DNN

Манай сонин
өчигд­рийн ду­гаар­таа иргэд “Нарантуул” захаар үйлч­лүүлэхээ больсон талаар сурвалжилж
хүргэсэн. Наймаачид “Ард түмний амьдрал хэцүүдэж, мөн­гөний ханш унаж, шата­хууны
үнэ өссөнтэй хол­боо­тойгоор иргэд тус за­хаар орохоо больсон” хэмээж байсан.

Харин өчигдөр манай сонины сурвалжлах
хэсэг нийслэлийн томоохон ху­далдааны төв, их дэл­гүүрүүдээр явж ард иргэд хэр их
үйлчлүүлж байгааг нь сонирхлоо.

III, IV хорооллын эцэст байх “Оргил” худалдааны төв олны хөлд дарагджээ. Нэг давхарт нь байх
хүнс­ний супермаркет худал­дан
авагчдаар дүүрэн байх агаад
дэл­гүүрийн гадна бараа түгээхээр ачааны жижиг оврын чин­гэлэгтэй
машинууд хэдхэн минутын зайтай ар араа­саа ирнэ. Тус төвийн хоёр­­­дугаар давхрын чих­рийн дэлгүүрт хүмүүс
ихээр үйлчлүүлж байна. Чихрийн худалдагч залуу
“Манайх Орос, Украины чихрүүд
зардаг. Өнгөрсөн жилийнхээс худалдан аваг­чид нэмэгдсэн. Гүйл­гээ сайн байгаа шүү” хэ­мээлээ. Тус давхрын гоо сайхан,
ахуйн барааны тасаг нь бүхэл
бүтэн нэг супермаркетийн хэм­жээнд
үйл ажиллагаа явуулж байна.
Цагаан сараар ирсэн зочид, ахан дүүс,
хамаатан садан, хүүх­дүүдэдээ өгч боло­хоор бэлгүүд
энд байна.

Шингэн саван, сахлын хөөс, гарын тос,
сүүн шингэн, нойтон сальфетик, гоо сайхны хэрэгслийн жижиг цүнх, сам, толины иж
бүр­дэл, нүүр цэвэрлэгч гээд багц болгон савласан барууны голдуу бүтээгдэхүүнүүдийн
жижиглэн бо­лон бөөний үнийг тун ойлгомжтой бичсэн нь худалдан авагчдын цагийг хэмнэсэн
явдал болж. Энэ дэлгүүрээр зөвхөн хотын иргэд гэлтгүй хөдөөнийхөн ч үйлчлүүлж байна.
Өвлийн жаварт хацраа хайруулсан, хөрслөг бор царай­тай, дээлээр гоёсон хоёр хос
байна. Хүүхдээ дэлгүүрийн тэргэнцэр дээр суулгачихаж. Гийчдийнхээ гарыг цайлгах
бэлгийг эндээс сонгох гэж иржээ. Ах дүү нар нь эндээс бая­рынхаа юмыг сонгосон болохоор
дуурайгаад авч байгаа нь энэ гэнэ. 

Саяхан нээлтээ хийсэн “Max­mall” их
дэлгүүрт цагаан сарын өргөтгөсөн худалдаа болж байна. Хүмүүс уг дэлгүүрт зохиогдож
буй үндэсний болон Европын брэн­дийн бараанаас цагаан сарын бэлгээ сонгох гэж ихээр
ирж байгаа аж. Учир нь эдгээр брэндийн ба­рааг та эндээс 1000-20000 төгрө­гийн хооронд
худалдаж авах боломжтой юм. 1000 төгрөгөөр та Европын брэндийн үсний нэг боолт авна
гэсэн үг. Тус дэлгүүрээр үйлч­лүүлж буй иргэд гадуур хувц­саа тайлаад урсдаг шатаар
дээш гар­гангаа тухтай нь аргагүй бараа таваар харж “Энэ цамц манай хэнд сайхан
зохино доо. Тэр футбол­коос хэдийг авбал хүүхдүүдэд өгч болох юм шүү” гэцгээнэ.

“Maxmall”-ийн баруун урд байх “Гранд
плаза”-гийнхан сар шинийг тохиолдуулаад бараандаа хямд­рал зарлахын сацуу супермар­кетдаа
Архангай аймгийн цагаан идээний амталгаатай үзэсгэлэн худалдаа, орос чихэр, даршилсан
өргөст хэмхний худалдаа зохиож байна. Хөгшид үр хүүхдэдээ өгөх гоо сайхан, арьс
арчилгааны бүтээг­дэхүүнийг эндээс сонгож байгаатай нь таарлаа.

Улсын их дэлгүүр, Улаанбаатар их дэлгүүрээр
ч орлоо. Хямдрал зарласан бараануудыг иргэд ихээр сонирхож, баяраар хүмүүст өгөх
бэлэг болчихоор аятайхан хэрнээ хямдхан үнэтэйг нь авч буйг худал­дагч нар нь хэлнэ
лээ. Улаанбаатар их дэлгүүрт баярыг тохиолдуулан ихэнх давхруудад нь хямдрал зарлажээ.
Жишээ нь эрэгтэй хүний нэг куртик худалдаж авбал дахиад нэгийг 50 хувийн хямдралтай
үнээр худалдаж авч болно гэнэ.

Ард иргэдийн хамгийн ихээр үйлчлүүлдэг
худалдааны төвийн нэг нь “Бөмбөгөр”. Өчигдөр тус төв худалдан авагчаар дүүрэн байв.
Барааных нь ч тэр, хүнснийх нь ч тэр. Нэгдүгээр сарын сүүлээс л ингэж хүмүүс өдөр
бүр ихээр ирэх болсныг тус төв дээр гурав дахь жилдээ наймаа хийж буй Г.Эрдэнэ­цэцэг
ярьсан юм. Тэрээр “Одоо захаас очиж юм авдаг хүн байдаг юм уу. Энэ жил аймаар хүйтэрсэн
болохоор ч тэр үү өнөө өвөл манай энэ төв хүний хөлөөр тасраагүй” гэлээ.

Таксинд явдаг, Хайлаастын иргэн П.Нямтай
энэ үеэр ярилцлаа. Өмнө нь тэрээр “Нарантуул” захаар байнга үйлчлүүлдэг байсан гэнэ.
Харин одоо “Бөмбөгөр”-өөр ордог болжээ. Яагаад захаар үйлчлүү­лэхгүй болсныг нь
асуувал “Уг нь ард түмэн чинь үнийн хямдыг бодож л захыг зорьдог юм. Би нэг удаа
даавуун өмд авах санаатай дэлгүүр орлоо. Даавуун өмд 8000 төгрөг гэж байна. Тэгэхээр
нь арай хямд байж магад гээд зах орсон чинь өнөө өмд чинь 6000 төгрөг гэж байна.
Ганц хоёрхон мянган төгрөг хэмнэхийн төлөө тэгж мөсөн зоорь шиг хүйтэн газраар хальтирч
уна­хын наагуур бөгтийж явж байснаас наана нь дулаан дэлгүүрт ороод 8000 мянган
төгрөгөөр авбал дээр биз дээ. Тэгээд л түүнээс хойш зах орохоо больсон. Зун ч ялгаагүй.
Тэр хар халуунд чихцэлдэж, хажуу­гаар нь хармаагаа суйлуулчих гээд хэцүү шүү” гэлээ.
“Бөмбөгөр” захын аяга таваг, бэлгэнд өгч болохоор бараа өрсөн лангуунууд, хүнсний
хэсэг нь үйлчлүүлэгчээр дүүрэн байна. “Захын үнэтэй адилхан юм. Зарим хүнсний бүтээгдэхүүн
арав, хорин төгрөгөөр хямд байна” гэж ярих хүмүүс байсан шүү. 

Хүнсний томоохон төв болох “Меркури”,
“Далай ээж” захаар ороход хүмүүс баярынхаа ширээг чимэх жимс жимсгэнээс эхлүүлээд
салат хийх ногоогоо зэхэж байна. Харин хиам, гахайн мах, өөх зэргээ битүүнээс ганц
хоёр өдрийн өмнө, эндээс худалдаж авах санаатай байгаа аж.

Далай ээж зах “Миний” дэлгүү­рийн
сүлжээ нэртэй болж. Худал­дан авагчид нь нэр нь өөрчлөгдсөн ч өмнөхийн адил олноор
үйлч­лүүлсээр байгаа гэнэ.

Цирк дээр зохиогдож буй Ца­гаан сарын
үзэсгэлэн худалдааг олон хүн зорьж байна. Циркийн гаднах машины зогсоол дүүрэн,
тэр хавьдаа багахан түгжрэл үүсгэх хэмжээний юм болж байна лээ.

“Нарантуул” захын баруунтаа байх
“Сандэй плаза”-гаас хүмүүс сар шинийн гоёл, бэлгээ сонгохоор их ирж байгаа аж. Хэдий
зах ха­жууд нь байгаа ч хүний хөл ихтэй байгаа юм байна. Манайхан Хята­дын ханз
үсэгтэй, “Made in China” гэсэн шошго, хаягтай хувцас хуна­рыг цагаан сарын бэлгэнд
авахгүй, барууных юм уу, Солонгос, Японы чанартай барааг сонгох хандла­гатай болсон
гэнэ. Өмнө нь оймс, тирко, хөзөр мэтийн зүйлсийг бэлгэнд өгөхөөр авдаг байсан бол
одоо арай өөр түрийвч, үнэртэй ус, нүүрний цэвэрлэгээний бүтээг­дэхүүн зэргийг сонгох
болсон гэдгийг зарим худалдаачид ярьсан юм.

Юутай ч өчигдөр дээр дурдсан худалдааны
төв, их дэлгүүрүүдээр явахад хүнээр дүүрэн, хүн ирж юм асуугаасай хэмээн зүүрмэглэн
гиюүрэн суугаа ганц ч худалдагчтай таарсангүй. Тэгэхээр ард түмэн сар шинийнхээ
идээ будаа, бэлэг сэлт, гоёлоо цуглуулахаар тохитой, дулаахан, цахилгаан болон урсдаг
шаттай дэлгүүр, хоршоо, төвөөр явж байгаа юм байна. Түүнээс биш захын наймаачдын
ярьсан шиг ядуураад, туйлдсан юм алга.

Зүгээр л тохитой, дулаахан, дотроо
боловсон нойлтой, цэвэр­хэн хоол ундаар үйлчлэх цайны газартай, гаднаа машины төлбөр­гүй
зогсоолтой, хулгай зэлгийгүй газраар явж баярын юмаа сонгох хүсэлтэй болсон гэсэн
үг.

Хүмүүс “Нарантуул” зах руу бөөн түгжрэл
дундуур явж явж арай гэж очоод үүдэнд нь очоод 50 төгрөг өгнө. Тэгээд дотогшоо ороод
хамаг хармаа цүнх, түрийвчээ атгаж тэвэрч аваад юм авах биш аймш­гийн киноны гол
дүр болсон мэт явж өгнө. Өвөл бол хальтирч уначих вий гээд бөгцөгнөж гарна. Тэгээд
бо­лоогүй хулгайч, архич­даас айна. Авч явсан мөнгө, түрийв­чээ хулгайд алдвал хэнд
ч хамаа­гүй байдаг. Наймаачид, захын цагдаа, удирд­лагууд нь үүнийг байх л зүйл
гэсэн шиг өөгшүүлж л байдаг.

Уг нь “Нарантуул” зах олон улсын худалдааны
төв гэсэн “цол­той”. Гэхдээ дэлхий дээр хэзээ ч ийм олон улсын төв байдаггүй л байхгүй
юу. Орчин үеийн үйлчилгээ өндөр хөгжсөн ямар ч газар үйлчлүүлэгч нь ирж байхад
“Ашгүй чи ашиг оруулах гэж ирэв үү. Май 50 төгрө­гийн тасалбар авч ор. Авахгүй бол
нүүрийг чинь маажна” гэж хэлдэг үйлчилгээний ажилтантай зах, худалдааны төв гэж
хаа ч байхгүй шүү. Тэгэс ингэсгээд зах орчихоод гарахдаа машинтай яваагийнхаа төлөө
200-500 төгрөг заавал төлөх болдог.

Эцсийн эцэст бид захын най­маач­дыг
тэжээхийн тулд тохигүй, хүйтэн, хэцүү газраар бүтэн өдөр­жин явж стресст орж өөрийнхөө
амьдралыг золихынхоо оронд гэр, хорооллынхоо ойролцоо байх супермаркет, худалдааны
төв, их дэлгүүрүүдээр үйлчлүүлээд явж байсан нь биед амар, сэтгэл тэ­нүүн. Ер нь
тэгээд хүссэн хүсээгүй ингэж үйлчлүүлээд сурчихлаа. Тийм бо­лохоор “Нарантуул” зах
үйлчлүү­лэгчдээ дахин татаж олон улсын, орчин үеийн үйлчилгээний жишиг төв болохын
тулд битүү дээвэртэй дулаан орчинтой байх гээд шинээр хийж бүтээх олон ажилтай болох
нь. “Гранд плаза”-гаар явж байхад чанга яригчаар намуухан дуутай бүсгүй “Бид та
бүхэнд тав тухтай үйлчлэхийн төлөө хичээж ажиллах болно. Манайхаар тав тухтай үйлч­­лүү­лээрэй”
хэмээн эелдэг­хэнээр хэлж байсныг санахаар “Нарантуул” зах орчин үеийнх болтол мөн
ч өдий байна гэсэн шүү юм бодогдов.                 

  Д.САРУУЛ
Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

-ИРГЭД ХУДАЛДАН АВАХ ЧАДВАРГҮЙ БАЙГАА БОЛОХООР ЗАХЫН БАРАА БОРЛОГДОХГҮЙ БАЙГАА АЖ-

Цагаан сарын баяр хаяанд ирсэн ийм
үед олны хөлд дараас­тай газруудын нэг нь “Наран­туул” зах. Томоохон тэм­дэг­лэлт
баяруу­дын өмнө тус захын наймаачид урд хөршөөс ойр, ойр­хон бараа татаж, санасандаа
хүр­тэл ашигтай ажилла­даг. Энэ мө­чийг наймаа­чид тэсэн ядан хүлээ­нэ. Гэтэл өнөө
жилийн цагаан сарын өмнө ард иргэд төдийлөн юм худалдаж авахгүй байгаа гэнэ. Мон­голчууд
Хятадын бараа­наас татгалзах болсноос тус захыг зорих нь багас­сан гэж ярих хүмүүс
бай­хад их хүйтний үед салхи, жавар хурсан ил задгай захаар явж даарч хөөрс­нөөс
энд тэнд дулаан байр байшин, худалдаа­ны төвд зохиогдож буй яармаг, үзэсгэлэн худал­дааг
зорих сонирхолтой болсон гэж тайлбарлах нь ч байна. Чухам юунаас үүдээд иргэд “Наран­туул”
захаар орохгүй бай­гааг тодруулахаар тус захыг зорилоо. 

