла­гаагаа явуулж байгаа гэнэ.

Жилд 360 тонн мах бэлтгэх
зарчмаар үйл ажиллагаагаа явуулж байна гэсэн юм. Нийс­лэлийн хэмжээнд гахайн
махны эрэлт их байдаг тул цаашид үйл фермээ өргөжүүлэх төлөвлө­гөөтэй байгаа юм
байна. Зах зээлд гахайн мах борлуулахын зэрэгцээ үрж­лийн чиглэлээр аж ахуй эрх­лэгч­дэд
цэвэр цусны болон Гете­розис Иоркшир, Ландрасс, Дурок үүлдрийн бүх насны гахай
худал­даалж байгаа гэсэн. Фермийнхээ хажууханд байрлах тэжээлийн үйлдвэртээ
хоногт 40 тонн гахай, тахиа, үхрийн бүрэн найрлагат багсармал тэжээл
үйлдвэрлэж, фермийнхээ хэрэгцээг зургаан төрлийн тэжээлээр бүрэн хангадаг
болсон. Эдгээр гахайнууд нь биеэр нэлээд том юм билээ. Гахайн дундаж жин 100 кг
хэмээн ажилтнууд нь ярьж байв.

“Зургаан хошуу” гахайн ферм­тэй
танилцсаны дараа Төрийн тэргүүн Баянчандмань сумын Сүүл­­цагаан гэдэг үйл
ажилла­гаагаа явуулж буй “Баянчандмань милк” компаниар зочилсон юм. Биднийг
очиход фермийн эзэн Б.Ванчиг угтан авлаа. Уг компани сүүний чиглэлийн аж ахуй
эрхэлдэг бөгөөд сүүгээрээ элгэн тараг хийж нийслэлийнхний хэрэг­цээнд ний­лүүлж
байгаа гэсэн. “Баянчанд­мань милк” компани 120 гаруй толгой үнээтэй бөгөөд 50
нь Францын Монтбиллиард үүлд­рийнх аж. Үнээ тус бүрээс өдөрт 25 литр сүү авдаг
юм байна. Эдгээр үнээнүүд нь Монголд ирээд удаа­гүй байгаа ч цаг уур орчин
нөхцөл­дөө дасаж байгаа. Цаашид өсгөн үржүүлэх боломжтой гэсэн юм. Үнээ тус бүр
нь таван сая төгрөгийн үнэтэй бөгөөд Францаас тус бүрийг нь таван сая төгрөгөөр
тээвэрлэн авчирсан байна. Нийтдээ нэг үнээ­ний зардал нь 10 сая төгрөгт багтаж
байгааг Төрийн тэргүүнд дуулгалаа. Уг 50 үнээ нь Францаас ирэхдээ усан хээлтэй
ирсэн бөгөөд эхнээсээ төлөө өгөөд эхэлсэн байсан. Биднийг очиход хоёр тугал хашаанд
хэвтэж байсан нь Монт­биллиардын эхний үр төлүүд гэж байлаа. Хоёр настай гэхэд
нас бие гүйцсэн шараас том биетэй байгаа нь олон хүний анхаарлыг татаж байв.

Одоогоор эдгээр үхрүүдээ
зохиомлоор хээлтүүлж байгаа. Цаашид бух оруулж ирэхээр төлөвлөж байгаагаа
дуулгасан юм.

Эко ногоон тэжээлийг төмөр
шкафанд соёолуулж үхэртээ өгдөг нь гэсэн. Мөн фермийн байранд нь үхэрүүдэд
массаж хийдэг төхөө­рөмж байлаа. Үхэрүүд түүнийг очиж шөргөөхөд массажны аппа­рат
нь ажиллаж үхрийн биеийг маажих үед цусны эргэлт сайжир­даг гэж байсан юм.
Ингэснээр сүүний гарц ч дээшилнэ гэв.

Мөн үхрийнхээ аргалаас био газ
гаргаж фермээ болон өөрсдийн амьдардаг байраа шалнаас нь халаачихдаг юм байна.
Энэ мэтчи­лэн сүүлийн үеийн олон дэвшилтэд зүйлс тэнд бий болжээ. 

Түүний дараа Монгол Улсын
Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Хүй долоон худагт эхэлсэн “Шилмэл мал-2013” үзэсгэлэнд
очлоо. Үзэс­гэлэнг ҮХААЯ, нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газар хамтран Монгол
Улсад мал эмнэлэг, үрж­лийн алба байгуулагдсаны 90 жилийн ойн хүрээнд зохион
бай­гуулж байгаа тухайгаа зохион бай­гуулагчид хэлж байв. Шүлхий гар­сан аймаг
болон хил залгаа хоёр аймгаас бусад бүх аймгаас 40 гаруй үүлдэр, омгийн 600
орчим мал, нийслэлийн дүүргүүдээс 20 орчим арвин шимтэй үнээ, гахай, шувуу,
туулай, сарлаг, тэмээ үзэс­гэлэнд оролцож байсан. “Шилмэл мал-2013”
үзэсгэлэнгийн үеэр жороо морьдын уралдаан, ардын урлагийн тог­лолтууд явагдаж
байв. Үзэсгэлэнг үзэж сонирхсоны дараа Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Эл­бэг­дорж
хэвлэлийнхэнд яриа өгсөн юм. Тэрбээр “Монголын ХАА, мал аж ахуйд хэд хэдэн
онцлог бий. Эдгээр нь үргэлж өсөн нэмэгдэж, үржиж байдаг баялагууд юм. Нэг
талаас Монгол уламжлал, ёс зан­шил, ахуйг авч явдаг гэж ойлгож болно. Манай
ХАА-н салбарын нэг онцлог нь хамгийн том ажил олгогч. Монголын хүн амын 40 хувь
нь мал аж ахуй, газар тариалангийн сал­барт ажилладаг. Өнөөдөр уул уурхай гэж
яриад байгаа ч тэднээс хавьгүй илүү ажил олгож, олон хүний амьжиргааг залгуулж
байна. Өмнө нь өндөр хувьтай байдаг байсан. Одоо ч мөн адил.

Сүүлийн үед эдийн засаг хүн­дэрч
байна, хэцүү байна гээд бай­гаа. Үүнээс гарах гарц нь бид өөрсдийнхөө баялагт
тулгуурлан түүнийгээ цаашид үйлдвэрлэл болгох хэрэгтэй. Эдийн засгийн
хүндрэлээс гарах гарц нь үйлдвэр­лэл байгаа юм. Тийм боло­хоор мал аж ахуй,
газар тариа­лангийн сал­бар хамгийн их ашиг авч ирэх салбар болоод байна. Мах,
сүү, улаанбуудай, жимс жимс­гэнээрээ ард түмнээ хангаад илүү гарсныг нь
худалдаалах юм бол өөрсдийн чадах зүйлээ гаднаас авахгүй байх нөхцөл бий болно.
Доллар, валютыг гаднаас олдог болох гол бодлого үүнд явж байгаа юм. Ста­тис­тик
харж байхад 500 тэрбум төгрөгийн ХАА-н бүтээг­дэхүүн гад­наас авч байна. 400
гаруй сая ам.доллар гэдэг бол асар их мөнгө. Энэ мөнгө гадагшаа гарч байгаа юм.
Цаашид бид мал аж ахуй, газар тариалангаа дэмжвэл 400 гаруй сая ам.долларыг
гадаг­шаа алдахгүй байх боломжтой.

Өнөө жил газар тариалангийн хувьд
гарц гайгүй сайн байгаа. Тариагаа хугацаанд нь хураагаад авчих боломж байна.
Салбарын яам болон Нийслэл ЗДТГ анхаарал хандуулж ажилласан байна гэдгийг цохон
тэмдэглэх нь зүйтэй. Цааш­даа бид ХАА-н салбартаа онцгой анхаарал хандуулан
ажил­лах ёстой. Төр засгийн зүгээс тодорхой дэмжлэгүүдийг үзүүлэх ёстой гэдэг
дээр анхаарал хан­дуулна. “Шил­мэл мал-2013″ үзэсгэлэн дэд бүтэц нь бий болсон
Хүй долоон худагт болж байгаа нь сайшаалтай юм. Манай залуус, хүүхдүүд ялангуяа
нийслэлийнхэн ирж бид ямар уламжлалтай билээ гэдгээ мэдэж мал сүрэгтэйгээ танил­цах
боломж Хүй долоон худагт байна гэдгийг хэлье” гэсэн юм. Монгол Улсын
Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн Төв аймагт ажилласан томилолт энэ хүрээд өндөрлөлөө.