Уулзсан наймаачид бүр
най­маа муу, гүйл­гээгүй байгаа тухай ярьж “Юун ашиг манатай.
Ур­даас авсан үнээ олж авч
чадах нь уу” хэмээн бу­химдацгааж байна.

Ард иргэд худалдан авалт хийхгүй байгааг
мөнгөний ханшийн уналт, шатахууны үнийн өсөлттэй холбон тайлбарлаж байна. Наймаачид
цагаан сарын баярт зориулж шинэ жилийн дараанаас эхэлж урагшаа бараанд явдаг аж.
Гүйлгээ нэмэгд­сээр битүүний урьд өдөр бүр оргил­доо хүрч наймаачид хоорондоо ярих
байтугай, хоол цайгаа ч уух завгүй наймаа хийдэг байж, урьд жилүүдэд. Энэ жил наймаачид
дунд нэгдүгээр сарын эхээр л бараа татсанаас хойш дахиж ураг­шаа яваагүй нь ч байна.
Бидний эхэлж уулзсан хүн бол М.Ямагт­дэлгэр. Тэрээр тус зах дээр 12 дахь жилдээ
наймаа хийж байгаа гэнэ. Хүүхдийн цамц, өмд, хослол, до­туур ноосон өмд, оймс зэрэг
хувцас зардаг юм байна.

Түүнтэй цөөн хором ярилцлаа.

-Хамгийн сүүлд хэзээ ураг­шаа бараандаа
явсан бэ?

-Нэгдүгээр сарын 8-нд явсан. Түүнээс
хойш дахиж явсангүй.

-Бараа тань зарагдахгүй бай­гаа
болохоор дахиж урагшаа яваагүй гэсэн үг үү?

-Тийм. Гүйлгээ ёстой муу байна аа.
Манайхан юмны үнэ өслөө л гээд байна. Бензиний үнэ өсөхөд уг нь барааны үнэ нэг
их дагаж өсөөд байдаггүй юм. Гэтэл махны ченжүүд л тэгж дэвэргэж байгаа юм. Махны
үнэ өсөхөөр хүнсний бусад бүтээгдэхүүний үнэ өсчихөж байна. Харин барааны үнэ өсөөгүй.
Өв­лийн улиралд захынхан барааны­хаа үнийг харин ч буулгадаг. Бид урдаас авчирсан
нэг оймсон дээр 20-30 төгрөг л нэмж зардаг. Ноосон дотуур өмдөн дээр 400-500 төгрөг
нэмдэг. Захынхан авчирсан ба­раагаа хэд нугалж зардаг гэдэг чинь худлаа.

-Хүмүүс захаар төдийлөн үйлчлүүлэхгүй
байгаа нь ху­далдан авах чадваргүй байгаа­тай холбоотой байх нь ээ?

-Ард түмэн мөнгөгүй байна. Мах, шатахууных
нь үнэ өсчихсөн боло­хоор хэцүү байна. Төрийн толгойд байгаа энэ хэдэн гишүүд толгойгоо
зөв ажиллуулсан бол цөөхөн ард түмнээ ингэж амьдруулахгүй л байсан байхгүй юу. Цагаан
сарын дараа гурав, дөрөвдүгээр саруудад захын наймаачид бид чинь зарим­даа хоолны
мөнгөгүй, хоосон ха­рих нь бий. Гэтэл энэ жил юун цагаан сар вэ. Одоо бид чинь хаврын
тарчиг саруудынх шиг хоосон буух нь энүүхэнд байна. Бараа зарагдахгүй, хүн амьтан
ч авахгүй юм. Уг нь урьд жилүүдэд арай ийм байгаагүй. Цагаан сарын өмнөх өдрүүдэд
наймаачид хоо­рондоо ганц ч үг ярих завгүй най­маагаа хийгээд орлоготой байдаг байлаа.
Өглөө эрт ирж наймаагаа эхлүүлээд орой харуй бүрий бол­сон хойно харьдаг байсан.
Гэтэл одоо бид өглөө аажуу уужуу ирээд орлого орохгүй болохоор нарны голтойд л гэр
рүүгээ явчихдаг болсон.

Монголчуудын худалдан авах чадвар
дэндүү муу байна. Түүнээс биш монголчууд Хятадын бараа­наас татгалзаад байгаа юм
энд огт байхгүй. Хамгийн гол нь хүмүүст худалдан авалт хийх мөнгө нь алга гэсэн
юм.

Оймс, терко, цамц, футболк, ноосон
өмд зэрэг бараа зарж буй нэгэн эмэгтэй “Өдийд чинь зах дүүрэн хүнтэй, хөл тавих
зайгүй шахам байдаг. Энэ жил ер тэгсэн­гүй. Хүн амьтан ч цөөн байна. Хүмүүс юмны
үнэ асуучихаад л яваад өгөх юм. Бараа ерөөсөө худалдаж авахгүй. Авбал ганц хоёроос
хэтрэхгүй юм. Бөөндөж авахаа байсан. Ард түмний амьд­рал хэцүү байна. Оймс ч авах
чадвар алга байна шүү” гэж бухим­дангуй ярьж “Төр засаг ард түм­нийхээ амьдралыг
өөд нь татъя гэж бодохгүй байна. Жилээс жилд дордож байна” гэлээ.

Захын наймаачид “Хүмүүсийн худалдан
авах чадвар муу байна. Бараа ер гүйхгүй байна. Арай гайгүй орлоготой нь монгол гутал,
дээл, малгай, бүсний най­маа­чид болоод байна” гэцгээнэ.

Малгай, бүсний наймаачидтай уулзахад
өмнөх жилийн өдийд бараа нь “шуурч” зарагдаж байсан бол одоо өдөрт гурав дөрвөөс
илүү зарагдахаа байсан гэнэ.

Монгол гутлын наймаа эрхэл­дэг Н.Мягмарсүрэн
гэх бүсгүйгээс наймаа хэр байгааг асуулаа. Тэ­рээр “Цагаан сарын өмнө нэгдүгээр
сараас эхлээд хүмүүс гутал ху­далдаж авдаг байлаа. Битүүний өдөр бид гэртээ ганц
хоёр гуталтай харьдаг байсан. Энэ жил ямар ч гутал зарагдсангүй. Нэгдүгээр сард
зарагдах ёстой байсан гутлууд тунасаар лангуундаа багтахаа байлаа. Гутал хийх материалын
үнэ ч өслөө. Цагаан сар болоход тав, зургаахан хоног үлдсэн байхад лангуун дээр
ийм их гутал байгаа нь хэцүү байна. Цагаан сар өнгөр­вөл хэн ч гутал худалдаж авахгүй.
Ийм олон гутлаар юу хийх юм бэ. Хүмүүс уг нь гуталтай болох санаа­тай асууж байгаа
ч авахгүй юм. Гутал сонирхсон хүмүүсээ дагуу­лаад ойр хавьд байдаг цайны газарт
орж өмсгөж үзүүлэх гэхээр тэндхийнхэн хөөгөөд гаргана. Амьд­рахад улам л хэцүү болоод
байна шүү. Зах дээр зогсч байгаа бидэн дунд эрүүл биетэй ганц ч хүн алга. Эрүүл
эрхтэнгүй боллоо. Ийм хүйтэнд өдөржингөө зогсоно гэдэг хэний ч хүсэх юм биш” гэж
үнэн байдлаа хэллээ.

Захаар явахад монгол гутал, дээл,
бүс, малгай зардаг лангуу, эгнээнүүдэд хүмүүс чихэлдэж бай­сан бол бусад барааны
хэсэг сэ­лүүхэн байлаа. Дээл худалдаж буй эгнээнд орлоо. Эмэгтэй хүний дээл ямар
торгоор хийснээс хамаарч 100-160 мянга, 150-250 мянга, эрэгтэй кашмер дээл
90-150 мянга, хүүхдийн дээл 35-60 мянган төгрө­гийн үнэтэй байна.

Дэнжийн мянгын хар зах гэж байхаас
дээлний наймаа хийж буй Т.Тунгалагтай уулзлаа. Тэрээр энэ бизнесээр дагнаад 20 жил
болж байгаа аж. Дээлний наймаа эрхэл­дэг хүмүүсийн ашиг олдог ганц үе нь цагаан
сарын баяр. Гэтэл дээл­ний наймаачид “Нарантуул” захын саравчны нэг эгнээнд л бөөнөөрөө
чихэлддэг нь хүндрэлтэй гэнэ. Нэгдүгээр сарын сүүлээс эхлээд дээлний наймаачид нэмэгдсээр
одоо энэ ганц эгнээнд наймаачид, худалдан авагчдын хөл тавих зайгүй чихэлдэж байна.
Энэ нь халаасны хулгайчдад олз болж дээл авах гэж ирсэн хүмүүс өдөрт хэдэн арваараа
халаасаа хоослуу­лаад уйлаад буцаж байгаа аж. Захын цагдаа нар эргүүлээр явдаг ч
тэр нь төдийлөн нэмэргүй.

Т.Тунгалаг “Уг нь олны буянаар цагаан
сарын өмнө олон дээл зардаг юм. Гэтэл энэ жил дээл асууж байгаа хүн нь олон ч авах
хүн нь цөөн байна. Өнгөрсөн жил дээлнүүдээ гаргаж ирээд л шууд зарчихдаг байв. Цагаан
сарын өмнө дээлний бизнес ашигтай байдаг гэж дуулаад оёж чаддаг, чаддаггүй элдэв
янзын хүмүүс сайн муу дээл авчирч зарж байгаа нь дээлний нэр хүндийг унагаж буйд
харамсдаг юм. Өнгөрсөн жил би хурган дотортой торгон дээлийг хэд хэдээр нь зарсан.
Энэ жил ганцыг ч зарсангүй. 800 мянган төгрөгөөс өгнө гээд нэг байна. Ийм нэг дээ­лэнд
40 орчим арьс ордог. Нэг арьс нь 10-15 мянган төгрөгийн үнэтэй. Тэгээд чанартай
торгоор гадар­лаад ураа гаргаж оёдог. Уг нь хамгийн сайхан дээл шүү дээ. Монголчууд
цагаан сараар хурган дотортой дээлээр гангардаг бай­сан үе өнгөрөв бололтой” гэж
харамсан өгүүлсэн юм.

Хүмүүс шинэ дээл авч хүч хүрэх­гүй
болохоор захын торгоны лан­гууг зүглэж байгаа гэнэ. Торгоны худалдаачин Г.Батмөнх
гэх залуу­тай уулзлаа. Г.Батмөнх “Торго метр нь 3-15 мянган төгрөгийн хооронд байна.
Одоо ч хүмүүс торго авахгүй л дээ. Цагаан сар тулчихаар авдаггүй юм. Нэгдүгээр сарын
дунд үеэс л дээлний торгоо зэхдэг. Энэ жил хүмүүс торго тийм ч их авсангүй. Дээл
авах мөнгөгүй болохоор торгыг нь аваад дээл хийгээд өмсөх хүсэлтэй байх шиг. Ер
нь тэгээд үнэтэй дээл авч бай­хаар хийлгээд өмсчих нь дээр шүү” гэж зөвлөлөө.

Монгол гутал, дээл, малгай, бүс зарж
буй наймаачид нэг иймэрхүү юм ярьж байна. Харин гэр ахуй, өмд цамц, цүнх элдэв бараа
зарж буй наймаачид олон саяар шатаж дууслаа гэж халаглаж “Төр засаг гэж байдаг бол
ард иргэдийнхээ амьдралыг өөд нь татаач” хэмээн чин сэтгэлээсээ хэлж, гуйцгааж байна.

“Нарантуул” захаас хүмүүс юм худалдан
авахгүй байгаа биш, худалдаж авах мөнгөгүйдээ захаар орохгүй байгаа юм байна. Одоо
ард түмэн дотор хамгийн баян байгаа нь тэтгэврийн хөгшид болоод байгаа гэнэ. Ээж,
ааваа, эмээ, өвөөгөө сугадсан үр хүүхдүүд нь банкуудаар орж тэтгэврийн зээл авч
ууц, буузны махаа авах гэж дугаарлаж байна. Ард иргэд “Наран­туул” захаас бараа
авах дургүйдээ биш ууц, боов, махандаа хамаг мөнгөө өгчихөөд л тийш зүглэхгүй байна
шүү дээ. Монгол­чууд бид сар шинээ шинэ дээл, хувцас, идээ ундаатай элбэг дэлбэ­гийн
ерөөлөөр угтдаг. Гэтэл шинэ дээл, тэр байтугай дээл хийх торго ч авах мөнгөгүйгээр
Цагаан сараа ядуу угтах нь.

Д.САРУУЛ
Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Ерэн гурван он. Тэр жи­лийн сар шинийн барил­даа­ны нэг онцлог Хадаа аварга
байлаа. Хүчит биетэй ч бал­чир хүүхэд адил гэнэн цайл­ган аваргаа зодоглосонд бө­хөө
дээдэлдэг ард түмэн чин сэтгэлээсээ баярлаж байв. Шүтэн бишрэгчид нь бүр мэл­мэрүүлж
ч байсан нь тодор­хой. Мань хүн тухайн үед алдаж онож л явсан билээ. Тиймийн учир
олон түмэн Хадаагаа гэм хийсэн хүүхэд адил, буурал толгойгоо ил­сээр гарч ирэхэд
Спортын төв ордныг доргитол алга нижиг­нүүлсэн юм даг. Үндсэндээ тэрхүү барилдаанд
Б.Бат-Эрдэнэ аварга зургаа дахь удаагаа түрүүлснээс илүү Хадаа аварга зодоглосон
нь сонин сайхан байсаан. Эгэл­гүй хүчит аварга тухайн жи­лийн наадмаар нутгийнхаа
дэвжээн дээр, бөхийнхөө тоо­сон дунд л хальсан. Тэгэхээр ерэн гурван он бол Хад
авар­гын зодоглосон сүүлийн ца­гаан сар байв. Нэгийн да­ваанд залуу бөх С.Гүнд­сам­бууд
тахимаа өгснийг санаж байна. С.Гүндсамбуу нь Бул­ган аймгийн Могод сумын харьяат
Луузангийн Нямжав зааны ач хүү байж билээ.

Б.Бат-Эрдэнэ аварга зур­гаа дахиа
манлайлахад Х.Баян­мөнх аварга дөчин есөн насандаа үзүүр булааж байсан. Д.Лхагвасүрэн,
Д.Цэнд-Аюуш, Д.Эрдэнэбат гээд заануудыг цувуулж ор­хиод их шөвөгт О.Балжинням аваргыг
амлан хаяж үзүүр­лэсэн. Тавин насны босго алхах гэж буй аварга идэр залуухан Бат-Эрдэнэтэй
бас чиг удаан барилдсан байх шүү. Хөдөөгийн хүүхэд, битүү­ний орой “араажав”-аа
чаг­наж байгаад бөхөө дуусгаж чадалгүй унтчихаад шинийн нэгний өглөө ааваасаа асууж
байлаа. Бодоод байх нь ээ, бөх их орой дуусдаг байжээ. “Араажав” шуугиад явчихаар
гэрт байгаа хүмүүс хэн нь давчихав аа гээд л зэрэг зэрэг асуудаг сан. Аглаг буйдхан
хөдөөдөө “араажав”-аа чаг­наад битүүний орой бөхөө “үзэж” байсан минь бас л кайфтай
байж шүү. Ийм мэд­рэмж бүх л хүнд төрдөг байх даа.

Тэр жил хоёрын даваанд их олон заан
годройтсон байдаг шүү. Тухайлбал, ман­лай заан Д.Долгорсүрэн за­луу бөх Ц.Адъяахүүд,
Д.Мяг­мар залуу бөх Д.Сумъяа­базарт, З.Дүвчин залуу бөх Ц.Баянмөнхөд, Ж.Ганболд
залуу бөх И.Доржсамбууд тахимаа өгч байв. Догоо заан (Д.Долгорсүрэн) Адъяахүү гэж
Архангайн залууд элэг бүсээ тайлаад зогсож байхад арван естэй хүү нь Мягмар зааныг
өвдөглүүлээд шуугиулж байж. Тэр хүү бол Монгол Улсын аварга Д.Сумъяабазар л даа.
Дүвчинг өвдөглүүлсэн Увсын Хяргасын Цогт-Очирын Баян­мөнх ерэн таван оны наа­дамд
Чогсомын Батзоригтой тунаж начин болсныг манай­хан мэднэ. Буур Жамьян аваргын зээ
хүү Өсөхбаяр гэж гозойсон өндөр бор залуу тухайн жил анх зодоглож нэг даваад том
Сүхбат гарьдад унасан бол Б.Гантогтох гарьд мөн л анх зодоглож Санж­жавын Сүхбаатар
заанд хоё­рын даваанд унасан байна. Цэдэндамбын Цэрэнпунцаг гарьд залуу бөх зодоглож
Т.Нармандах харцагаар гу­рав, Ширмэнгийн Батхуяг на­чингаар тунаж дөрөв давсан байдаг.
Их шөвөгт Дулам­жавын Мөнх-Эрдэнэ арслан заан цолтойдоо шалгарсан юм. Тэрээр шөвгийн
наймд том Сүхбаттай тунасан. Тэр хоёрын хооронд жаахан мар­гаантай барилдаан болсон
санагдана. Мөнх-Эрдэнэ ба­рьц­гүй хавирдгаараа хавирч Сүхбатыгаа өвдөглөчихлөө гээд
дэвээд явчихсан. Гэвч Сүхбатын өвдөг газар хүрсэн эсэх нь тодорхой биш. Үзэг­чид
“унасан, унаагүй, дахин барилд” гээд л. Мөнх-Эрдэнэ гүрийж, Сүхбат болохоор инээгээд
л. Инээсээр байгаад л тахимаа өгчихөөд явчихсан даа. Ерэн гурван оны бас нэгэн онцлох
зүйл нь Ту­вагийн хүчит бөх Аяс Мангуш зодоглосон явдал байв. Тэ­рээр сүүлд бас
нэг ирж ба­рилдсаныг манайхан мэдэж байгаа. Аяс Мангуш аймгийн заан цолтой зодоглоод
хоё­рын даваанд өнөөгийн тод манлай уяач, улсын начин Цэвээнжавын Дуламсүрэнг, гуравт
Дамирангийн Бумбаяр зааныг аймгийн заан цолтой байхад нь тунаж даваад Б.Жавх­лантөгс
харцагад унаж байлаа.

Ерэн дөрвөн он. Б.Бат-Эрдэнэ аварга долоо дахиа түрүүлж, О.Балжинням авар­га
үзүүрлэсэн. Их шөвөгт Пунцагийн Сүхбат, Чадраа­балын Бямбадорж нарын луу жилтнүүд
үлдсэн юм. Бямбаа зааны иртэйхэн барилдаа­нуудыг хүмүүс одоо хэр нь дурсдаг. Өөрөөсөө
хамаагүй өндөр Бумбаярыг тэр холоос давхар ачиж тонгороод гэдэг ч юм уу, эсвэл тухайн
цагаан сараар өмнө нь олон уна­сан Мөнх-Эрдэнийгээ тавын даваанд хэрхэн уран мэхээр
өвдөглүүлснийг мартдаггүй. Д.Мөнх-Эрдэнэ тэрхүү барил­дааны тавын даваанд гурван
бөхөөс ам сонссон байдаг. Ц.Баярсайхан, А.Сүхбат, Ч.Бям­бадорж нараас. Тэгээд л
Ховдын зааныг амлаж Төв аймгийн хоёрыг үлдээчихэж. А.Сүхбат аварга начин цол­той
зодоглон гуравт залуу бөх Д.Сумъяабазарыг, дө­рөвт Ренчинхүүгийн Гансүх зааныг начин
цолтой байхад нь тунаж орхин дараа нь Баярсайхан заантай тунаад өвдөг шороодсон.

А.Сүхбат аварга гурвын давааны төгсгөлд
бас л гур­ван бөхөөс ам сонсчээ. Тэд нь Д.Бумбаяр, Б.Гантогтох, Д.Су­мъяабазар гурав.
Сумъяагаа аваад Бумбаяр Гантогтох хоёроо тунагаж Бумбаяр нь давсан удаатай. Харин
ту­хайн жилийнхээ наадмаар мань хоёр зургаагийн да­ваанд байна уу, бас л тунаж Гантогтох
нь давж, долоод том Сүхбат гарьдыг өнөө олны сайн мэдэх уран барил­даанаараа орхиж
заан цол­ны босго алхсан билээ. Ерэн гурван оны сар шинийн барилдааны зүүний магнайг
Д.Дамдин аварга магнайлан зодоглосон байдаг. Гурвын даваанд цолоо дуудуул­чи­хаад
Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, бөхийн тайлбарлагч Агвааны Ган­баа­тарт элэг
бүсээ тайлсан юм. Дамдин аварга А.Ганбаа­тарыг улсын цолонд хүргэж байсан. Тэрхүү
ач буяныг бодож аварга Ганбаатарыг амлалаа, гар хөнгөн гурав давах нь дээ гэж байтал
Ган­баатар начин аваргыг өвдөг­лүүлчихсэн юм.

Ерэн таван он. Б.Бат-Эрдэнэ аварга найм дахиа түрүүлж, О.Балжинням авар­га
үзүүрлэсэн жил. Ерэн дөрвөн оны цагаан сараар ч, улсын наадмаар ч тэр хоёр л үзүүр
түрүү булаалдаж байв. Тэр жил мөн л үлджээ. Их шөвөгт Д.Мөнх-Эрдэнэ арс­лан, залуу
заан Ц.Цэрэн­пунцаг (одоогийн гарьд) нар үлдсэн байдаг. Пунцагаа гарьд Төв аймгийн
Алтан­булаг сумын харьяат, улсын заан Ренчинхүүгийн Гансү­хээр тунаж тав, том Сүхбат
гарьдаар зургаа давж их шө­вөгт Балжаа аваргатай туна­сан. Тэрээр ерэн дөрвөн оны
наадмын наймын даваанд Р.Гансүх заантай, есийн даваанд Балжаа аваргатай тунаж хүч
үзсэн билээ. Цэрэн­пунцаг гарьдын аархаж ба­рилд­сан он жилүүд эхэлж байгаа нь тэр.
Ерэн дөрвөн оны наадмын өмнөхөн Пун­цагаа гарьд Монголын үн­дэсний бөхийн холбооны
дэд тэргүүн, соёлын гавьяат зүт­гэлтэн доктор Довдонгийн Данзан гуайтай автобусанд
таарчээ. Тэгэхэд начин цол­той байж. Данзан доктор Цэрэнпунцагт хандан “Дүү хүү
өнөө жил дор хаяж долоо давна шүү” гэхэд, би юу гээд толгойгоо илж байсан гэдэг.
Үнэхээр ч тэр жил Пунцагаа хүү, төрийн наадамд хоёр жил дараалан үзүүрлээд байсан
Дуламжавын Мөнх-Эрдэнийг долоогийн даваанд, Р.Гансүх зааныг наймын даваанд ор­хиж
их шөвгийн гуравт Бал­жаа аваргатай тунаж байсан түүхтэй.

Ерэн таван оны сар ши­нийн барилдааны
өмнө нэг их өндөр бооцоотой бөхийн таавар явж байсныг санаж байна. Тэр нь 1994 онд
ши­нээр улсын начин цол хүртсэн бөхчүүд хэд давах вэ гэсэн таавар байв. Долгор­сүрэн­гийн
Сумъяабазар, Пүрэв­сүрэн­гийн Ганбаяр, Түв­дэн­жамбын Бат-Эрдэнэ, Цэндээ­гийн Анхбаяр,
Ишдоржийн Ганбаатар, Хэнмэдэхийн Түвшинсанаа, С.Дангаасүрэн  нарын арван начин тэр жил шинээр төрсөн. Тэднээс
Дор­нодын Мягмарын Чимэддорж л Жанчивравдангийн Нам­жилдорж харцагаар гурав давсан
байдаг.

Д.Амгаа, Д.Цэнд-Аюуш, С.Хүрэлбаатар,
Ж.Ганболд, Д.Хишигдорж нарын заанууд хоёрын даваанд унасан. Хөвсгөлийн Элбэг хэмээх
элбэгхэн залуу Хишигдорж зааныг өвдөглүүлсэн нь одоогийн харцага Гунгаагийн Элбэг
л дээ. “Оны шилдэг найман бөх”-ийг бүтэн жи­лийнх нь амжилтаар шалга­руулж шагнал
өгдөг уламж­лалтай. Бүр төрийн тэргүүн шагналыг нь өгдөг байсан байх шүү. Д.Хишигдорж
заанд Пунцалмаагийн Очир­бат гуай шагнал өгөхдөө гишгэгдэл алдаад дор да­ваанд хэрхэн
унасныг өөрөө биетээр үзүүлж олныг хөг­жөөж байв. Цолгүй ганцхан бөх тав давж шуугиан
тарь­сан Ишдоржийн Доржсамбуу байсан. Тэрээр Чогсомын Батзоригоороо тунаж гурав,
М.Мөнгөн арслангаар дөрөв, Д.Эрдэнэбат заанаар тав давж Бат-Эрдэнэ аваргад шороодож
байв. 

Ерэн зургаан он. Төрийн наадамд таван удаа түрүү үзүүрт шалгарсан “хоёр
Эр­дэнэ” буюу Б.Бат-Эрдэнэ, Д.Мөнх-Эрдэнэ нар цагаан сарын барилдаанд анх удаа түрүү
булаалдсан нь тэр жил юм. Мэдээж ноёлж сурс­наараа Бат-Эрдэнэ нь давж ес дэх удаагаа
түрүүлсэн түүхтэй. Их шөвөгт Балжаа аварга Б.Гантогтох гарьд нар үлдсэн байдаг.
Баянаа авар­га хүүгээ тавын даваанд амлан элэг бүсээ тайлсан. Хорьдугаар зууны манлай
бөх, дэлхийн зуун жилийн бөх од хүчит аварга маань цагаан сарын барилдаанд тийнхүү
хүүдээ тахимаа өгснөөр зодог тайлсныг манайхан санаж байгаа. Ааваараа тав давсан
Гантогтох заан (гарьд) зур­гаагийн даваанд Д.Сумъ­яабазар заан(аварга)-тай тунаж
хүч үзээд давсан би­лээ. Өнөө залуу зургаан заа­ны хоёр нь тийн хүч үзэж бөх сонирхогчдыг
ёстой нэг өн­дөлзүүлсэн дээ. Ерэн зургаан оны цагаан сараар сайн ба­рилдсан бөхчүүдийн
нэг Сүх­баатар аймгийн Сүхбаатар сумын харьяат Жанцангийн Чулуун начин юм.

“Ерөнхийлөгчийн бөх” гэгд­дэг тэрээр
Р.Давааням заанаар дөрөв, Б.Ганбаатар арслангаар тав давж дунд шөвөгт шалгарсан.
Басхүү тэмдэглэлгүй өнгөрч болом­гүй нэгэн барилдаан бий. 1995 оны наадмаар шууд
долоо даван заан цол хүрт­сэн Гэлэгжамцын Өсөхбаяр хоёрын даваанд өвдөглөсөн. Түүнийг
Төв аймгийн Заамар сумын харьяат, Монгол Ул­сын начин Дуламсүрэнгийн Намдаг залуу
бөх байхдаа шороодуулчихсан. Бас л бөөн шуугиан болж байлаа.

Ерэн долоон он. Зургаан залуу зааны үе эхэлж буйг дуулгаж Цэдэндамбын
Цэ­рэн­пунцаг Бат-Эрдэнэ авар­гатай түрүү үзүүрт үлдсэн. Пунцагаад Бат-Эрдэнэ авар­гыг
хаях боломж бүрэн бай­сан гэдэг. Гэвч дотнын ахын хувьд Баагий аварга Пунца­гаа
дүүдээ учир байдлаа хэлж цагаан сарын баярт завсаргүй арав түрүүлсэн удаатай. Ер
нь Баагий аварга Цэрэнпунцагийг ид үед нь олон буулгасан даа.