Э.ЭНХБОЛД

Хийн түлш буюу газ түгээх станцууд
ачааллаа дийлэхгүй болоод удаж байна. Жолооч нар газ авах гэж нийслэлийн нэг захаас
нөгөө зах руу түгжирч очоод хэдэн цагаар дугаарлан зогсож, цаг заваа бардаг болсон.
Шалтгаан нь, Улаанбаатарт ердөө зургаан газ түгээх станц байдаг юм. Харин газаар
явдаг автома­шин нийслэлд долоон мянгыг давжээ. Улсын хэм­жээнд авч үзэхэд 15 мянган
хэрэг­лэгч байгаа аж. Хэрэглэгчид олон байхад газ түгээх станц хүрэл­цээгүй байгаа
асуудлыг сур­вал­жилсан юм. Манай улсын Засгийн газраас 2002 онд газан хөдөл­гүүр­тэй
авто­маши­ны Онцгой албан татва­рыг тэглэсэн билээ. Агаарын бо­хирд­лыг бууруулах,
бай­галь экологид ээлтэй хэмээн хийн хөдөлгүүртэй авто­машин түл­хүү оруулж ирэх
бодлогоор ийнхүү татвараас чөлөөлс­нөөр сүүлийн хэдэн жилд хийн хөдөлгүүртэй авто­ма­ши­ны
тоо эрс нэмэгджээ.  Гэтэл өнөөдөр улсын хэм­жээнд
энэ салбарт  “Юнигаз”, “Дашваанжил” гэх хоёр
ком­па­ни л автогаз ний­лүүлж байгаа юм байна. Жолооч нарын хувьд хийн станц хүрэл­цээгүй
байгаа шалт­гаа­ныг янз бүрээр тайлбарлаж байна. Нэг компани давамгай байдлаар зах
зээлийг нь эзлээд бусдадаа боломж олгодоггүй гэж ярьдаг юм байна лээ. Ялангуяа
“Юнигаз” компани ганцаараа газан түлш оруулж ирэх эрхтэй гэж шүүмжилж байна. Тиймээс
газ оруулж ирж нийлүүлдэг компаниудын байр суурийг сонссон юм. Удахгүй шинээр хэд
хэдэн газ түгээх станц ашиглалтад орох гэж байгаа аж. “Дашваанжил” компани шинээр
таван станц барьж байгаа гэнэ. Мөн “Горгаз” компани хоёр станц барьж байгаа аж.
Тус компанийн Толгой­тод баригдаж байгаа станц тун удахгүй ашиглал­тад орох бол
компанийнхаа төв байрны дэргэд мөн нэг станц барьж байгаа хэмээн мэдээллээ. “Юнигаз”
компани Таван­шард шинээр нэг станц сая­хан ашиглалтад оруулсан бөгөөд бас орон
нутагт шинэ салбаруудаа нээхээр төлөв­лөжээ. Дээрх  ком­па­ниу­даас гадна газын чиглэлээр үйл ажиллагаа
явуулдаг зургаан ком­па­ни бий. Нийтдээ арваад компани энэ чиглэлээр биз­нес эрхэлдэг
байна. “Монгаз” компанийн захи­рал н.Энэбиш ийн ярилаа.

-Газаар явдаг машин олон болсон
байна. Гэтэл газ түгээдэг станц нь  цөө­хөн
учраас жолооч нар олон цагаар дугаарлан бухим­­даж байна. Танай компа­нид автогаз
нийлүүлэх төлөв­лөгөө байгаа юу?

-Газ түгээх станц барихаар хөөцөлдөж
үзсэн. Станц барих газар олдохгүй байна. Газар авах гэхээр мөнгөтэй баян компаниуд
нь үнэ цохиод  барилга барьчихдаг. Хэрвээ
газар байвал станц бари­хад ямар ч асуудал алга. Тэгвэл иргэд бухимдалгүй болж,
ачаалал буурах нь мэдээж. Улсаас агаарын бохирдлыг бууруулж утааг багас­гахаар олон
ажлыг хэрэгжүүлж буй. Үүний нэг нь газаар явдаг 
автома­шин олноор нь оруулж ирэх бодло­го барьж ажилласан. Автомаши­нууд
нь олон болоод иртэл газ түгээх станц нь цөөхөн учраас эрэлтээ гүйцэхгүй байна.  Тий­мээс одоо Хотын захиргаа­наас газ түгээх станц
барихад зориулж  газрын асуудлыг нь шийдэж
өгөх хэрэгтэй байна. Одоо улсын хэм­жээнд хоёр компани л автогаз нийлүүлж байна
шүү дээ. Уг нь  бүх компани адилхан л ОХУ-аас
газ оруулж ирж байгаа учраас станц барихад амархан байгаа юм.

-Энэ салбарт нэг ком­па­ни давуу
эрх эдэлж моно­поль үүс­гэж байна гэсэн шүүмжлэл бай­даг л даа?

-Н.Энхбаяр Ерөнхийлөг­чийн үед “Юнигаз”
компани онцгой эрх­тэй­гээр ганцаараа автогаз ний­лүүлж байсан. 2007 оноос хойш
бүх компа­нид энэ эрх нээлттэй болсон. Нэг компанид ганцаараа давуу эрхтэй байснаас
болж цаг хугацаа алдаж, ийнхүү бусад ком­па­ниуд одоо энэ бизнес рүү оръё гэхээр
газар олдохгүй асуудал болж бай­гаа юм гэж тайлбарлалаа.

Нийслэлийн хэмжээнд хам­гийн
олон хийн түлш­ний станц ажиллуулж бай­гаа “Юнигаз” компанийн Бизнес хөгжлийн албаны
захирал Л.Болдбаата­раас зарим зүйлийг тодрууллаа.

-Нийслэлийн хэмжээнд танайх хийн
түлш түгээдэг хич­нээн станцтай вэ. Ачаа­лал их байгаа гэсэн. Өдөрт хичнээн тонн
газ борлуул­даг вэ?

-Сая манайх Таваншард нэг станц барьж
ашиглалтад оруул­лаа. Үүнтэй нийлээд одоо нийслэ­лийн хэмжээнд нийтдээ зургаан станц
үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Орон нутгийн хувьд, Дар­ханд нэг, Багануур дүүрэгт
тус бүр нэг гээд нийтдээ найман станц шингэрүүлсэн хийн түлш борлуулж байна. Бор­луу­лалтын
хэмжээ бол ком­па­нийн нууц учраас мэдээлэх боломжгүй.

-Жолооч нар газ авах гэж урт дараалал
үүсгэн бухим­далтай байдаг болж. Танайх станц нэмж барих уу?

-Ачаалал их байна. 24,00 цагаар ажиллаж
байна. Нийс­лэлийн “Цэвэр агаар” сан­гаас станц барих олон төсөл хөтөлбөрүүд хэрэг­жүүлж
бай­гаа юм байна лээ. Өнгөрсөн жил зургаан станц барих тен­дер зарлагдаад “Дашваан­жил”
компани шал­гар­сан ч одоо хүртэл станцаа бариа­гүй байна. Станц барьж бай­гаа гэсэн
мэдээлэл бай­даг. Одоогоор дөрвөн стан­цын барилгын ажил явагдаж бай­гаа гэсэн.
Яг хэзээ дуусч, хэзээ ашиг­лалтад орох хугацааг би мэдэхгүй байна. Манайхыг станц
барихад улсаас  тусалж дэмжсэн зүйл алга.
Өөрс­дийн­хөө хөрөн­гөөр станц барьж байгаа. Манай гадаа­дын хөрөнгө оруулалттай
компани учраас хөрөнгө оруу­лагч байгуул­лагаар станц бариулж байна. Тэр­нээс биш
төр засгийн зүгээс дэм­жиж тусалж байгаа юм байхгүй.

-Улсаас ямар дэмж­лэг хэрэгтэй
бай­даг юм бол?