Ерэн долоон оны наад­мын их шөвөгт,
2001 оны есийн даваанд тус бүр амлаж унагаж байсан. 2001 онд наян жилийн ойгоор
түрүүл­чих бодолтой байна гээд бас л буулгуулсан гэх яриа бий. За тэр яахав, дотнын
ах дүү­гийн хоорондын явдал биз. Гэхдээ Пунцагаа гарьдын өмнөөс харамсдаг хүмүүс
олон байдаг. Улсад дор хаяж нэг, хоёр түрүүтэй бөх байсан хэмээн одоо хэр нь ярьдаг,
басхүү зодоглохыг нь хүлээ­дэг. Пунцагаа тэр жил зургаан залуу зааных нь нэг болох
Гэлэгжамцын Өсөхбаяраар тунаж зургаа, Д.Мөнх-Эрдэнэ арслангаар тунаж долоо давж
Бат-Эрдэнэ аваргатай үлдсэн.

Олны хайртай Оргилболд начин тухайн
цагаан сарын барилдаанд бас л шуугиан тарьсан. Залуу бөх зодоглоод тав давчихсан.
Мань хүн тэр жилээ Зэвэгийн Дүвчингээр улсын цолонд хүрсэн байдаг. Мөн Хэнтийн Батжаргалын
Одхүү гялалзсан цагаан за­луу Ө.Тулгаа, Д.Цэнд-Аюуш нарын заануудыг гурав, дөр­вийн
даваанд орхиж олны хараанд өртсөн бол До.Ган­хуяг арслан мөн л хорь орчим настай
залуу зодоглож Г.Бат-Амгалан начингаар гурав давж байсан байна. Өлзийн Тулгаа заан
дүү Сумъяа нач­ны хамт тэр жилийн цагаан сараар Увсын хязгаараасаа ирж зодоглосон
юм аа.

Ерэн найман он. Увс аймгийн Баруунтуруун сумын харьяат улсын заан Б.Ганбат
аймгийн арслан цолтойдоо үзүүрлэж цагаан сарын бө­хийн түүхэнд нэгэн шинэ хуудас
нэмсэн билээ. Улсын цолгүй бөх түрүү үзүүрт шал­гарсан тохиолдол 1998 он хүртэлх
хугацаанд байгаагүй юм. Хэрвээ Бат-Эрдэнэ аваргыг өвдөглүүлсэн бол дараалсан олон
түрүүг нь зогсоох байлаа. Аварга тэр жил арван нэг дэхээ түрүүл­сэн билээ. Б.Ганбатын
хувьд өмнөх жилийнх нь сар ши­нийн барилдаанд хоёр давж, гуравт Ч.Батзориг начин
(заан)-тай тунаад өвдөглөж байсан. Түүнийг ерэн долоон оны наадмаар улсын цолонд
баталгаатай хүрнэ, начнаар тогтохгүй гэгдэж байв. Гэтэл яалаа, гурвын даваанд Ц.Цэ­рэнпунцаг
заан (гарьд) ам­лаж аваад хаячихсан. Олны нүд орой дээрээ гарна гэдэг л болсон.
Ямар сайндаа Бая­наа аварга “Сайхан л наадам боллоо, Сүхбат маань заан цол хүртлээ.
Ганбатыгаа бас л заантай даа гэж байтал гурвын даваанд Цэрэнпунцаг аваад хаячихлаа.
Залуу бай­хад аатай омогтой, аль болох хатуу ам авъя л гэж боддог. Гэхдээ Цэрэнпунцаг
арай л хатуу ам авлаа даа” гэж тол­гой сэгсэрч байсныг санаж байна.

Аймгийн арслан Б.Ган­­бат үзүүрлэхдээ
Чогсомын Бат­зо­риг, Цэдэ­вийн Мягмарсүрэн, Гэлэгжам­цын Өсөхбаяр на­рын нэгэн үеийн
шилдэг хүчтэнүүдийг дараалуулан орхиж, их шөвөгт Д.Мөнх-Эрдэнэ арсланг давсан юм.
Тэр жил Ганбаттай адил бас л сайн барилдсан бөхийн нэг цэргийн начин Ц.Цэрэнчимид
(одоогийн начин) байлаа. Улсын наадмын начны да­ваанд хэд хэд бүдэрсэн тэ­рээр И.Доржсамбуу,
О.Одгэ­рэл нарын ид гарч ирж буй залуу хүчтэнүүдийг хаяж дунд шөвөгт шалгаран Балжаа
аваргад тахимаа өгч байв.

Н.ГАНТУЛГА

Зураг дээр зүүн гараас О.Балжинням, Б.Бат-Эрдэнэ, Ц.Баярсайхан нар. 1989 оны УАШТ-ий үеэр

Наян найман он. Б.Бат-Эрдэнэ аваргын анх удаа түрүүлдэг жил. Өнөө арван
гурав түрүүлсний эхнийх нь юм. Үндсэндээ монгол бө­хийн түүхэнд Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр
сумын харьяат, хөдөлмөрийн баатар, дархан аварга Б.Бат-Эрдэнийн үе эхэлж байгаа
нь тэр ээ. Ту­хайн барилдааны үзүүрт Өвөр­­хангай аймгийн Баян-Өндөр сумын уугуул
“Алдар” ний­гэмлэгийн бөх Бандийн Ган­баатар шалгарсан бай­даг. Дөрвөн аваргыг цувуулан
орхиж төрийн наадам (1985 он)-д түрүүлж байсан түүнд бөх сонирхогч олон ихээхэн
найдлага хүлээлгэж байсан ч нэг их дээшээ яваагүй. Харин тэр жилийн цагаан сараар
анх удаа түрүү үзүүрт үлдсэн байдаг шүү. Б.Бат-Эрдэнэ аварга түрүүлэхдээ заан цол­той
байсан.

Гурвын даваанд Өвөрхан­гайн өндөр
Д.Эрдэнэбат заа­ныг, дөрөвт Баян-Өлгийн Ба­хыт начинг, тавд Д.Мягмар зааныг, зургаад
О.Балжин­ням аваргыг начин цолтойд нь тунаж орхисон байдаг. Д.Мяг­мар заан тавын
да­ваанд та­ван бөхөөс ам сон­сохдоо Бат-Эрдэнийг амла­сан. Бөх­чүүд болоод олон
түмний яриагаар бол тунаа­наас гар­гаж, ялангуяа Дам­дин­гийн Баяраатай тунахаас
нь урь­таж даваа ахиулсан гэх юм билээ. Тэр нь ч үнэн байх. Учир нь өнгөрсөн жилийнх
нь цагаан сарын барилдаанд Б.Бат-Эрдэнэ дөрвийн да­ваанд Д.Баярааг амлаж ба­рилдаад
унаж байсан. Ту­хайн үед Бат-Эрдэнэ аваргын хатуухан учраануудын нэг Баяраа гарьд
байсан байгаа юм. Мягмар заан хэрвээ ам­лаагүй бол Баагий аварга Баяраа гарьдтай
яалт ч үгүй л тунах байж. Баяраа гарьд, Ишгэн зааныг тунаж хаян шөвгөрсөн байдаг.
Баяраа тэр жилийнхээ наадамд од­той сайхан барилдаж заан цол хүртсэн байдаг шүү.    

Наян найман оны барил­даанд хоёр бөх
бусдаасаа жаахан онцгой байлаа. Нэг нь гавьяат тамирчин Жамцын Даваажав. Тэрээр
Өвөрхан­гайн С.Дамдинбазар начин, Ч.Гочоосүрэн заан, П.Дагва­сүрэн арслан нарыг
өвдөг­лүүлж тавын даваанд Б.Ган­баатар арсланд унасан би­лээ. Даваажав ч аргагүй
ясны бөх дөө. Ид үедээ улсын наа­дамд цөөхөн зодоглосон. Гадагшаа дотогшоо тэмцээн
уралдаан гэж яваагүй бол ядаж л заантай шүү гэх яриа гарч байв. Нөгөө нэг нь Увсын
Тэсийн Дэчингийн Жавзан­жамьян начин. Арван найм, есөн настай залуу идэрчүү­дийн
улсын аваргад оролцож мөнгөн медаль хүртээд ца­гаан сарын барилдаанд Н.Бүрэнзэвсэг,
Д.Баатаржав, Д.Амгаа нарын хүчтэй заан, начингуудыг дараалуулан орхиж бага шөвөгт
шалгарч байлаа. Мань хүн улсын цолт­­нуудын аманд гарахаа­саа л Амгаа зааныг ноёлдог
байж. Сонирхуулахад, ерэн хоёр онд Амгаагаар тав давж начин болсон юм.

Наян есөн он. Б.Бат-Эр­дэнэ аварга хоёр дахиа тү­рүүлж, Х.Баянмөнх аварга
үзүүрлэсэн жил. Их шөвөгт М.Мөнгөн арслан, С.Сүхбаа­тар заан нар үлдсэн. Баянаа
аварга Сүхээ зааныг амлаад, Мөнгөн Бат-Эрдэнэ хоёр тунасан юм. Мөнгөн арслан ирэн
дээрээ байгаа залуу хүчтэнд одоогийн хэллэгээр бааварласан гэдэг шүү. Бат-Эрдэнийг
хүчээр түлхэж ха­нанд аваачиж наагаад л, үзэгчдийн суудал руу хэд хэд аваачаад л.
Мөнгөн арслан маань арай л харьчихаагүй, омогтой байж дээ.

С.Сүхбаатар заан начин цолтойгоо их
шөвөгт үлдсэн. Тэрээр ерэн оны наймдугаар сард Хэрлэнгийн хөдөө аралд болсон Нууц
товчооны ойгоор заан болсон билээ. Наян есөн онд хоёрт нэг нут­гийн Ж.Ганболд зааныг,
гуравт мөн л нэг нутгийн Г.Намсрайжавтай тунаж, дөрөв, тавд П.Дагвасүрэн, Б.Ганбаатар
нарын арслан­гуудыг орхисон байна. Тэр жил шуугиулсан бөхчүүдийн нэг нь Сэлэнгэ
аймгийн арс­лан Жүрмээгийн Ганзориг. Бие галбир, гараа дэвээ, уран хурц дайчин барилдаан,
хэл­бэр хийцээрээ А.Сүхбат авар­гатай төстэй гэгддэг, бас чиг үймээний л эзэн байлаа
даа. З.Дүвчин, Д.Мягмар на­рын хүчтэй заануудыг хоёр, гурвын даваанд өвдөглүүлж
Ц.Баярсайхан зааныг начин байхад нь тунаж унаж бай­сан. Ц.Баярсайхан заан гур­вын
даваанд Балжаа авар­гаар давсан. Үндсэндээ Бал­жаа аварга заан цолтой­доо түүнийг
амлаад унасан юм. Учир нь тухайн сар ши­нийн барилдааны өмнө үн­дэс­ний бөхийн улсын
аварга шалга­руулах тэмцээн болж Бат-Эрдэнэ түрүүлэн, Балжаа хоёрт орж заан, Баярсайхан
гуравт орж начин цол хүртсэн. Балжаа ердөө хоёрхон унаа­тай байв. Бат-Эрдэнэ, Баяр­сайхан
хоёрт л унасан. Тий­мийн учир даагаа нэхэж Баяр­­­сайханаа амласан бай­даг. Тэр
жилээс хойш улсын аваргад амжилт үзүүлсэн бөхчүүдэд цол өгөөгүй билээ.

Ерэн он. Б.Бат-Эрдэнэ аварга гурав дахиа түрүүлж, Д.Цэрэнтогтох
аварга үзүүр­лэсэн. Их шөвөгт Б.Ганбаа­тар арслан Ө.Тулгаа заан нар үлдсэн юм. Өлзийн
Тулгаа зааны “Увсын Хархираагийн сангийн аж ахуйн бөх” хэмээн дуудуулан ид барилдаж
бай­сан он жилүүд нь гарцаа байхгүй ерээд он юм. Тээв­рийн тэрэгтэйгээ Увсаас би­түүний
өдөр давхин ирж Спор­тын төв ордны өмнө зогсоод аяны тоосоо ч гөвж амжилгүй зодоглож
байсан жилүүд нь. Тулгаа заанд ард түмэн ямар их хайртай бай­сан гэж санана. Ерэн
оны цагаан морин жилийн сар шинийн барилдаанд идэрхэн заанаа шөвгөрөхөд Монгол даяараа
л баярласан даа. Тэрээр Цэдэндамбын Баяр­сайхан зааныг гурвын да­ваанд амлаж унагасан
бай­даг. “Тулгаа ч хатуухан ам авч байна даа. Өнөө жил ч өнгө­тэй байгаа юм байна”
гэх яриа ихээ эрт чих дэлсэж байсан дуулддаг. Дөрөвт Мядагийн Мөнгөнийг, тавд Хорлоогийн
Баянмөнх аваргыг өвдөг шо­роодуулсан. Өнгөрсөн жи­лийнх нь барилдаанд түрүү үзүүр
булаалдсан Баянаа аварга “Тулгаагаа арай ч намайг туучихгүй байх гэж бодоод авсан
чинь бурууд­лаа” хэмээн амаа барьсан удаатай.

Тэрхүү барилдаанд Говь-Алтайн Энхжаргал,
Завханы Нармандах, Дармаабазар, Хэнтийн Баяраа, Дорнодын Чимэддорж гээд аймаг, цэр­гийн
дэрсхэн арслангууд туйлж өгсөн байгаа юм. Ухаан­­даа, хоёрын даваанд Энхжаргал нь
С.Хүрэлбаатар зааныг, Чимэддорж нь Ишгэн зааныг, Нармандах нь Бая­раа заан (одоогийн
гарьд)-ыг, Баяраа нь Агвааны Норов начинг, Дармаабазар нь Гүсэ­мийн Жалаа начинг
өвдөг­лүүлсэн байх жишээний. Бас болоогүй Тэрбишийн Нар­ман­дах Д.Амгаа, С.Сүхбаа­тар
нарын заануудыг гурав, дөрвийн даваанд шороо­дуулж Б.Бат-Эрдэнэ аваргад унажээ.
Мань хүн тэр жи­лийнхээ наадмаар зургаа давж өсөх идэр чимэгтэй начин, одоогийнхоор
харцага цолны болзол хангасан бол Говь-Алтай аймгийн Дарви сумын харьяат Цанжидын
Энхжаргал ерэн нэгэн онд Р.Давааням заанаар тав давж начин, Завхан аймгийн Эрдэ­нэхайрхан
сумын харьяат Монхорын Дармаабазар ерэн гурван онд Жамбалын Ганболдоор зургаа давж
бө­хийн шинэчилсэн дүрмээр харцага цолны, Дорнодын Мягмарын Чимэддорж ерэн дөрвөн
онд Дамдингийн Бая­раа­гаар тав давж начин цол­ны болзол тус тус хан­гасан бай­даг
аа. Тэр хэдээс улсын цолгүй үлдсэн нь Хэн­тийн “дэгээ” Г.Баяраа юм. Дэгээгээ нэг
л ороовол хэнийг ч гэсэн хэвтүүлж байж санаа нь амардаг аавын хүү байлаа.