-Ер нь дэмжлэг шаард­лагатай байна.
Станц бари­хад даралтат сав зэрэг материалууд нь үнэтэй бай­даг. Жирийн нэг станц
барих­тай харьцуулахад дөрвөөс тав дахин их хөрөнгө шаар­дагд­даг. Энэ жил манайх
хэд хэдэн салба­раа ашиглалтад оруулчихлаа. Дархан, Бага­нуур дүүрэгт тус бүр нэг
станц ашиглалтад орууллаа. Энэ ондоо багтаагаад Эрдэнэтэд газан түлшний станц ашиг­лал­тад
оруулахаар ажиллаж байна. Бас 22-ын товчоон дээр нэг станц барихаар ажиллаж байна.

-Станц барихад газрын асуу­дал
хүнд байна гэсэн тайлбарыг бусад ком­па­ниуд өгч байсан. Танайд хүндрэлтэй зүйл
байдаг уу?

-Байлгүй яахав. Газ өөрөө аюул­­тай
гэдэг утгаараа хотын төвд газар өгөхгүй байгаа. Нөгөө талаар станц барьж үйл ажиллагаа
явуу­лах гэхээр дүрэм стандарт нь хатуу. Одоо манайхны мөр­дөөд байгаа дүрэм стандарт
нь нэлээд хоцрогд­сон  стан­дарт байгаа юм.
Энэ дээр өөрчлөлт оруулах шаард­ла­га бай­гаа. Газын чиглэлээр үйл ажилла­гаа явуулдаг
бай­гуул­лагууд нэг­дээд холбоо байгуулсан. Хол­боо­гоороо дамжуулаад салбарынхаа
яаманд саналаа хүргүүлдэг л дээ. Одоо ажиллаад явж бай­гаа байх. Нийслэлийн хувьд
хотын төвд хийн станц барих­гүй гэсэн байр суурьтай бай­гаа. Цэвэр агаар сангаас
“Дашваанжил”-ыг тендерт оруулж, газар өгсөн байна лээ. Хийн чиглэлээр үйл ажил­ла­гаа
явуулдаг ком­па­ниуд улсаас тусламж аваа­гүй байх. Хотын зах руугаа Нисэх, Яармаг
орчимд хийн станц барих газар олгох юм шиг байна лээ.

-“Юнигаз” компани шин­гэ­рүүл­сэн
хийн түлш ган­цаа­раа оруулж ирэх  эрхтэй
гэсэн шүүмж­лэл байдаг. Үүнээс болоод бусад газын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг
компа­нид эрх олгогдохгүй байгаа гэх юм?

-Газын чиглэлээр үйл ажилла­гаа явуулдаг
компани бол ганцхан “Юнигаз” биш. “Дашваанжил”, “Горгаз”, “Мон­газ”, “Экогаз”,
“Газ сервис” гээд байж байна. Авто газийн чиглэлээр үйл ажил­ла­гаа явуулж байгаа
нь “Юнигаз”, “Даш­ваан­жил” хоёр юм. Тиймээс манайх ганцаараа үйл ажиллагаа явуу­лаа­гүй
учраас моно­поль­дож байна гэж хэлэхгүй. Би “Дашваанжил” компанийн борлуулалтыг
мэдэхгүй бай­на. Гэхдээ  60, 40 хувьтай үйл
ажиллагаа явуулж байгаа  болов уу гэж бодож
байна. Нөгөө талаар байгууллагууд­тай харьцдаг зах зээлд манайх арав хүрэхгүй хувь­тай
үйл ажиллагаа явуулдаг. Өр­хийн зах зээлд үйл ажилла­гаа­гаа огт явуулдаггүй. Яагаад
манайхыг моно­польдож  байна гэснийг ойл­гохгүй
байна.

-Тодруулбал, “Юнигаз” ган­цаа­раа
станц барих эрхтэй, бусад ижил төрлийн үйл ажил­лагаа явуулдаг компанид боломж гардаг­гүй
гэсэн яриа байгаа юм?

-Тийм юм байхгүй. Нээлт­тэй шүү дээ.
“Дашваанжил” компани автога­зын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж байна. “Горгаз” байгуулла­гуу­дад
газ зарж л байна.

-Орон нутагт  клонк байх­гүй байгаа нь том асуудал болж байна.
Тэнд газаар ажилладаг автомашин явах боломжгүй байна. Орон нутагт клонк барих уу?

-2014 онд орон нутагт клонк барихаар
төлөвлөж, судалгаа хийж байна. Манайх бизнесийн бай­гуул­­­лага учраас оруулсан
хөрөн­гө оруулалтаа нөхөх ёстой. Тиймээс эхлээд судалгаа хийж байгаад хичнээн клонк
барихаа шийднэ л дээ.

Х.ЦЭНД-АЮУШ

Монголын банк бус санхүүгийн
байгуул­ла­гуудын холбооны ерөн­хийлөгч А.Алтан­сүх­тэй  ярилцлаа.

-Монгол төгрөг хан­шийн уналтаараа
дэл­хийд толгой цохиж бай­на. Банк бус санхүүгийн байгууллага бол валю­тын арилжаанд
оролц­дог тодорхой хэсэг. Төг­рөгийн сулралын гол шалтгаан нь юу вэ?

-Тодорхой шалтгаа­нуудын улмаас дэлхийн
олон орны үндэсний мөн­гөн дэвсгэртийн ам.дол­лар­тай харьцах ханш суларсан л даа.
Гэхдээ дунджаар 2-3 хувиар л  суларсан. Хамгийн
ихдээ арван хувь. Энэтхэгийн  рупи, монгол
төгрөг хоёр л огцом доошилж, бүр хорин хувиар сулраад байна. Хоёрхон сарын дотор
20 гаруй хувиар савласан нь сайн биш харин ч маш муу үзүү­лэлт. Гол шалтгаан нь
ерөөсөө л эдийн засаг. Энэтхэгийн эдийн зас­гийн байдал хүнд, эмзэг хэсэг нь хөрөнгөтэй
хэс­гээ­сээ хэт тасарсан. Ер нь үндэсний валютынх нь ханш суларсан орны  бага орлоготой хэсэг нь улам туйлддаг. Төгрөг
суларсан шалтгааны нэг нь гадаад худалдааны тэнцлийн зөрүү. Гаднаас ам.доллараар
авах нь ихэсч, гадагшаа ам.дол­лараар зарах нь эрс ба­гас­сан учраас төгрөг су­ларсан.
Өөр нэг шалтгаан нь гадаадын хөрөнгө оруу­лалтын уналт. Гурав дахь шалтгаан нь дотоо­дын
зах зээл дэх  төгрө­гийн нийлүүлэлт. Орон
сууцны зах зээл рүү гур­ван триллион төгрөг нийлүүлсэн. –Төгрөгөө сулралаас аврах хамгийн бодитой гарц гэвэл  юуг онцлох вэ?

-Азийн хөгжлийн банкнаас сая­хан зохион
байгуулсан хурал­дааны үеэр ирэх жилүүдэд дэл­хийн, тэр дундаа Азийн үйлдвэр­лэл
сэргэхгүй гэсэн таамаг яригдаж байна лээ. Тэгэхээр түүхий эдийн экспортоосоо ам.доллар
их хэм­жээ­гээр олно гэдэг лав л нэг, хоёр жилдээ бүтэхээргүй асуудал бол­чихож
байгаа юм. Гадаадын хөрөн­гө оруулалтыг  дэмжих
асуудал шийдвэр гаргах түвшинд яригдаж байгаа нь сайн хэрэг. Гэхдээ энэ ажлын үр
дүн дор хаяж таван жилийн дараагаас гарч ирнэ. Гараад явчихсан хөрөнгө оруулалт
хууль батлагдангуут маргааш нь ороод ирэхгүй нь тодорхой. Тэгэ­хээр ойрын жилүүдэд
төгрөгөө илүү сулруулахгүй байх бодитой гарц бол нэгэнт ороод ирчихсэн валю­таа
тогтоон барих. Ингэхийн тулд импортыг орлох үндэсний бүтээг­дэхүүнээ дэмжих хэрэгтэй.
Ам.долларын ханш өсөх нь үндэс­ний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгчдэд сайн гэж байгаа нь
нэг талаасаа тийм байж болох ч нөгөө талаас нь харвал өрөөсгөл ойлголт л доо. Дотоодын
үйлдвэрлэгчид сав баг­лаа боодол, түүхий эдээ эргээд гадаадаас доллараар авдаг.
Тэгэ­хээр ямар ч тохиолдолд юмны үнэ өснө.

–Дотоодын үйлдвэр­лэгч­дээ яаж
дэмжвэл төгрөг чангарна гэж та бодож байна?

-Эхлээд импортоор орж ирж байгаа ямар
бүтээгдэхүүний  түү­хий эд нь Монголд байна,
юуг нь бид хэр хэмжээгээр хийж чадах вэ гэдгээ ширээ тойрч суугаад ярих ёстой. Тэгээд
энэ жил  төчнөөн тонн даршилсан өргөст хэмх
үйлдвэр­лэнэ, үйлдвэрлэсэн өргөст хэмхээ зарахын тулд импортын өргөст хэмхний татварыг
төчнөөн хувиар нэмнэ гээд тооцчих хэрэгтэй. Дараа жил нь даршилсан өргөст хэмхний
үйлдвэрлэл нэмэгдэж таарна аа даа. Тэр үед нь Вьетнамаас орж ирж байгаа даршилсөн
өргөст хэмхний экспортын татварыг дахиад хэдэн хувиар нэмчих хэрэг­тэй. Даршилсан
өргөст хэмхээ дотооддоо үйлдвэрлэж зах зээлээ бүрэн хангаж гүйцэх тэр үед гад­наас
өргөст хэмх орж ирэхээр­гүй болгох нөхцөл бүрдсэн байх учир­тай. Ийм  нөхцөлийг 
бүрдүүл­сэн татварын шаталсан бодлого явуу­лах шаардлага бий.  Энэ бол гадагшаа гарах валютын урсгалыг хаах ойрын
хугацааны том бодлого.

–Жижиг дунд үйлдвэрийн сан, арилжааны
банкуудаар дотоо­дынхоо үйлдвэр­лэгч­дэд зээл өгч байгаа ч хүрэл­цээ, олдоц дээрээ
асуудал­тай байдаг. Тэгэ­хээр таны яриад байгаа гарц ажил болоход богино хугацаанд
хэрэгжих боломжгүй байх?

-Таны хэлээд байгаа ортой л доо. Жижиг
дунд  үйлдвэрийг дэм­жих чиглэлээр арилжааны
банк болон сангуудаар дамжиж байгаа зээлүүд яг жижиг, дунд үйлдвэр хөгжүүлэх хүсэлтэй  хүмүүст тэр бүр очдоггүй. Банкуудад барьцаа гэж
том босго бий. Сангууд болохоор том компаниуддаа онцолж зээл өгөөд байдаг. Хөрөнгийн
эх үүсвэр нь ч тийм том биш шүү дээ. Үйлд­вэр­лэл эрхлэхийг үнэхээр хүсч байгаа
хэсэгт зээл өгөх өөр гарц бий. Тэр нь банк бус санхүүгийн байгууллагууд. Учир нь
банк бус санхүүгийн байгууллагууд  жижиг,
дунд бизнес эрхлэгчдийн 60 хувьд нь хүрч үйлчилдэг. 390 мянган харилцагчтай,
320 гаруй тэрбум төгрөг эргэж байна. Үүний 70 гаруй хувь нь банк бус байгууллагуудын
өөрийнх нь хөрөнгө. Ийм тогт­вортой санхүүгийн 
байгууллагаа ашиглах хэрэгтэй л дээ. Найман хувийн орон сууцны зээл хэрэгтэй
хөтөлбөр. Гэтэл энэ хөтөлбөрийн үр дүнд байртай хүн л байртай болж байна. 30 хувийн
урьдчил­гаагаа төлж чадахгүй хүн олон бий. Зарим банк бүр 50 хувийн урьд­чилгаа
авч байгаа. Тэгэхээр хөрөн­гөтэй иргэдэд хөнгөлөлттэй санхүү­гийн үйлчилгээ хүрээд
байна гэсэн үг. Жижиг дундуудыг дэмжих бага хүүтэй зээл нь ч ялгаагүй. Том компаниудад
очоод байгаа гэж дээр хэлсэн. Жижиг, дунд үйлдвэр­лэгч­дийг хөгжүүлэх зээлийг банк
бусаар  дамжуулах бүрэн боломжтой. Най­ман
хувийн  зээл дээр гэхэд л хашаа байшинг хаусжуулах
хөтөл­бөрийг зэрэгцүүлж гаргаж ирээд байрны урьдчилгаа төлөх боломж­гүй хэсгийг
нь хамруулмаар байгаа юм.

–Энэ төрлийн зээл олго­ход банк
бус санхүүгийн байгуул­лагуудын чадал чансаа хэр вэ гэсэн асуудал гарч ирж таарах
байх?

-Банк бус санхүүгийн байгуул­лагууд
нийт хөрөнгийн хэмжээ­гээрээ банкны салбарын хоёр хувийг эзэлдэг  ч өөрийн хөрөнгийн хэмжээгээрээ 20 орчим хувийг,
үүн дотроо дүрмийн сангийн хэмжээ нь 45 хувийг эзэлж байна. Энэ бол бага тоо биш.
Өөрөөр хэлбэл банкны салбарыг бодвол банк бус санхүүгийн байгууллагууд нь харь­цангуй
эздийн өмчид тулгуурласан эрсдлээ хариуцах тодорхой эзэн­тэй байдаг. Энэ ч утгаараа
үйл ажиллагааны болоод харилцагчид хүргэх эрсдэл гэсэн ойлголтоос хол л доо.

–Сая долларын ханш огцом өсөхөд
банк бус сан­хүү­гийн байгууллагууд нөлөөл­сөн гэх мэдээлэл нэлээд цацагдсан. Та
үүнтэй санал нийлж байна уу?

-Санал нийлэхгүй байна. Валю­тын нийт
арилжааны  цөөхөн хувийг банк бус санхүүгийн
бай­гуул­лагууд эзэлдэг. Банк бус сан­хүү­­гийн байгууллагууд Монгол банкнаас явуулдаг
дуудлага худал­даанд оролцдоггүй.  Арил­жааны
банкуудын валют  худалдан авах болон зарах
ханш 30-50 төгрөгийн хооронд хэлбэлзэж  бай­гаа.  Харин  банк
бус санхүүгийн байгууллагын худалдан авах, зарах ханш  2-5 төгрөгийн хооронд хэлбэлздэг.  Өөрөөр хэлбэл бид иргэдээс  харь­цангуй өндөр үнээр авч, бага үнээр зардаг.
Харин арилжааны банкууд Монгол банкинд захиалгаа өгч харьцангуй бага үнээр валют
худал­даж авдаг  хэрнээ иргэдээс  доллар авахаа­раа бүр доошоо үнээр авдаг. Өнөө­дөр
/өчигдөр/ гэхэд Монгол банк ам.доллараа арилжааны банкуу­дад 1654 төгрө­гөөр зарсан
байгаа юм. Гэтэл өнөөдөр /өчигдөр/ арилжааны банкууд иргэдээс  1580 төгрөгөөр ам.доллар авч байна. Эндээс валютын
зуучлалын үйл­чил­гээг хэн нь сайн гүйцэтгэж байна вэ гэдгийг харчихаж болох байх.
Иргэдийн хувьд ийм шалтгаа­наар  банк бус
санхүүгийн байгуул­лагыг сонгодог.  Ийм байлаа
ч банк бус санхүүгийн байгууллагууд валютын ханшийг хөөрөгдөхөд хүчтэй  нөлөөлж чадах­гүй.

–Сүүлийн үеийн тоог харахад
248 банк бус санхүү­гийн бай­гуул­лага байдаг гэсэн статистик байна. Валют арилжаанд
тодор­хой хэм­жээнд нөлөөлөхөөр зах зээл биш үү?

-Таны саяын онцолсон банк бус байгууллагуудаас
98 нь валют арилжаа эрхэлдэг юм. Эдний 39 нь зөвхөн валют арилжаагаар төрөлж­­сөн
үйл ажиллагаа явуул­даг.  Эндээс харахад шууд
нөлөөл­дөг гэж хэлэх боломжгүй л дээ.

–Арилжааны банк, банк бус санхүүгийн
байгуул­лагын валю­тын ялгаатай ханшуудыг яаж ойртуулах вэ. Ер нь валютын ханшийг
ямар аргаар зах зээ­лийн жам руу нь оруулбал зүгээр бол?