Ерэн нэгэн он. Тэр жилээс сар шинийн барилдаанд 256 бөх зодоглож эхэлсэн
түүх­тэй. Монгол Улс ардчиллын замналаар замнасан он жи­лүүдийн эхлэл. Нэгдэлчдийн
баярт зориулсан гэдэг ч юм уу, эс бөгөөс Монголын ра­дио, телевизийн улсын хо­рооны
нэрэмжит гэх албаны соц үг, ойлголтууд гээгдэж “Билгийн тооллын арвандол­дугаар
жарны цагаагчин хонин жилийн сар шинийн баярт зориулсан хүчит бө­хийн барилдаан”
хэмээн бөхийн тайлбарлагч Шагда­рын Чанрав, Агвааны Ган­баа­тар нар цээлхэн хоолой­гоор
ард түмний сэтгэлд нэг л дотнохон хүргэж эхэлсэн дээ. 256 бө­хөөс Б.Бат-Эрдэнэ аварга
найм даван ман­лайлж, Бандийн Ганбаатар арслан үзүүрлэсэн. Их шө­вөгт дар­хан аварга
Д.Цэрэн­тогтох, улсын заан С.Сүхбаа­тар үлдсэн байдаг. Улсын цолгүй хоёр бөх тав
давж дунд шө­вөгт шалгарсан нь Дулам­жавын Мөнх-Эрдэнэ, Гунгаа­самбуугийн Бат-Амга­лан
нар байлаа.

Д.Мөнх-Эрдэнэ арслан тэр жилийн цагаан
сараар цэргийн арслан цолтой зо­дог­лож гуравт Нэргүйн Түмэн­наст начинг, дөрөвт
Болдын Жавхлантөгс харца­гыг, тавд онжав Ч.Бямба­доржтойгоо тунаж орхисон юм. Мөнх-Эрдэнэ
Бямбадорж хоёрын хооронд тухайн цагаас гал­тай барилдаанууд эхэлсэн түүхтэй. Улсын
наа­дамд ч тэр, цагаан сарын барилдаанд ч тэр мань хоёр олон удаа тунасан. Ихэвчлэн
Бямба­дорж заан унаад шаран­даа уйлдаг байлаа. Ерэн гурван оны наадам байна уу даа,
өнөө усан бороотой жил мань хоёр бас л тунаад. Мөнх-Эрдэнэ Бям­ба­доржийгоо устай
хонхор руу палхийтэл нь шидээгүй юу. Заан цолонд зүтгэж бай­сан Бямбадорж уйлчихсан
монгол гутлаа тай­лаад хө­лийнхөө жийргийг мушгиж байсан даа.

Их шөвөгт үлдсэн улсын цолгүй нөгөө
нэг бөх нь Зав­хан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, Монгол Улсын начин Гунгаасамбуугийн
Бат-Амга­лан. Тэрээр гурвын даваанд Сэлэнгийн Ж.Ганзоригтой тунаж, дөрөвт аварга
О.Бал­жиннямыг, тавд Дамдингийн Баярааг өвдөглүүлсэн байна. Бас л хатуу учраанууд.
Ж.Ганзориг тухайн үед хэрхэн шуугиулдаг байв, за тэгээд Балжаа аваргын төрийн наа­дамд
түрүүлдэг жил, Баяраа гарьд ч ид байсан үе. Ийм л ланжгаруудыг Бат-Амгалан начин
залуу бөх байхдаа цувуулж хаясан байгаа юм. Тухайн үеийн “Спортын мэ­дээ” зэрэг
сонинуудад Г.Бат-Амгалан, Д.Жавзанжамьян нарын тухай их гардаг байв. Цаашаа хол
явна гээд л. Харамсалтай нь, тэр хоёр начнаар л тогтсон доо.

Ерэн хоёр он. Б.Бат-Эр­дэ­нэ аварга тав дахиа тү­рүүлж, О.Балжинням
аварга үзүүрлэсэн жил. Их шөвөгт Баянаа аварга, Баяраа гарьд нар үлдсэн байна. Тухайн
барилдаанд том, жижиг хоёр бөх цойлчихсон байдаг. Том нь Жигмэдийн Оргилболд начин.
Жижиг нь Агваан­сам­дангийн Сүхбат аварга. Ж.Оргилболд начин залуу бөх зодоглож
Пунцагийн Сүх­бат гарьдыг заан цолтой ид байхад нь хоёрын да­ваанд, Булганы Равдангийн
Лхагва­сүрэн начинг гуравт, Дулам­жавын Мөнх-Эрдэнээр тунаж дөрөв, Говь-Алтайн Содно­мын
Эрхэмбаяр начин­гаар тав давж их шөвгийн наймд Дамдингийн Бая­раа­тай ту­наад унасан
байна. Өндөр нам хоёр залуу үзэгч­дийг жинхэнэ байлдан да­гуулж тэр жилийн яриа
хөө­рөө­ний эзэн болжээ. Оргил­болд том Сүх­бат хоёрын ба­рилдаан их удаан үргэл­жил­сэн
гэдэг. Дараагийн даваа нь эхэлчи­хээд байхад давал­цаагүй байжээ. Гол нь Оргио байж
байгаа нь өөрөө содон. Уна­сан ч, давсан ч инээж байдаг гарьд маань хоёр метр хол
гаран өндөр товарищид яах аргагүй унаж тахимаа өгчи­хөөд инээж нэг, ярвайж нэг үзсэн
сураг бий. Төрийн наа­дамд дөнгөж үзүүр­лэчихсэн арслан, авар­га цол л нүдэнд нь
харагдаж байсан Пунца­гийн Сүхбат заан (одоогийн гарьд)-ыг Оргилболд үнэндээ тамласан
байгаа юм. Ёстой уйлах ч биш, инээх ч биш болгосон гэдэг.

Даян аварга Агваансам­дангийн Сүхбат
мөн л залуу бөх зодоглож нэгийн даваанд Төв аймгийн Баянцогт сумын харьяат, аймгийн
арслан Бям­­бын Шаравдоржийг, хоёрт улсын заан Ж.Ганбол­дыг, гурав, дөрөв, тавд
Тэр­бишийн Нармандах, Лүндэ­гийн Бадарч, Гэлэгийн Намс­райжав нарын хүчтэй харца­гуудыг
дараалуулан орхижээ. Биеэр жижиг хэрнээ уран дайчин барилдаантай, шөр­мөстэй залуу
эхний даваа­наас олны анхаарлыг татсан байна. Улсын цолонд хам­гийн ойрхон бөх гэгддэг
Ша­рав­дорж арслангийн баруун хөлийг нь авч ард нь гараад хаяжээ. Ганболд заан,
Нар­мандах, Бадарч нарын өндөр биетэй хүчтэнүүдийг ч хөлд нь ганцхан сууж бужигнуулаад
л тэнгэр харуулчихаад байж. Тавын даваанд Намсрайжав харцагыг тийм жижиг биетэй
хэрнээ нохой мордоод хая­чихсан гэдэг. Үзэгч, сонсогч олон шавайгаа ханатал баяр­ласан
нь мэдээж. А.Сүхбат аварга Намсрайжавыг нохой мордож унагахдаа хөлөө эвгүй гишгэн
доголчихсон байна. Ингээд түүнийг зургаа­гийн даваанд Баянаа аварга амласан түүхтэй.
Тэрхүү ба­рилдаанд монгол бөхийн нэгэн үеийн хүчтэнүүд анх зодоглож байжээ. Тухайлбал,
Дамирангийн Бумбаяр заан Увсаас дөнгөж ирээд байсан залуу зодоглоод Б.Батхуяг начнаар
хоёр, Очирын Одгэ­рэл заан Дүвчин заанаар хоёр давсан байх жишээний. Цэдэндамбын
Цэрэнпунцаг гарьд Р.Даваадалай начинд, Ишдоржийн Доржсамбуу гарьд аймгийн арслан
П.Сумъяагаар нэг давж Р.Да­вааням заанд тус бүр хоёрын даваанд тахимаа өгчээ.

Н.ГАНТУЛГА

Үгүй нээрээ, манай Засгийн газар унтаад
байгаа юм уу, ху­ралдаад байгаа юм уу. Яаж байгаа нь ч мэдэгдэхгүй, дэндүү унхиагүй
доожоогүй, урвайж дорвойсон нөхөд л байх юм. Уг нь гүйцэтгэх засаглалынхан чинь
гав шув хий­сэн хэлж байгаа, хөдөлж байгаа нь шуурхай, хийж байгаа, бүтээж бай­гаа
нь харагдахуйц тийм баймаар юм аа. Гэтэл АН-ынхан Хамтарсан Засгаас гарснаас хойш
энэ Зас­гийн газар улам л хийморь лундаа нь үргэчихсэн шиг харагдах боллоо.

Бөөн хэл ам, дуулиан шуугиан болон
байж шинээр тодруулсан сайд нар нь эхнээсээ хэл аманд орооцолдож, ажил биш сонгуульд
бэлдэх гэж очсон нь батлагдаж эхлэв.

Энэ Засгийн газрыг командалж буй Ерөнхий
сайд С.Батболд эцэг­гүй олон хүүхдийнхээ учрыг олж ядаж яваа өрх толгойлсон ганц
бие эх шиг үзэгдэх юм. Уг нь Ардчилсан намынхан саналаараа Засгийн газраас гарсны
дараа МАН Зас­гийн газраа УИХ дотроосоо бус харин цэвэр мэргэжлийн, салба­раа мэддэг
хүмүүсээр нөхөж чад­сан бол сонгуулийн өмнө нэр хүнд нь ихээхэн өсөх байлаа. Бас
цэвэр мөнгөний гэж харагдаж байгаа дэд сайдуудын орон тоогоо цомхотго­чихож чадсансан
бол бүр ч гараад өгөх байв. Гэвчиг өгснийхөө хариуг нэхэгсэд, нам дагасных ам тосдох
ёстой гэж бодогсод нь намын удирдлагуудаа ацан шалаанд оруулаад асуудлыг бүр ч дор­дуулчихсан
билээ. Ядахад хэл ам болон байж сайдын албан ту­шаалд ирсэн хүмүүс нь нүдний гал
цог ч үгүй, үг нь бүдэг, урвайж ярвай­сан улсууд байх юм. За тэр царай зүс нь ч
яахав гэхэд, албан ту­шаалаа аваад хийж байгаа үйлдэл эхний тушаал журмуудаас нь
авах юм алга аа. Ерөөсөө хэн нь манай нам бэ, хэн нь нөгөө нам бэ гэж л асуудалд
хандаж байгаа нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр гарч байгаа мэдээллээс тод харагдана.
Энэ Засгийн газрын хамгийн том ажил нь амласан зорьсноо биелүүлэх болохоос аавын
хүүхдүүдийг үзэл бодлоор нь ялгаж, нэг намт нийг­мийн цэвэрлэгээ хийх ажил биш л
баймаар.

Уг нь зуун жилийн түүхтэй гэж ирээд
л томордог энэ намд салба­рын сайдын ажлыг зангарагтайхан шиг цогтой шиг хийгээд
явчих хүмүүс бас бий дээ. Одоогийн кабинетаас харвал Ц.Нямдорж сайд л хэлчихвэл
хэлж, хийснийхээ төлөө хариуцлагаа ч хүлээнэ гээд сууж байж магадгүй. Өөр тэгэх
сайдын анзааны хүмүүс үзээд өгье гэсэн ч харагдахгүй байна. АН-ын сайд нартай харьцуулахад
асууд­лаа мэдэж, ажлаа танилцуулчих­даг байсан С.Баярцогт шиг, хүний нүд рүү хүн
шиг харж байгаад байдлыг ойлгуулчихдаг байсан С.Ламбаа шиг сайд нар байна уу, байхгүй
л байгаа байхгүй юу.

Насаараа төрийн ажилд зүтгэ­сэн Ч.Улаан,
Р.Раш, Х.Бадамсүрэн нар шиг нь сайд болсон бол яая гэхэв. Залуучуудаас ч гэсэндээ
галзуу барын аманд гараа хийхээс буцахгүй зоригтой зүрхтэй, эрчтэй хүчтэй итгэл
даах залуучууд энэ намд зөндөө л байна ш дээ. Гэтэл яагаад театрын уйлж байгаа маск
шиг хүмүүсийг нэг дор цуглуул­чихаад сонгуулийн өмнөх түүхэн цаг үеийн Засгийн газраа
байгуул­чихлаа гэж бодож байгаа юм бол, энэ намынхан.

Боловсон хүчин маань хэдэн мянгаараа
жагсч байна гэж тэд ярьдаг. Уг нь ч гадаад, дотоодын сайхан сургуулиудыг чанартай
сурч төгссөн залуучууд байх нь байна аа. Гэхдээ мянга мундаг байлаа гээд дээрээ
татаасгүй бол нам дотроо явдаггүй зарчим дэндүү хатуу үйлчилдэг бололтой юм. Төрд
ажиллаж үзээгүй, яаманд хэлтсийн даргын алба ч хашиж үзээгүй хүмүүс суга, суга үсрээд
сайд.

Адуу азаргагүй бол сүрэг болж чаддаггүй,
галуу тэргүүнгүй бол цуваа болж чадахгүй гэдэг. Гүйцэт­гэх засаглалаа дангаараа
бүр­дүүлсэн гэж байгаа ах намынхан энэ Засгийн газартайгаа сонгуульд орно гэхээр
өмнөөс нь санаа зов­нимоор. Уг нь Засгийн газар бай­гуулагдсан цагаасаа хойш өдрийн
товгүй ээлжит бус хурал хийж байгаа сурагтай. Гэхдээ тэр нь янз бүрийн шинэ томилгоо
энэ тэр байхаас өөрөөр хэтрэхгүй боло­хоор урвагарчуудын Засгийн газар унтаад байна
уу, хуралдаад байна уу гэсэн бодол төрнө.