-Монгол банк хяналт золхи­цуулалтандаа
байдаг арил­жааны банкуудын хүрээнд л асуудлыг шийддэг. Банк бусууд санхүүгийн зохицуулах
хороонд харьяа­лагд­даг учраас арилжаанд оролцох боломжгүй байгаа юм. Уг нь хоёулаа
санхүүгийн байгууллага, хоёулаа валют арилжаанд орол­цох тусгай зөвшөөрөлтэй гэдэг
утгаараа  банк бус санхүүгийн байгууллагуудад
дуудлага худал­даанд оролцох боломж бий. Санхүү­гийн зохицуулах хороо, Монгол банк
хоёр ажлын уялдаа холбоогоо сайжруулчихад л болох  асуудал. Ингэвэл арилжааны банкуудын доллар авч,
зараад байгаа ханшийн зөрүү ойртоно. Уг нь Монгол банк арилжааны банкуудад доллар
зарж, худал­даанд оролцох эрхийг нь өгчихсөн юм чинь энэ зөрөөг багасга гэсэн шаардлага
тавих эрхтэй. Зах зээлийн агуулгаас нь харсан ч гэсэн Монгол банкнаас   үнэтэй биш ам.доллар авдаг хэрнээ иргэдээс авахаараа
тэрнээс доод ханшаар авч болохгүй. Валютын дээд, доод ханшийн зөрүүг ядаж 10 төгрөг
рүү оруулах тал дээр Монголбанкнаас шаардлага тавьж ажиллах хэрэгтэй.

 Валютын ханшийг шийдэх өөр нэг арга бол валютын
бирж байгуу­лах. Мэргэшсэн санхүүгийн бай­гуул­­лагууд, тусгай зөвшөө­рөлтэй этгээдүүд
үйл ажиллагаанд нь оролцох боломжтой тийм 
биржийг байгуулчих хэрэгтэй. Томоо­хон төлбөр тооцоог валю­таар хийдэг улсууд
суудлаа эзлээд  дуудлага худалдаанд  оролцоод эхэлбэл зах зээл дээрх валютын  бодит ханш гараад ирнэ. Өнөөд­рийн хувьд зөвхөн
хаалттай орчинд, үндсэн­дээ арилжааны банкууд дунд нь зуучлагчийн маягтай яваад
байна л даа. Валютын бирж байгуулахад заавал тусгайлсан хууль гаргах хэрэггүй. Журмаар
зохицуулчихад л болох асуудал байгаа юм.

Ц.БААСАНСҮРЭН

-ЗӨВШӨӨРӨЛГҮЙ ГАЗАР БУУЖ, ХАШАА ХАТГАСАН ИРГЭДИЙН ГАЗРЫГ АЛБАДАН ЧӨЛӨӨЛЛӨӨ-

Баянзүрх дүүрэгт хууль зөрчиж, дур
мэдэн хашаа хатгасан, мөн ний­тийн эзэмшлийн зам тал­байд зөвшөөрөлгүй барь­сан
ТҮЦ, чингэлгүүдийг албадан чөлөөлөх ажил өрнөлөө. Дүүргийн Өмч газрын харилцааны
ал­ба­­ны ажилтнууд дөрвөн хэсэгт хуваагдаж цагдаа­гийн албан хаагчдын хам­таар
дүүргийнхээ нутаг дэвсгэрээр явж, албадан чөлөөлөх ажлыг гүйцэт­гэсэн юм. Эхний
очсон газар бол Баянзүрхийн гүүр даваад Туул голын эрэг орчимд зөвшөө­рөл­гүй буусан
айлууд байв. Энд ойролцоогоор 20 гаруй айл хашаа хатгаж, гэрээ барьжээ. Дүүргийн
ажилтнууд очингуутаа хамгийн эхний хоосон хашааг нураагаад ачиж эхлэв. Хэн гэдэг
хүн хашаа хатгасныг газрын албаныхан эрж сурсан­гүй шууд ажилдаа оров. Ямар ч байсан
маш олон удаа мэдэгдэх хуудас та­раа­жээ. Өмнө нь хоёр ч удаа ирж зөв­шөөрөлгүй
хашаа хатгаж гэр барь­сан эндхийн айлуу­дыг чөлөөлж бай­жээ. Газрыг нь чөлөөлөөд
долоо хо­нохгүй шөнө дөлөөр ирээд хашаа, гэрээ барь­чихдаг байна. Тиймээс тус дүүргийн Өмч, газрын харилцааны албанаас хамгаалалтын
бүс татаж, төмөр торон хашаа хатгасан байна. Гэсэн ч иргэд төмөр хашааг нь нурааж
бай­гаад гарц гарган, хашаагаа хатгажээ. Өчигдөр 12.00 цагийн үед очиход зөвшөө­рөлгүй
буусан айлуу­дын ихэнх нь эзэнгүй байсан юм. Гэр нь эзгүй байсан ч бай­цааг­чид
хашаа­нуудыг шууд нурааж ачиж байв. Буул­галтын ажлыг гүй­цэт­гэж бай­сан байцаагчид
ийн ярилаа. “Албадан газар чөлөөлс­ний дараа иргэд ажил дээр ирж хэл ам хийх нь
хамгийн хэцүү байдаг. Хашаа­гаа нураалгаж ачуул­­сан иргэд дүүргийн газ­рын албан
дээр ирж бай­цаагч­дыг хэл амаар дором­жилж орилж хашгирч, хөлөө жийж хэвтээд үнэхээр
их хүндрэл учруул­даг. Бид нийс­лэлийн Засаг дарга, дүүргийн Засаг даргын захирамж,
хууль тогтоом­жийг л мөрдөж ажиллаж байгаа хүмүүс шүү дээ. Нэгэнт л зөвшөө­рөлгүй
газар буухыг хориглосон учраас иргэд өөрсдөдөө төвөг чирэгдэл болж хашаа хатгах
хэрэг­гүй гэдгийг сануул­­маар байна” хэмээв. Туул голын хам­гаа­лал­тын бүсэд хашаа
хат­гасан дээрх айлуу­дын ихэнх нь эзэнгүй байсан ч хамгийн захын нэг айлд 50 гаруй
насны эмэгтэй байв. Тэрбээр “Манайд мэдэг­дэх хуудас өгөөгүй. Албадан буулгалаа
гэхэд очих газар байхгүй. Одоо яая гэхэв дээ” хэмээн асуудалд дөжирсөн бай­дал­­тай
хандан гэр рүүгээ орлоо. Газрын албаныхан буул­гасан хашааг ачаад жур­мын хашаанд
аваачих гэнэ. Иргэд хашааныхаа банзыг журмын хашаанаас авахын тулд газ­рыг албадан
чөлөөл­­сөн зард­лыг төлөх ёстой бай­на. Энэ асуудалтай холбоо­тойгоор өчигдөр Баян­зүрх
дүүр­гийн Өмч газрын харил­цааны албаны дарга Н.Бат­сүх хэвлэлийн бага хурал хийлээ.
Тэрбээр  “Дүүр­гийн нутаг дэвсгэрт хууль зөрчиж,
газар эзэмшиж ашиг­ласан, ний­тийн эзэмшлийн зам тал­байг хааж хашаа барьж, чин­гэ­лэг,
ТҮЦ ажил­луулж байгаа зөрчил олон байна. Дээрх зөрчлүүдийг арилгах  зорил­гоор тодорхой арга хэмжээ­нүүд авч ажиллаж
байна. Тодруулбал, газ­раа зориу­лалтын дагуу ашиг­лаа­гүй, дуудлага худалдаа, төсөл
сонгон шалга­руу­лал­тын жур­маар олгогдоогүй, газрын төлбөрөө төлөөгүй, хориг­лосон,
хязгаар­ласан бүсэд Газрын тухай хууль болон холбогдох журмыг зөрчиж олгосон газруудыг
дүүргийн Засаг даргын захи­рамжаар газрын эзэм­ших эрхийн гэр­чил­гээг хүчингүй
болгох мөн газрыг нь чөлөө­лөх арга хэмжээ авч ажиллаж байна. Түүнчлэн зөвшөөрөл­гүй
газар ашиглах судалгааг бид гаргаад байна. “Хашаа” арга хэмжээний хүрээнд нийтийн
эзэмшлийн зам талбайд зохих бай­гууллагын зөв­шөө­рөлгүй газар ашигласан аж ахуйн
нэгж байгуул­лагуу­дын газрыг чөлөөлж байна. Үүнээс гадна газар эзэмшиж ашигладаг
иргэн, аж ахуйн нэгжүүд газ­рын төлбөрөө төлөөгүй удсан зөрчил олон байна.  Төлбөрөө төлөөгүй байгуул­лагуу­дын нэрсийн жагсаалтыг
гаргасан бөгөөд есдүгээр сарын сүүлийн долоо хоногт багтааж төлж бараг­дуулахгүй
бол арав­дугаар сарын 1-нээс эзэмших гэрчилгээг цуцлах болно гэд­гийг мэдэгдье.
Иргэн аж ахуйн нэгжид анхааруулж хэлэхэд, манай дүүргийн алба хүн цөөнтэй. Гэсэн
ч  зөвшөө­рөлгүй хашаа, барилга барь­сан иргэдийн  газрыг төлөв­лө­гөө­нийхөө дагуу хэзээ мөд­гүй
очиж албадан чөлөөлнө. Тэгэ­хээр манай газар дээр бай­цааг­чид ирэхгүй, чөлөө­лөхгүй
өнгөрчих байх гэсэн юм байхгүй. Тиймээс зөвшөө­рөлгүй газар дээр дур мэдэн буусан
иргэд аж ахуйн нэг­жүүд өөрсдөө газраа чөлөө­лөхийг хүсч байна”  хэмээн мэдээл­лээ. Хэвлэлийн хур­лын дараа тэрбээр
сэтгүүлч­дийн асуултад хариулав.

-Хорих 461 дүгээр ангийн ард иргэд
олноороо суурь­шиж, хашаа, гэр бариад удаж байна. Энэ айлуудын газрыг чөлөөлөх үү?

-21 дүгээр хорооны нутаг дэвсгэрт
хуучин ганц худгийн орч­моор зөвшөөрөлгүй айлууд буусан байгаа. Дүүр­гийн Өмч газрын
харил­цааны албанаас шаардах хуудас өгч газар чөлөөлөхийг мэдэгд­сэн. Шаардлагын
дагуу газар­ чөлөөлөөгүй тохиол­долд албадан чөлөөлөх ёстой. Тус дүүрэгт оршин суудаг
иргэдээс газрын албанд хүсэлт гаргасан бай­даг. Энэ газрыг бидэнд олгож өгөөч гэсэн
хүсэлт ирсэн. Манай­хаас зохих журам, хуу­лийн дагуу хүсэлтийг нь улам­жилж хүргүүлсэн.
Хэрвээ тус газрыг иргэдэд эзэмшүү­лэх шийд гарвал зохих хууль ёсны дагуу иргэдэд
эзэм­шүүлэх болно. Тиймээс одоо газар олгох шийдвэр гаргаа­гүй байхад иргэд тэнд
очиж  байршиж байгаа явдал бол газар зохион
байгуулах хуу­лийн зөрчиж байгаа гэсэн үг. 

-Баянзүрх дүүрэгт иргэ­дэд өмчлүүлэх
хэчнээн га газрын нөөц байгаа вэ?

-Нийслэлийн хэмжээнд иргэдэд олгох
газрын нөөц хомс байна. Нийслэлийн Ерөн­хий төлөвлөгөө­ний газ­раас нийслэлд 52
байр­шилд иргэдэд иргэний ахуйн зориу­лалтаар газар өмчлүүлэхээр төлөв­лөгдсөн.
Үүнээс манай Баянзүрх дүүрэгт  15 байр­шилд  газар олгогдохоор Ерөнхий төлөв­лөгөөнд тус­гагд­сан
байгаа. Тодруул­бал, Баянзүрх дүүрэгт 20, IX 
хороо­ны газар нутаг буюу иргэдийн ярьж сурснаар Улиас­тай голын дагуу
1232 га газарт иргэдэд 0.07 га газар өмчлүүлэхээр тусгагд­сан бай­гаа. Одоогоор
тус газар нутагт судалгааны ажил яваг­даж байна. Юуны өмнө дээрх газарт зөвшөөрөлгүй
буусан аж ахуйн нэгж, иргэдийн газ­рыг чөлөө­лө­хөөр шаардах хуудас өгсөн байгаа.
Газрыг нь чөлөөлөөд хэсэгчилсэн төлөвлөгөөнд тусгагдсаны дараа зохих журмын дагуу
газар олгоно. Хуучин цахил­гаангүй, замгүй, дэд бүтэцгүй байсан ч газар олгодог
бай­сан. Одоо тэгэхгүй. Эхлээд дэд бүтцийг нь шийдээд цахил­гааныг нь шийдсэний
дараа иргэдэд газар олго­хоор төлөвлөж байна.

-Шилжилт хөдөлгөөн хий­сэн иргэдэд
газар олгох­гүй байх шийдвэр гар­сан байх аа?

-Нийслэлийн Засаг дар­гын захи­рамж
гарсан байдаг. Энэхүү захирамж нь нийс­лэлд 2013  оны тавдугаар сарын 30-наас өмнө шилжиж ирсэн
иргэдэд газар олгоно  гэсэн шийдвэр юм. Энэ
шийд­вэрийг баримтална. Учир нь тухайн газар нутагтаа, хороон­доо удаан амьдарч
байгаа иргэд нь өөрсдөө газраа авч чадаагүй байхад бусад дүүрэг, аймаг сумаас шилжиж
ирсэн иргэд газар авчихдаг гэсэн шүүмжлэл ирдэг. Тиймээс дээрх асууд­луудыг бодол­цож
нэлээд нарийн зохицуулалт хийж газар өмчлүүлнэ.

Х.ЦЭНД-АЮУШ

Үндсэн хуулийн 16.3-т хөдлөх, үл хөдлөх хөрөнгө
шударгаар олж авах, эзэм­ших, өмчлөх өв залгамж­луу­лах эрхтэй. Хувийн өмчийг хууль
бусаар хураах, дайч­лан авахыг хориглоно. Төр түүний эрх бүхий байгууллага нь нийгмийн
зайлшгүй хэрэг­цээг үндэслэн хувийн өмчийн эд хөрөнгийг дайчлан авбал нөхөх олговор,
үнийг төлнө.   Хүн бүр хуулийн өмнө тэгш эрхтэй
байхыг заасан.  Иймд    өмч эзэмшигчид шүүхийн өмнө тэгш  эрхтэй байж таар­на. Их хөрөнгөтэй нь илүү их
эрх эдэлж, бага хөрөнгөтэй нь бага эрх эдэлнэ гэсэн  зарчим хаана ч байдаггүй. Тэр тусмаа их хөрөнгөтэй
нь шүүхийн өмнө өөрт ашигтай шийдвэр гаргуулж, бага хөрөнгөтэй нь хохирч үлдэх ёсгүй.
Дээрх зарчмууд сүүлийн үед алдаг­даад байгаа.  
Ялангуяа төрийн өмчит компаниуд олноор бий болсон нь үүнийг  алдагдуулахад хүргэж байна. Зүй нь төр болон өмчлөгч
Үндсэн хуулийн  заалтаар тэгш эрхтэй байх
ёстой юм.

Төр ямар субьект  билээ. Төр хууль санаачилдаг, хууль хэрэгжүүлдэг,
хэрэгжилтийг хянадаг субьект. Хууль, стан­дартыг хэрэгжүүлдэг хянадаг үүргээсээ
хальж, харсан бол­гон руугаа үсчээд байгаагийн гор нь хөрөнгө оруулагчдыг нүүр буруу­ла­хад
хүргэсэн. Ингэж бизнестэй хутгалдаж, компани, 
аж ахуй нэгжийн үйл ажиллагаатай зууралд­санаар  төвлөрсөн төлөвлө­гөөт эдийн засгийн бичил хувилбарыг
бий болгоход тулаад байна. Төр оролцоод ирэхээр л хувийн хэвшлийн үйл ажиллагаа
дампуурч эхэл­дэг. Гэтэл гадаад, дотоо­дын аль нэг компанитай хамт­ран ажиллаж эхлээд
л дараа­хан нь 68 хувийн татвар, 100 саяас дээш хөрөнгөтэй бол зөвшөөрөл авна ч
гэх шиг шаардлага тавьж хууль бат­лаад эхэлдэг. Сүүлийн үед энэ бүр даамжирч өмчтэй
бүхэн рүү дайраад байх бол­сон. Санаачилж, баталж байгаа хууль, журмууд нь  яг ийм өмчийн эсрэг, хүний мэдлэг боловсрол, хөдөлмөр
зүтгэлээрээ бий болгосон баялаг руу нь дайрсан шинж­тэй байгаа. Амьтан хүртэл өөрийн
гэсэн үүрэндээ халда­хад эсэргүүцэл үзүүлдэг. Оготно хүртэл цуглуулсан хөеөгөө  хамгаалдаг. Зөгий хүртэл цуглуулсан балаа харамладаг.
Зүгээр л байга­лийн энэ хуулийг манай төр зөрчөөд сууж байна. 