Эсвэл ажлаа мэдэхгүй боло­хоороо урвайчихаад,
тэр нь би­дэнд асуудалтай харагддаг байж болох юм. “Алба мэдэхгүй ноён улсын чөтгөр,
ааш муутай хүн олны чөтгөр” гэж үнэхээр л үнэн үг ажээ. Хэдийгээр сайд улс төрийн
албан тушаал ч гэсэн тохироогоор бус ажлаа мэддэг хүмүүсийг тодруулж гаргаж ирэх
нь зүйтэй талаар учир мэдэх хүмүүс олонтаа өгүүлж байсан даа.

Гэвч хүмүүсийн амыг таглах жижиг улс
төрөө хараад ирж буй сонгуульд амжилт дагуулах том улс төрөө тооцоолж чадаагүй нь
МАН-ын том алдаа болж байх шиг. Үнэн үг урдаа цогтой, худал үг хойноо цогтой гэдэгчлэн
хатуу үгээ урьд нь хэллээ.

Урвагар царайлж, унтаж бай­гаа нь мэдэгдэхгүй, хуралдаж байгаа нь ч мэдэгдэхгүй засаг төрийг түших нь ард олон бидэнд халтай юм аа. Ирж буй баяр,
наашилж буй хавраар махны үнэ
улам бүр нэмэгдэж олдохгүй боло­хоос эхлээд ардуудад асуудал
их байна. Тиймээс эрх мэдлээ авсан шиг хариуцлагаа хүлээн байж асуудлаа шийдээрэй, сайд нар аа. Бидэнд
тэр нь хэрэгтэй, сонгуульд ялах нь та нарт хэрэгтэй байх.

-НАМАЙГ ЗҮГЭЭР Л ХӨСӨР ХАЯЖ БАЙНА-

Ардын багш,
гавьяат дасгалжуулагч, сонирхогчийн боксын үндэсний
шигшээ багийн зөвлөх
Д.Банди багштай уулзаж ярилцлаа.
 
-Та хэдэн оны үед боксын үндэсний шигшээгийн ахлах дасгалжуулагч боллоо. Бээжингийн олимпоос
ганц, хоёр жилийн өмнө л санагдах юм?

-2006 оны нэгдүгээр 1-нээс
үндэсний шигшээ багийн ахлах дасгалжуулагч болсон л доо. Би цоо шинэ,
юу ч үзээгүй залуусыг шигшээд авсан. Алдар цол олоо­гүй, амжилт гаргаагүй байхад нь би хүүхдүүдийнхээ авьяасыг хараад шигшээд оруулсан. Энэ үеэс хүүх­дүүдийн маань амжилт огцом өгсөх­­дөө өмнөх үеийнхээ амжил­туудыг эвдэж, ахиулж байлаа. Оюутны дэлхийн аваргад Э.Бадар-Ууган
аваргалж, цаана нь таван тамирчин хүрэл медаль
хүртэж билээ, тэгэхэд. Ингээд л боксчдын амжилт ахиж, улам урагшил­саар
байв.

2007 онд дэлхийн аваргаас мөнгөн медаль авсан. Арван жил аваагүй байсан
дэлхийн аваргын медалийг ингэж авсан учиртай. Би тэр тэмцээнд явж чадаагүй. Хэрэв тамирчидтайгаа цуг явсан бол мөнгө биш алтан медаль авах байсан.

Амжилт байхгүй байсан
үеийг эвдээд улам дээшлээд, оргилж эхэлсэн.

-2008 оны олимпод манай дөрвөн тамирчин өрсөлдөх эрх авсан нь сүүлийн дөрвөн олимп дотроос хамгийн олон боксчин оролцсон наадам гэдэг?

Дөрвөн боксчин маань бүгдээрээ алтан медаль авчих боломж байсан. Боксын
тэмцээн хэцүү. Бүхэл бүтэн олимпийг эхлээд дуу­сахад бокс зэрэг л эхлээд дуусдаг. Жүдо бол нэг л өдөр барилддаг байхгүй юу. Гэтэл 16 хоногийн турш тамирчдынхаа форм,
сэтгэл санаа тэр бүгдийг нь хадгалж явахад маш их ухаан хэрэгтэй. Би Бээжингийн олимпийн
үеэр энэ бүгдийг нь хадгалж явж чадсан. Тийм учраас боксоор рекорд тогтоож алт,
мөнгөн медаль авч нэг тамирчин тав, нэг тамирчин есдүгээр байр эзлээд багаараа 195 орноос айргийн тавд багтсан. Энэ үед Монголын үзэгчид, бокс сонир­хогчдын сэтгэл ямар их хөдөлж, монгол омогшил төрснийг хэзээ
ч марташгүй. Энд ирсний дараа утсаа нээнгүүт баяр хүргэсэн, амжилт хүссэн, баярлаж таларх­сан, бахархсан мессежүүд ар араасаа “сар сар” гээд арав хориороо ирдэг байлаа.

Олимпийн дараа эх орондоо ирэхэд ямар гоё байсан
гэж сана­на. Нисэхээс машиндаа суугаад хотын төв рүү ирсэн чинь төрийн далбаагаа барьсан хүмүүс замын хоёр талаар жагсаж хүлээж авсан.
Яг төрийн тэргүүн явж байгаа юм шиг.

Хүмүүс “Банди багш! Банди багш явж байна” гээд л. Манай дүү надтай нэг машинд сууж ирсэн байхгүй юу. Тэгсэн
түүнийг хэн ч тоохгүй байна гэнэ ээ. Цонхоор толгойгоо гаргаад төрийн далбаа­гаа бариад хашгирсан ч тоохгүй байна гэнэ. Харин бүгд л “Банди
багш” гэж сүйд болсон гэж тухайн үедээ жаахан
гомдонгуй яриад бөөн инээдэм болж билээ (инээв). Энэ бүх амжилтыг
Банди гэдэг энэ хүн хийсэн юм аа гэдгийг Монголын ард түмэн мэдэрсэн байна. Би тэрэнд аймаар их баярлаж байгаа.

-Олимп хэдийнэ дууссан ч хүмүүс танд баяр хүргэсээр л
байсан?

-Гадуур явж байхад замын нөгөө талд явж байсан хүн тосч ирээд “Танд их баярлалаа. Баяр хүргэе” гэнэ.  Хүмүүс “Их баяр­лалаа” гэдгээ түрүүлж хэлдэг бай­сан. Их сонин байгаа биз. Ийм гоё. Тэгэхэд би баатар,
гавьяат төрүүллээ. Би өөрөө ардын багш боллоо. Булган аймгийнхан олимпийн аварга Н.Түвшинбаяр бид хоёрыг сайхан угтаж авсан. Бид хоёрын хөргийг дэлгэц дээр маш том гаргаад таван давхар байшингийн ханан дээр
өлгөчих­сөн байж билээ.

-Та олимпод тамирчдаа бэлтгэсэн төлөвлөгөөгөөрөө Миланы ДАШТ-д оролцсон байх аа?

-Олимпийн дараанаас л 2009 оны дэлхийн аварга
шалгаруулах тэмцээний бэлтгэлээ эхлүүлсэн. Бээжингийн
олимпийн наадамд бэлтгэсэн төлөвлөгөөгөө улам чанаржуулаад Италийн Миланы дэлхийн аваргад найман тамирч­наа
оруулсан. Бээжинд 80 хувийн ялалт үзүүлсэн бол Миланд 74 хувийн ялалтын амжилт гаргасан. Энэ бол үнэн гайхамшиг. Дэлхийн 148 орноос тавдугаар байрт шалгарсан. Алт, мөнгө, хүрэл медаль авсан. Тэр байтугай Мон­голын боксын хүнд жин, 81 кг-ын жингийн тамирчин дэлхийн авар­гад хоёр давсан. Үүнийг мэр­гэжилтнүүд, сонирхогчид “Мон­голын хүнд жингийн боскчин дэл­хийн аварга шалгаруулах тэмцээнд хоёр давна
гэдэг аварга болсонтой адил. Монголын бокс үнэхээр аугаа
юм аа” гэж дүгнэж байсан. Олим­поос илүү амжилт гаргасан.
Энэ тэмцээний дараа хөдөл­мөрийн баатар, 17 настай гавьяат тамирчин төрж гайхамшгийг бүтээсэн. Гэтэл багшид нь юу ч байхгүй. Төрөөс ямар ч шагнал аваагүй. Яахав
дээ, тэрэнд нь юм бодож л явдаг юм (хоолой нь зангирав).

Олимпоос нэг алт аваад, 2009 онд дэлхийн аваргаас
ганц алтан медаль хүртээд өөр ямар ч медаль­гүй жүдо бөхийн шигшээгийн ахлах дасгалжуулагчийг Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар болгочихсон. Тэгсэн чинь би олимпоос алт, мөнгө хоёр аваад, дэлхийн аваргаас алт, мөнгө, хүрэл аваад, багаараа айргийн тавд орсон ийм амжилт гаргаж байхад төр засаг тоогоогүй. Яахав, дэлхийн авар­гаас алт, мөнгө, хүрэл медаль авахад Ерөнхийлөгч зүгээр л баяр хүргэсэн мэндчилгээ л явуулж байсан. Ерөнхий сайд ч мэнд­чилгээ явуулсан. П.Сэрдамбад хөдөлмөрийн баатар, Н.Төгсцогтод гавьяат тамирчин цол өгсөн. Багш байхгүй. Тэгэхэд “Баатруудыг бэлтгэсэн багш хэн ч биш юм байна” гэж хүмүүс ярьж байсан.

-Танай холбооноос дээш нь тодорхойлолт энэ тэр явуулсан биз дээ. Яагаад
хөдөлмөрийн баатар болгох­гүй байгаа
юм бол?

-Тодорхойлолт өгсөөн, өгсөн. Тэр байтугай шигшээ багт авсан тамирчдын минь анхны дасгал­жуулагч
Ганзориг гэж байдаг юм. Тамирчдыг минь бэлтгэсэн, анх гаргаж ирсэн хүн мөн л дөө. Тэр хүнд гавьяат цол өгсөн.

-Олимп, дэлхийн аварга төрүүлсэн Д.Банди багшийг бие нь муудангуут залуу дасгал­жуулагчид нийлээд
албан тушаа­лаас нь буулга­чихсан. Хэрэв Д.Банди багш байсан бол боксчдын амжил­тын
буухиаг нэг хэсэгтээ үргэлжлээд л байх болно
гэж ярих хүмүүс байдаг юм?

-Тамир тэнхээ минь муудсан, насныхаа тэтгэвэртээ
гарчихсан. Би өөрөө зайгаа тавьж өгсөн. Залуу
дасгалжуулагчдадаа өөрийн бо­дол, сэтгэл аливаа зүйлээ үлдээе гэж бодох юм. Даанч эдгээр хүмүүст хүлээж авах оюун ухаан алга. Огт тоохгүй байна.
Намайг зүгээр л хөсөр хаяж байна. Зүгээр л надаас асуугаад лавлаад ирж болно. Би зөвлөөд л өгнө шүү дээ. Би тэнд нь ажиллана гэвэл миний чадвар хүрэхгүй. Зүгээр л намайг хажуудаа аваад, юм асуугаад сураглаад явбал болно биз
дээ.

-Таныг хүмүүс шигшээгийн зөвлөх багш болчихсон л гэж бодож байгаа. Үндэсний шиг­шээ багтаа ямар нэг харьяа­лалтай биз дээ?

-Зүгээр л тийм
нэртэй. Зөвлөгөө авч байгаа хүн ер алга.

-Шигшээгийн бэлтгэлийн үеэр хааяа
ганц нэг очдог байлгүй?

-Би тэнд очих шаардлага байхгүй ээ. Завгүй байна. Яагаад гэвэл өөрийнхөө дурсамж-туужийг бичиж байна. “Монгол Улсад боксын спортыг хөгжүүлэх” гарын авлагыг бичиж дуусаад багш нар­таа тараалаа. Энэ гарын авлагыг
дасгалжуулагчид хичээлдээ ашиг­ласнаар эл спорт жигд хөгжинө гэсэн үг. Хуучин алаг цоог байсан. Энэ гарын авлага гарснаар хот, хөдөө гэлтгүй бүгд жигд нэг сур­галтаар явах юм. Олон жил бодож төлөвлөж явсан, туршлагаа үндэс­лэж энэ номоо гаргасан л даа.

-Монголын олимпийн боксын холбооны ерөнхийлөгч, тус холбооныхны зүгээс зөв­лөхийн ажлаа ирж хий гэхгүй юм уу?

-Холбооны маань нөхдүүд шинээр зохион байгуулалт хийж байна. Шигшээ багийн дасгал­жуулагч
байсан Алтанхуяг, Ганбат, Оюунболд бид хэдийг нэгтгээд одоогийн шигшээ багийн дасгал­жуулагчдын
төлөвлөгөө, бүхий л ажлыг нь хянаж зөвлөж байх хэсэг гэж байгуулсан. Саяхан манай энэ хэсэг хуралдаж шигшээ
багийн дасгалжуулагчдын ажлын төлөв­лөгөөг авч хэлэлцсэн юм. Ямар ч шаардлага хангахгүй байна гэсэн дүгнэлт өгчихөөд байна. Олимп хүртэл төлөвлөгөөгөө сайжруул гэсэн даалгавар өгсөн.

-Тухайн өдрийн од мэднэ гэдэг
ч таны ажиглаж буйгаар боксчид Лондонгийн олим­поос хэдэн медаль хүртэх бол. Лондон бол Бээжин биш?

-Чи их нарийн юм асууж байна. Монголын боксчид
Лондонгоос гурван медаль авна гэсэн таамаг гарсан байна. Бээжингийн олим­пийн өмнө Э.Бадар-Ууганыг медаль авна гэсэн таамаг байсан. Таамаг хэрэгжихэд
дасгалжуулалт, дасгалжуулагчийн ухаан нөлөөл­нө. Тамирчин маань тэгэх чадалтай болчихсон байгаа. Хам­гийн гол нь одоо
дасгалжуулагчаас маш их чадвар шаардана.