Зах зээлийн 
нийгмийг сонгохдоо Монголын төр хамгийн түрүүнд иргэнээ өмчтэй болгосон.
Газартай, байртай, малтай болцгоосон. Бизнес эрхэлж хэдэн төгрөг хуримтлуулж компани
бай­гуул­сан нь барилга байгуу­ламж босгож, зарим нь уул уурхайн лиценз эзэмших
болов. Гэтэл төр компаниу­дын өмч рүү сүүлийн үед хэт их халдаж, тэр байтугай иргэдийнхээ
өмчид шууд л булаан эзлэгч шиг дураараа авирлах болов.  Төр компа­ниу­дыг хохи­роож өөрсдөө хожоод байх
болсон. Ялан­гуяа төр хувийн  компанитай хамтар­сан
тохиолдолд энэ бүр илүү ажиглагдана. Энэ нь Үндсэн хуулийн тэгш байх, иргэд нь өмчтэй
байх  зарч­мыг зөрчиж байгаа хэрэг юм.  Угтаа  ард­чил­сан
нийгмийн үндсэн зарчмуудын нэг төр өмчөө хувийн хэвшилдээ байн­га шилжүүлж байдаг.
Ачааны хүндийг тэгж хувийн хэвшил­дээ үүрүүлснээр улам л амар хялбар болдог. Манайд
эсрэ­гээрээ,  жинхэнэ холион бан­тан хутгаж
орхи­дог. Үүнээс үүдэлтэй бизнес эрхлэгчдэд айдас бий болж байна. Угтаа төр оролцохүй
байх тусам бизнес эрхлэгч, хувийн ком­паниудад илүү сайныг бүтээх  боломж бүр­дэ­нэ. Тэд ч ингэж төрөөс хүсдэг.
“Биднийг мөрөөр нь ажил хийлгээд, амьдралаа босгоод, ажилч­даа цалин­жуулах боломж
олгооч. Зүгээр л тайван орхиод өгөөч”  гэж
гуйх бол­сон. Хамгийн гол нь өмчид хэт халдах болсны үр  дүнд шудар­га өрсөлдөөн гэдэг зарчим алдагдаж
хүчтэй нь булаадаг буруу тогтолцоо бий боллоо.

Угаас манайд хувийн өмч ямар ч баталгаагүй байдаг.
Энэ нь социализмаас үлдсэн хамгийн бараан талуудын нэг.   Тэр үед өмчтэй хүн гэж байгаагүй, бүгдийг нийгэм­чилж,
адилхан байх ёстой гэж шаарддаг. Одоогийн төрд байгаа хүмүүс  тийм нийгмээ санагалзаад байна уу гэлтэй санагдах
болов. 

Хувийн өмчийг огт тоодог­гүй, хүссэн нь булааж,
нурааж байдаг болсон. Зөвшөөрөл­гүй барилгуудыг нураана гэдэг. Нэгэнт барьчихсан
арван хэдэн давхрыг нураа­гаад хэнд ашигтай юм. Барьж эхлэхэд нь төр хаана байв.
Зөвхөн барьсан компани, хувь хүн төдийгүй байр захиал­сан иргэд хохироод эхэлдэг.
Барихаас нь өмнө болиулаагүй байж, барьж дууссан хойно нь нураана гэдэг  утгагүй. Эсвэл хувьдаа өмчтэй бүхнийг нийгмээрээ
үзэн яддаг. Мөнгөтэй хүн болгон олигархи нэр зүүж, өмчтэй хүн бүхнийг хулгайч гэж
сэрдэх  болов. Шударгаар мөнгө олсон хүн нэг
ч байхгүй гэж нийтэд итгүүлж, тэрэнд итгэсэн ард түмний нүдэн дээр төр төмөр нүүрээ
хувийн хэвшлийнхэн болон хувийн өмчтөнүүдэд гаргадаг. Хуульд заагаагүйгээс бусад
тохиол­долд хувийн өмч рүү халдах учиргүй. Сүүлийн үед өмчтэй, мөнгөтэй  хүнийг нийтээрээ үзэн яддаг болов. Үзэн ядуу­лах
зүйлийг нь төр өөрөө хийгээд байна л даа. 
Баян хүн л бол луйварчин, дээрэм­чин, олигархи нэр зүүдэг. Өөрийнхөө хөдөлмөрөөр
хуруу хумсаа хугалах шахам байж өмчтэй болсон, мөнгө­тэй болсон хүн олон. Гэтэл
тэднийг төрөөс төрсөн тэр­бумт­нуудтайгаа хутган ойл­гуул­даг. Ингээд л өмчтэй бүхэн
буруу замаар баяжсан гэж ойлгодог.

Коммунист нам нь эрх барьдаг гэх Хятадад хүртэл
хувийн эзэмшил газраа өгөх­гүй гэж хэдэрлэсэн нэг эмэг­тэйн газрыг тойруулаад зам
тавьсан байдаг. Японд нисэх онгоцны буудлын ойролцоох газраа өгөхгүй гэж зүтгэсэн  өвгөний өмчид төр халдаж чадалгүй тэр хүний эрхийг
хүндэтгэн нисэх буудлынхаа бүтээн байгуулалт, зургийг өөрчилж өмчилсөн газрыг нь
тэнд нь үлдээж нисэх буудлаа барьсан байдаг. Иймэрхүү жишээ олон л доо. Хувийн өмч
бол хувийн өмч гэдэг ойлгол­тыг энэ жишээнүүд тодоос тод батлаад өгч байна.  Гэтэл Монголд өмчид халдах  боломж­гүй байвал хууль­чилж,  байгаад хувийн өмч рүү халддаг.

Манайхан өөрсдийгөө их
улстөрждөг гэцгээдэг.  Улс­төр­жихгүй байх
боломж алга л даа. Өдөр тутмын амьдралд нь өмд гутал, талхных  нь үнэ хүртэл бүгд төрөөс хамаа­рал­тай. Зүгээр
мөрөөрөө хөдөл­мөр­лөөд хүн шиг амьдаръя гэхээр улс төр нь оролдоод байхаар яах
ч билээ дээ.   Төр ингэж хөдөлмөрлөдөг,  юм бүтээдэг хэсгийнхээ хамгийг булааж нураасаар,
дээрэмд­сээр байвал бүгдийг тэжээдэг систем рүүгээ л ухарна гэсэн үг. Ингэж булааж,
дээрэмдэж тоноод байвал хэн өмчтэй байхыг хүсэх юм, ямар ком­пани гаднаас ирж хөрөнгө
оруулалт хийх юм.

“Гал үндэстэн” хол­боо­ныхны ашигласан
галт зэвсгийг хаанаас гаргаж, тэдний гарт хэн өгснийг хүчнийхэн бараг илрүүлсэн
сураг дуул­да­на. Шууд хэлбэл “Монгол Улсын төлөө зүтгэе” ТББ-ын тэргүүн, офицер
Г.Болд­баатар байлдаа­ны зориулалттай грана­тыг олж ирсэн нь тодор­хой болж байгаа
сураг­тай. Тэрээр амьдралын­хаа 25 жилийг зэвсэгт хүчинд алба хашиж өнгө­рүүлсэн
бөгөөд зэвсэгт хүчний анги салбаруудад найз нөхөд олон гэх. Энэ танил талын хүрээгээ
ашиг­лаж байлдааны зэвс­гийг цуглуулсан байх магадлал өндөр байсныг хууль, хяналтынхан
шал­гажээ. Ер нь “Байлдааны зориулалттай галт зэвс­гийг зөвхөн нэг л газраас гаргуулан
авч болно” гэд­гийг Улсын онцгой комис­сын Нарийн бичгийн дар­га М.Энх-Амар нэгэн
хэв­лэлд өгсөн ярилцлагадаа дурдсан нь энэхүү мэ­дээллийг бататгаж байна. Тэгээд
ч “Гал үндэстэн” холбоонд Г.Болдбаа­тараас гадна хэд хэдэн тэтгэвэртээ гарсан офи­цер
байдаг бөгөөд “Мон­гол Улсын төлөө зүтгэе” ТББ нь чөлөөнд гарсан цэргийн албан хаагчдаар
гишүүнчлэлээ бүрдүүл­сэн байдаг аж. Тийм учраас тэд ийнхүү ядаж төвдөх зүйлгүй байл­даа­ны
зориулалттай галт зэвсгүүдийг цуглуулсан бололтой. Ийм хүрээлэл, найз нөхдийн холбоо­гоор
Монгол Улсын дар­хан хилийн аюулгүй байд­лыг хамгаалахад зориу­лагдах байлдааны
зэвсэг, хувь хүмүүсийн гарт орсон нь тодорхой болж байна.

Энэ үйл явдал нь Мон­гол Улсын зэвсгийн
наймаа ямар ч хяналтгүй явагддаг, хэрхэн газар авсныг давхар харуул­лаа. Хэдэн сая
жилийн нягтаршил, дагтаршил­тай 100 метрийн радиус бүхий газрыг ганцхан хор­мын
дотор хумхын тоос болгож орхидог тротил ч Монголын зах зээлд гу­рил, будаа шиг арилжаа­лагддаг
болжээ. Налай­хын нүүрсний уурхайгаас эхлээд бүхий л уул уур­хайн компаниуд тротил
тэсрэх бодисыг ашигла­даг гэж байгаа. Уг нь Галт зэвсгийн хууль, бусад хуулийн зүйл
заалтаар энэхүү бодисыг тусгай зөвшөөрлийн дагуу ашиг­лах ёстой байдаг аж. Гэтэл “Гал үндэстэн”
холбооныхон энэхүү бодисыг их хэмжээгээр олж аван хад­галж, улмаар гэгээн цагаан
өдрөөр олон хөлийн газар тавьж нийгмийг цочроолоо. Тэд тротил тэсрэх бодисыг уул
уурхайн компаниас шахалт дарамтаар авсан байж болох талтайг учир мэдэх хүмүүс хэлж
байна. Ер нь уул уурхайн компаниудтай байнга харьцдаг Ц.Мөнхбаяр нар шиг хүмүүсийн
гарт тро­тил тэсрэх бодис хялбар орох нь ойлгомжтой гэдгийг зарим эх сурвалж өгүүллээ.

Энэхүү бодисын 250 граммын хэмжээтэйгээс
нь хоёр ширхгийг “Централ таур”-ын ойролцоо дэлбэл­сэн бол уг барилга нуранги болохоос
гадна нөлөөлөл нь Сүхбаатарын талбайн төвд хүрэх хэмжээний аюул тарих байж. Адаглаад
л “Гал үндэс­тэн” холбооныхны байршуул­сан тротил нь “Централ таур”-ын доод давхруудын
шилэн хана, даацын багана зэрэгт нөлөөлж улмаар нурах магад­лалтай байсныг тэсрэх
бодистой харьцаж сурсан шинжээчид хэлж байна. Уул уурхайн яамны урд талбай­гаас
олсон нь мөн л ийм хэмжээний хор уршиг дагуу­лах байж. Ямар сайндаа л уул уурхайн
компаниуд экска­ватор бусад тоног төхөөрөм­жийнхөө ухаж дийлэхгүй газрыг тротилоор
дэлбэлдэг байхав.  Гэхдээ энэ бодисыг очлуур
болон галаар асаа­гаагүй тохиолдолд дэлбэрэх боломжгүй байдаг аж. “Гал үндэстэн”
хөдөлгөөнийхөн өнгөрсөн даваа гаригт энэ төрлийн хоёр тэсрэх бодисыг Уул уурхайн
яамны урд талбайн цэцгийн мандал, “Централ таур”-ын баруун хаалганы хогийн саванд
тус, тус тавьсан гэж байгаа. Хэрвээ энэ үед хэн нэгэн хогийн сав руу татаж байсан
тамхины ишээ унтраалгүй­гээр хийсэн бол ямар хэмжээ­ний хөнөөл дагуулах байсан нь
ойлгомжтой юм.

Галт зэвсгийн мэдлэгтэй хүмүүсийн
хэлж буйгаар Ф1 гранат нь “Гал үндэстэн” холбооныхонд зургаан шир­хэг байсан бөгөөд
гар грана­тын төрөлдөө дундаж хүчтэй нь буюу мөн хэмжээний хөнөөл дагуулдаг ажээ.
Ц.Мөнхбаяр нар нэг ширхгийг нь л Төрийн ордны хаалга руу шидсэн бол ойролцоох
25 метрийн радиус дахь бүх амьд биет устах аюултай байж. Шууд хэлбэл гранатыг шидсэн
хүмүүс ч өөрсдөө өртөнө гэсэн үг аж. Улмаар Төрийн ордны үүдэн хэсгийн 25 метрийн
радиус бүхий газар үнсэн товорго болно. Дайн байлдаанд орж байгаа цэргүүд Ф1 гранатыг
хориг­лож тулалдахдаа ашигладаг бөгөөд цаад тал нь 50 метрийн газарт шидэхгүй бол
өөрсдөө өртдөг гэдгийг цэргийнхэн хэлж байна.

Харин РГД5 маркийн гра­нат нь давшилтын
зориу­лалт­тай. Цэргүүд дайснуудаа илүү олноор нь хоморголон устгахын тулд энэ тэсрэх
бодисыг ашигладаг гэдгийг мэргэжлийн хүмүүс хэллээ. Шууд хэлбэл уг гар бөмбөг
50 метрийн радиус бүхий газар дахь амьд биетийг устгахаас гадна ширэм, үртэс нь
үүнээс ч хол үсэрдгийг цэргийн мэргэжилтнүүд хэлж байна. Үүнээс нэг ширхгийг нь
“Гал үндэстэн” холбооныхон ашигласан бол тухайн үед Төрийн ордны үүд орчмоор байсан
бүх хүмүүс өртөж асуудал гамшгийн хэмжээнд хүрч яригдах байж. Ийн “Гал үндэстэн”
холбооныхны өөдөөс нүцгэн гартайгаар дайрсан Төрийн ордны хамгаалагчдын “тэнэг”-ийг
гайхах хүмүүс олонтаа таарлаа. Хэрвээ үймээн шуугиан дэгдэх үед хий буу тавих биш,
нэг гранат өөдөөс нь шидчихсэн бол асуудал өнөөдөр өөрөөр яригдах байжээ. Тэрчлэн
зэвсгийн наймааг хянах ёстой газар, буу сум, гранат, танкаа тоолох ёстой зэвсэгт
хүчний анги нэгтгэлүүдийн хэрхэн ажлаа хийдгийг хүн бүр гайхаж байна. Ямартаа ч
Ц.Мөнхбаяр нарын өдүүлсэн хэргийг тойрсон асуудлыг төр анхааралдаа авах цаг нь болжээ.

“Гал үндэстэн” холбоо­ныхны авч явсан,
энд тэнд байрлуулсан тэсрэх бөмбө­гийн тухайд байдал эвгүйтсэн бол ийм аюул тарих
байж. Байлдааны зориулалттай тэсрэх бөмбөг, уул уурхайн тэсэлгээний бодис зэргийг
олж өгсөн хүмүүсийг хүчний байгууллагынхан саатуулж эхэлсэн сурагтай. Тэднийг террорист
үйл ажиллагааг зэвсгээр хангасан гэж үзэж байгаа бололтой юм. Мөн энэ бүх зэвсэг,
тэсрэх бодисыг “Гал үндэстэн” холбооныхон авахын тулд халааснаасаа хангалттай хэмжээний
мөнгө гаргасан байна гэдэг мэдээ­лэл ч ирлээ. 
Буу сумных нь тухайд 7х64 маркийн сум 60 гаруй, гар бууны сум найман ширхэг
байжээ. Тэдний барьж ирсэн гурван буу нь хадга­лал­тын горимын дагуу ашиг­ласан
нөхцөлд 50, 100, 200 метрт салхины хүч, бусад үелзлээс үл хамааран байгаа алдалгүй
онодог гэнэ. Уг буу­нууд нь хувь хүний өмчлө­лийнх байж магадгүй гэх мэдээллийг
өгөх хүн ч байгаа юм.

Л.МӨНХТӨР