-Олимп, дэлхийн аварга, гавьяат шавь нар тань холбоо барьдаг биз дээ.
Гэрээр тань орж гардаг байх?

-Утсаар ярьдаг. Байнга биш л дээ. Завгүй байгаа юм чинь. Үе үе ярьдаг.
Манай Э.Бадар-Ууган их ухаантай, сэргэлэн хүүхэд. Өөлөх юм байхгүй. Олимпийн наадмын үеэр миний
ухааныг тэр чигээр нь хүлээж авсан. Олимп дуусаад энд ирснийх нь дараа нэгэн сурвалж­лагч Э.Бадар-Ууганаас
“Монголд олимпийн үеэр юу болсныг дуулсан уу” гэж асуусан чинь “Бид нар юу ч мэдээгүй. Багш бид нарыг вакуум орчинд байх ёстой гээд тэмцээн, бэлтгэл, амралт
гэсэн хуваарьтай байлгасан. Хүнтэй ч уулзуулдаггүй байсан” гэж хариул­сан байдаг. Ингэж байж л амжилт гаргадаг байхгүй юу. Олон хоног үргэлжилж буй тэмцээн шүү дээ. Тэр олон хоногийн турш тамирчнаа барина гэдэг хэцүү. Гэхдээ би чадсан. Миний ухаантай хүүхдүүд энэ бүхнийг биелүүлж чадсан. Э.Бадар-Ууган, П.Сэрдамба хоёр чадсан. Харин З.Энхзориг,
У.Мөнх-Эрдэнэ хоёр биелүүлж чадаагүй. Тэгэхээр
ингээд уначихдаг байхгүй юу.

-Тэр хоёр яагаад биелүү­лээ­гүй гэж. Таны үгэнд ороогүй юм уу?

-У.Мөнх-Эрдэнэ
медаль авах байтугай бүр аварга ч болох боломж бай­сан. Гэтэл багшийнхаа үгнээс зөрсөн. Медалийн төлөө тоглох өдрийн урьд шөнө нь Улаан­баа­тараас утсаар муу мэдээ л дуулсан юм шиг байгаа юм. Тэгээд
шөнө нойр нь хүрэхгүй, эмчээс нойрны эм асуугаад явж байсан байна лээ. Жингээ үзүүлчихээд хоёр эм дав­харлаж уугаад унтсан гэсэн. Багшийн үгнээс зөрөөд. Дандаа ингэдэг дурак байгаа юм. Дандаа ингэж өөрөө алддаг. Олон удаа ингэсэн, Мөнх-Эрдэнэ.
Тэр зан нь ингээд өөрийг нь баллаад байдаг юм.

-Сая улсын аварга шалга­руулах тэмцээний үеэр таныг олж харсангүй?

-Улсын аварга шалгаруулах тэмцээний үеэр улсын бүх нийгэм­лэг, спорт хороодын дасгалжуулаг­чид ирдэг. Энэ үеэр нь би семинар хийсэн. Өөрийнхөө бичсэн сургал­тын хөтөлбөрөө гардуулж өгч тайл­барласан. Бүтэн хоёр цагийн семинар хийсэн.

-Таны хоолой өнгөрсөн жилийн­хээс жаахан муудаа юу. Эсвэл ойрд гам алдав уу?

-Нэг их муудаагүй. Ер нь
иймэрхүү байгаа. Харин ч одоо улам сайжраад байгаа юм биш үү (инээв).

-Гамтай л байхгүй бол болох­гүй шүү. Эсвэл та номоо би­чээд хэтэрхий удаан суугаад байгаа юм биш биз?

-Компьютерийн ард удаан суугаад эхнэртээ загнуулчихдаг
юм.

-Шигшээгийн зөвлөх гэхээр холбооноос цалин авах уу. Тэт­гэврийн хэдээс гадна хэд гурван
төгрөг өгдөг үү?

-Байхгүй ээ, байхгүй. Эхэн үедээ ганц хоёр сар өгсөн. Одоо байхгүй. “Миний ертөнц” номын­хоо үргэлжлэлийг нь бичиж байна. Энэ их гоё ном гарна
аа. Эхний номонд 2000 он хүртэлх амьдрал маань гарсан бол хоёр дахь номонд 2000 оноос хойших,
шиг­шээ­гийн ахлах дасалжуулагч боло­хын тулд яаж мөрөөдөж явсан үеийн түүхээс минь эхэлнэ гэсэн үг л дээ.
Яагаад гэхээр миний шавь нар амжилт гаргахаар шигшээ баг руу хүмүүс аваад явчихдаг. Би өөрийнхөө шавь нараар амжилт гаргах юмсан гэж бодоод клуб байгуулсан. Би клубтээ
ирсэн хүүхдүүдийг авна. Харин шигшээ­гийн дасгалжуулагч болохоор Монгол Улсынхаа
шилдгүүдийг, шилмэл авьяастнуудыг нь түүж авч өндөр амжилтад хүргэнэ. Ийм учраас би шигшээ багийн дасгал­жуулагч болох юмсан гэж асар
их мөрөөдсөн. Клубийн дасгалжуу­лагч байхдаа зүгээр л сонирх­лоороо
ирсэн хүүхдүүдийг авдаг байсан. Авьяастай нь ч байсан, авьяасгүй нь ч байсан. Багийн төлөө л явдаг. Харин шигшээ багт эх орныхоо төлөө, Монгол Улсын­хаа төлөө явдаг байсан.

Шигшээ багийн дасгалжуулагч болсон, дасгалжуулагч
болоод амжилт гаргасан түүхүүд энэ номонд минь багтсан.

-Багш нарын баяраар яаж баярлав?

-Номоо бичээд л сууж байлаа. Шавь нар маань ирдэг
юм. Би Сэлэнгэд дасгалжуулагч хийдэг байсан. Сэлэнгийн шавь нар маань ирж багш нарын
баярыг маань тэмдэглэсэн.

Д.ГАНСАРУУЛ

Зураг дээр зүүн гараас Даян аварга С.Цэрэн, Дархан аварга Д.Дамдин

Наян нэгэн он. Жигжидийн Мөнхбат аварга зургаа дахь удаа­гаа түрүүлж,
Дашдоржийн Цэрэн­тогтох аварга үзүүрлэсэн жил. Их шөвөгт Х.Баянмөнх аварга, Говь-Алтайн
Дугарын Нэмэхбаяр начин нар шалгарч байжээ. Тэр жилийн шуугианы эзэн мэдээж Говь-Ал­тайн
Нэмэхбаяр. Тэрээр аймгийн арслан цолтой байхдаа сар ши­нийн барилдааны их шөвгийн
дөрөвт гурван аваргатай тийнхүү тунаж байсан удаатай. Ж.Хайдав арслангаар гурав,
Д.Долгорсүрэн заанаар дөрөв, Д.Галдандагва начингаар тав давсан байдаг. Бас л луугаруудыг
л өвдөглүүлсэн байгаа юм. Түүнийг тэр жилийн наадмаар бас л хуйхлаад өгөх байх гэж
үзэгч олон харж байсан ч улсын цолонд хүрч чадаагүй. Наян зургаан онд начин болсон
байдаг шүү.

Тухайн жилийн сар шинийн барилдааны
үеэр залуучуудын Улсын аварга шалгаруулах тэм­цээн зохиогдсон байдаг. Түүнд зодоглосон
залуус цагаан сарын барилдаанд хүч үзсэний нэг нь Д.Нэмэхбаяр юм. Түүнээс гадна
Өмнөговийн Дашдуламын Багахүү, Булганы Жамцын Бор нар л бас үймээн тарьсан байдаг.
Д.Багахүү хоёрын даваанд Д.Лхагвасүрэн зааныг өвдөглүүлж, гуравт Ховдын Адуучийн
Баатархүү начинтай тунаад унасан байна. Гурвын давааны төгсгөлд Дамдингийн Галдандагва
начинг Булганы Бо­рыг, Ендонгийн Ишгэн Жанцангийн Чулууныг амлаж Баатархүү, Бага­хүү
нар тунаж байжээ. Тэдний хооронд гал маналзсан барилдаа­нууд гарсан нь тодорхой.
Адуучийн Баатархүү дөрөвт Мядагийн Мөн­гөн арсланг заан цолтой байхад нь өвдөглүүлж
Баянаа аваргад тахи­маа өгсөн байна. Сонирхуулахад, Д.Дамдин аварга тавын даваанд
долоон бөхөөс ам сонсохдоо баруун жигүүрийг магнайлан ба­рил­даж байсан Ж.Мөнхбат
авар­гыг амлаж Спортын төв ордонд цугласан олон болоод хөдөө орон нутагт “араажав”-аа
чагнаад сууж байсан түмнийг алмайруулсан гэдэг. Данигай аваргын тэрхүү шийдвэрийг
хүмүүс янз бүрээр ярьдаг. Зарим нэг нь “Мөөеөгийн түрүүлэх замыг нь эртнээс зассан”
гэдэг бол, зарим нь залуучуудаас халгаад яалт ч үгүй Мөөеөгөө авсан гэж барин тавин
хэлдэг юм.

Наян хоёр он. Хорлоогийн Баянмөх аварга найм дахь удаагаа түрүүлж, Мядагийн
Мөнгөн арслан үзүүрлэсэн. Их шөвөгт Д.Мягмар, З.Дүвчин нарын заанууд үлджээ.

Д.Мягмар заан дөрөвт Дан­зандаржаагийн
Сэрээтэрийг, тавд Чогдовын Амартүвшин зааныг хүч бярын илүүгээр өвдөглүүлсэн бол
Зэвэгийн Дүвчин, Д.Дашжамц, О.Бахыт, А.Баатархүү нарын үе тэнгийн шилдэг хүчтэнүүдтэйгээ
даваа бүрт тунаж, тунасан бүхнээ орхижээ. Дүвчин тухайн үед начин цолтой байсан
билээ. Түүнийг хөлөөрөө олон сүлжээ мэх хийдэг уран барилдаанч бөх гэдгийг ма­най­хан
мэднэ. Дээрх хүчтэнүүд­тэйгээ адуу шиг л тачигнасан гэдэг шүү.

Адуу шиг гэснээс наяад оны эхээр боодогны
чулуу шиг атгаж боломгүй нэгэн үеийн хүчтэнүүд гарч ирсэн нь Рэгжийбуугийн Да­вааням,
Бандийн Ганбаатар, Дам­дингийн Баяраа, Өлзийн Тулгаа, Зэвэгийн Дүвчин, Содномын
Эр­хэм­баяр, Однойн Бахыт, Довдон­гийн Дашжамц, Жамцын Бор, Адуучийн Баатархүү,
Дашдуламын Багахүү нар юм. Тэдний хооронд л бөхчүүдийн хэлдгээр гал авалцсан барилдаанууд
болдог байж. Дэн­дэвийн Амгаа заан тухайн барил­дааны гурвын даваанд Төмөрийн Артаг
начинг амлаж барилдаад унасан байдаг. Заан цолыг аваад удаагүй, жинхэнэ торгон ирэн
дээрээ байсан Амгааг тахимаа өгөхөд олон түмэн “Ясны сайн бөх гэдэг ямар ч үед эвгүй
дээ. Артаг бол хэвээрээ л байна. Харих бо­лоо­гүй юм байна” гэцгээж байсан дуулддаг
юм. 

Наян гурван он. Дашдоржийн Цэрэнтогтох аварга түрүүлж, Дэн­дэвийн Амгаа
заан үзүүрлэсэн жил. Д.Амгаа заанаа түрүүлчихэж юуны магад хэмээн Булганыхан бараг
л хамт барилдсан удаатай. Үндсэн­дээ Цэрэнтогтох аваргатай их олон хүн барилдсан
байх. “Араажав”-аа сонсоод л байгаа. Давах бүрт нь бөөн дуу болж хотлоороо баяр­лаад
л. Хамгийн их баярласан нь зургаагийн давааны шөвгийн дө­рөвт Баянаа аваргыг хаяхад
гэдэг юм билээ. Аргагүй л дээ, өнгөрөгч жил нь түрүүлсэн хүчтэнийг орхиж түрүү үзүүр
булаалдах сайхан. Тэр жил их шөвөгт Хөвсгөл аймгийн Галт сумын харьяат, Монгол Улсын
гавьяат тамирчин, хүчит заан Са­рангэрэлийн Хүрэлбаатар шал­гарч мөн л хоймор нутгийнхаа
олон түмнийг догдлуулаад авсан. Дам­дин, Бээжин аваргуудаас хойш Хөвсгөлийн хүчтэнүүд
сар шинийн барилдаанууд тэр бүр өнгөлөөгүй байв.

Яг л тийм ахуй цагт Хүрлээ заан гараад
ирсэн байгаа юм. Тэрээр алдарт бусгаа мэхээрээ хатуухан учраануудаа өвдөглүүлснийг
мэ­дэх хүмүүс нь хэлдэг юм. Хүрлээ зааны бусгаанд тогтож үлдсэн бөх ховор гэх юм
билээ. Наян гурван оны сар шинийн барилдаанд өнөө л “гайхал”-ууд бас л шуугиулжээ.
Гайхлууд гэдэг маань миний дээр овог нэртэй нь цоллосон бөхчүүд дээ. Тэднээс “Алдар”-ын
тамирчин Жамцын Бор ус нутгийн ах Сэ­рээтэрийн Цэрэн аваргаар гурав, Д.Долгорсүрэн
заанаар дөрөв давж Д.Цэрэнтогтох аваргад тахи­маа өгсөн байдаг. Цэрэнтогтох аваргаас
өөр хүн Булганы Борыг тогтоохооргүй байсан гэдэг. Мань хүн тэр жилээ шууд зургаа
давж өсөх идэр чимэгтэй начин, одоо­гийн­хоор харцага цолны болзол хангасан билээ.
Санжжавын Сүх­баатар заан залуу бөх зодоглож хоёрын даваанд Ө.Эрдэнэ-Очир арсланг,
гуравт Д.Дашжамц начныг тунаж, дөрөвт Чимэдийн Гочоо­сүрэн зааныг орхиж дунд шөвөгт
шалгарч байж. Зааныг бөхийн хүрээнийхэн “нам Сүхбаатар” гэдэг байж билээ. Бие жижгэвтэр
хэрнээ жин ихтэй, уран дайчин барил­даантай бөх байсан. Залуудаа жин багатай байсан
ч баргийн хүнд бярдуулдаггүй, хатуу боорцог байж шүү. Ө.Эрдэнэ-Очир урьд өмнө үзээгүй
залуу бөхөд уначихаад Сосорбарам нарын үе тэнгийнхэн дээрээ ирээд “Би чинь ямар
хүнтэй учраа таарчихав даа” хэмээн тол­гой сэгсэрсэн гэдэг ээ.

За тэгээд гурвын давааны төгс­гөлд
Ё.Ишгэн С.Эрхэмбаяр, Д.Бая­раа О.Бахыт, Д.Нэгдэл Бандийн Ганбаатар, Г.Пүрэв-Очир
Р.Даваа­нямтай тус тус хүч үзэж тахимаа өгсөн байдаг. Сонирхуулахад, Увс аймгийн
Тэс сумын харьяат Дов­чингийн Нэгдэл начин хөгжмийн зохиолч Цэцэрлэгийн төрсөн ах
билээ.

Наян дөрвөн он. Олон түмний хайртай бөх Дагвацэрэнгийн Хад­баатар аваргын
түрүүлдэг жил. Тэрээр эхний даваанаас үзэгчдийг шуугиулсан байдаг. Өөрөөс нь хамаагүй
жижиг, өнөө тарваган Бадарч найз шиг нь бөх эхний даваанд таарч л дээ. Тугийн манд­лын
өмнө дэвээ шаваагаа гүйцэт­гэчихээд өмнөө зогсоо учраагаа анзааралгүй дээгүүр харж
олныг инээлгээд авчээ. Тэгээд зогсохгүй өнөөхөө дух руу нь хүчтэй алгадсан байгаа
юм. Тэр том хүний гарын аяыг өнөө залуу яаж даахав дээ, уулын уруу хүч алдан арагшаагаа
өнхрөх машин шиг хойшоо хэд харайлгаснаа тас гэдрэгээ саваад унажээ. Үзэгчид бас
л бөөн инээ­дэм. Хадаа аварга түүнийг нь сайн мэдэж байгаа учир улам алиалж дэвээд
л. Түүнийг хэдийн даваанд ч юм бэ учраа бөхтэйгээ хүч үзэж байхад үзэгчдийн суудлаас
нэг нь “Хадаа дүүгүүрдээрэй” хэмээн орилжээ. Тэгж хэлэхийг нь л хүлээж байсан мэт
тэр зүгт анхаарал нэгэнтээ хандуулснаа учраагаа сүнгэнэтэл дүүгүүрдээд хаячихаж.
Бас л бөөн шуугиан. Залуус “Хадаа, Хадаа” хэмээн шүгэлдээд л. Олны тэрхүү дэмжлэг,
сэтгэлийн хөөр­лийг хөсөрдүүлэлгүй хүчит аварга их шөвөгт Д.Цэрэнтогтох аваргыг,
түрүү үзүүрт Ёндонгийн Ишгэн зааныг орхин түрүүлсэн байна. Байнд ирсэн монгол гутлаа
өөрт нь таарахгүй учир “Алдар” нийгэм­лэгийн тамирчид, дүү нар­таа өгс­нийг тэд
зах дээр аваачиж зарснаа нэн бахархалтайгаар дурсдаг юм билээ. Наян дөрвөн он ийнхүү
Хадаатай цагаан сар бол­жээ. Тэр­хүү барилдааны өөр сонин хач­наас хүргэе. Д.Дамдин
аварга гурвын даваанд Л.Сосорбарам арсланг амлаж барилдаад барал­гүй унасан байдаг.
Мөн нэг хачир­халтай зүйл нь дөрвийн даваанд хүч үзсэн арслан М.Мөнгөн, заан Ч.Гочоосүрэн
нар удаан барилд­сан учир хасагдаж тавын даваанд бөх сондгойрон Баянаа аварга гоц
мөргөж байжээ. Бас сонин шүү. Гочоо заан хасагдчихаад уяа бөхөд амлагдсандаа харамссан
болов уу. Тухайн цагаас Мөнгөн арсланг “Уяа Мөнгөн” гэж нэрийдэх болсон байж ч мэдэх
юм. Хоёрын даваанд Уламбаярын Мижиддорж арслан үл таних нэгэн залууд дүүгүүр­дүүлж
унажээ. Тэр нь хожмоо улсын начин цол хүртсэн Булган аймгийн Сайхан сумын харьяат
Мягмар­жавын Болдбаатар начин байсан байна. Мөн хоёрын даваанд Сүх­баатарын Дахын
Од­сүрэн хар­цага Увсын залуу бөх Ж.Ганболд (улсын заан)-д, Тө­мөрийн Артаг начин
залуу бөх Лу.Энхбаяр(улсын начин, гавьяат тамирчин нэрт бөх)-т тус тус уна­жээ.
Бас тэмдэглэлгүй өнгөрч бо­ломгүй нэг барилдаан байна аа. Тэр нь Увсын Ө.Тулгаа,
Ховдын Р.Даваадалай нар. Гурвын да­вааны төгсгөлд хүч үзэж Рав­дангийн Даваадалай
начин давсан байна.

Наян таван он. Дагвацэрэнгийн Хадбаатар аварга гурав дахиа түрүүлсэн
жил. Ард түмэн бас л шавайгаа ханатал баярласан нь мэдээж. Үзүүрт Д.Цэрэнтогтох
аварга үлдэж, С.Хүрэлбаатар заан, М.Мөнгөн арслан нар шөвгөрчээ. Тэр жилийн барилдаанд
бас л сонин сайхан дурсамжууд бий. Тухайлбал, С.Цэрэн аварга гурвын даваанд Ө.Эрдэнэ-Очир
арсланг амлаад унасан бол дараагийн даваанд Л.Сосорбарам арслан мөн л амлаж барилдаад
унасан байна. Барилдааны дундуур Со арслан Цэрэн аваргад “Эрдэнэ-Очирыг хоёулаа
элбээд ч бар­сангүй дээ” гэж хэлээд олныг хөг­жөөж байжээ. Олон түмнээ “дүүгүүр”
хэмээн алдаршсан Дандарын Гомбосүрэн начин нас нэлээд ахисан хойноо зодоглож нэгийн
даваанд хорьдугаар зууны манлай онигооч, цэргийн начин Агвааны Тэгшээд унажээ. Дүүгүүр
Гомбо­сүрэн зодоглосон гэснээс тухайн үед хамгийн ахмад бөх нь Говь-Алтай аймгийн
харьяат, аймгийн арслан Ядамжавын Мөнхөө. Олон түмнээ “цахилгаан Мөнхөө” хэмээн
алдаршсан тэрээр жаран насан­даа зодоглож байсан гэдэг шүү. Мөнхөө арслантай холбоотой
нэгэн хуучийг Элчин сайд Дагвын Цахилгаан гуай хэл­сэн юм. Түүнийг энд шигтгэе.
Мөн­хөө арслан амьд­ралынхаа сүү­лийн жилүүдэд хотод аж төрдөг байжээ. Тэгээд л
жилийн жилд цагаан сарын барилдаанд ёс юм шиг зодоглодог байж. Хүмүүс “Мөн­хөө гуай
энэ жилээс болих юм биш үү. Хөгширсөн хойноо шалны алчуур болж гүйцлээ” гэх утгатай
үг цухуйлгахуйд хариуд нь ингэж хэлсэн байгаа юм. “Би хаа хол Говь-Алтай аймгийн
Халиун суманд суугаа хөгшин ижийдээ сар шинээр очиж золгож чадахгүй. Тийм боло­хоор
амьд мэнд сайн яваагаа араажаваар дуулгах гэж л зодог­лодог юм даа” гэж хэлээд олны
амыг тагласан гэх. Мөн айхтар үг шүү.

Наян зургаан он. Д.Цэрэн­тогтох аварга түрүүлж, М.Мөнгөн арслан үзүүрлэсэн
юм. Их шөвгийн дөрөвт хөдөлмөрийн баатар, дар­хан аварга Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ
улсын начин цолтой үлдэж байж. Тэрээр Жамцын Бор, Зэвэ­гийн Дүвчин зэрэг аваргуудын
зүрхэнд шар ус хуруулдаг хүчтэ­нүүдийг дөрөв, тавын даваануудад тунаж орхисон байдаг.
Өнгөрөгч хоёр жил дараалан түрүүлсэн Хадаа 
аварга маань Ч.Гочоосүрэн заанд гурвын даваанд унаж олон түмнээ гомдоосон
бол тэр жилийн­хээ наадамд арван жилийн зайтай хоёр дахиа түрүүлж, Монгол Улсын
аварга цол хүртсэн билээ. Дасран­гийн Мягмар заанд Өвөрхангайн Эрдэнэбат хэмээх
өндөр залууд хоёрын даваанд тахимаа өгсөн нь хожмын заан Дашзэвэгийн Эр­дэнэбат
байжээ. Жараад оны дунд үед цалгиатайхан барилдаж байсан “өмсдөг” хэмээх Цанлигийн
Дамдиндорж заан тэр жил зодог­лож нэгийн даваанд унасан бай­даг. Сонин болгож өгүүлэхүйд,
гурвын давааны төгсгөлд Р.Даваа­ням заан начин цолтой байхдаа гурван бөхөөс ам сонсчээ.
Тэд нь Б.Бат-Эрдэнэ (одоогийн аварга), Ж.Бор(харцага), С.Эрхэмбаяр нарын начингууд
байсан гэнэ. Тэгээд Борыг амлаж барилдаад яалт ч үгүй тахимаа өгсөн дуулддаг.

Наян долоон он. Одвоогийн Балжинням аварга начин цолтой­доо түрүүлж шуугиан
дэгдээсэн. Тэрээр С.Эрхэмбаяр, Р.Давааням, Д.Баяраа, Ө.Тулгаа нартай гурвын даваанаас
аваад л тунасан байна. Тунасан бүгдээ орхисоор түрүү үзүүрт Д.Цэрэнтогтох аваргыг
дав­жээ. Ерэн нэгэн онд том Сүхбат гарьдыг давж түрүүлчихээд шидсэн чулуу шиг тугийн
мандал руу гүй­сэн шигээ Цэрэнтогтох аваргыг давчихаад ихэд баярлаж догдолж байсан
билээ. Тэр жилийн цагаан сараас луу жилтнүүдийн үе эхэлсэн гэхэд болно. Ухаандаа,
Дүгэр­жавын Хишигдорж заан залуу бөх зодоглож Дүвчин, Мягмар нарын хүчтэнүүдийг
гурав, дөрвийн да­ваанд орхиж байлаа даа. Агвааны Тэгшээ агсан Ундрав Пүрэв заан,
С.Цэрэн аварга хоёрыг нэг, хоёрын даваанд тэнгэр харуулчихсан бай­даг шүү.

Энэ мэт сар шинийн барил­дааны жил
жилийн түүх цааш үргэлжлэх юм аа. Дараагийн дугаараас Б.Бат-Эрдэнэ аваргын он жилүүд
эхэлнэ дээ.

Н.ГАНТУЛГА

Зураг дээр зүүн гараас Ц.Гомбодорж заан, Ө.Эрдэнэ-Очир арслан, Т.Зундуй заан нар. 1960-аад оны дундуур

Далан нэгэн он. Ардын хувьс­галын түүхт тавин жилийн ойн наадмын өнгийг
тодорхойлсон барилдаан. Тухайн жилийн цагаан сарын гол шуугиан тавин жилийн ойд
хэн түрүүлэх бол, тэр бөх өнгөлнө дөө гэсэн таамаг байсан нь мэдээж. “Ойн одтой
бөх л тү­рүүлдэг юм даа” гэх олны яриа ч амнаас ам дамжсан нь тодорхой. Түүнийг
нь бататгах гэсэн мэт Сэрээтэрийн Цэрэн аварга тэр жилийн цагаан сарын барилдаанд
түрүүлж олон түмнийг шуугиулаад авсан. Цэрэн аварга дөчин жилийн ойгоор буюу
1961 онд төрийн их наадамд Дарийн Дамдин аваргыг орхин түрүүлж, таван жил босоо
явсан амжилтыг нь зогсоож байсан түүхтэй билээ. Тэгээд начин цол­ноос аварга цолыг
шууд хүртсэн байдаг. Цэрэн аварга түрүү үзүүрт Дамдин аваргатай үлдчихээд бай­хуйд
Спортын төв ордонд цугласан олон, эх орныхоо өнцөг булан бүрт “араажав”-аа чагнан
суусан бүхэн “ойн одтойгоороо Цэрэн түрүүлнэ дээ” гэцгээж байжээ. Үнэхээр мон­гол
бөхийн гучин хоёр шинжийн гучин нэгийг нь хадгалж төрсөн, даншгийн ах дүү алдарт
аваргууд болох Ш.Намхай, Ш.Лувсанжамбаа нарын уугуул нутаг Булганы Сай­ханаас тодорсон
даян аварга гарцаа байхгүй түрүүлсэн байдаг. Харин тэр жилийнхээ өндөр ойд түрүүлж
чадалгүй Хорлоогийн Баянмөнх аваргад унаснаар үзүүр булаасан билээ. Гэхдээ л ойн
одтой бөх гэдгээ баталсан түүхтэй.

Далан нэгэн оны сар шинийн барилдааны
их шөвөгт Монгол Улсын арслан Лувсанчимэдийн Сосорбарам, Жамбалын Хайдав нар шалгарсан
удаатай. Хайдав арслан тэгэхэд начин цолтой бай­сан бөгөөд тэр жилийнхээ наадамд
долоо давж шөвгөрснөөр улсын арслан цол хүртсэн юм. Тус барил­даанаас зарим нэгийг
нь онцолъё л доо. Тухайлбал, Ар­хангай айм­гийн Хотонт сумын харьяат улсын заан
Ч.Адъяа хоё­рын даваанд залуу бөх Должин­гийн Адъяа­төмөртэй оноолт таарч унасан
байдаг. Д.Адъяатөмөр начинг бөх сонирхогч олон сайн мэднэ. Өнд­рөөрөө Оргилболдтой
ойрхон очих тэрээр дал, наяад онд хоёр Мөн­хийн бэлтгэл хангагч байсан. Мань хүн
далан оны ца­гаан сарын ба­рилдаанд улсын зааныг хоёрын даваанд өвдөглүүлэн шуугиулж
байсан бол бүр наян есөн онд тавь шахсан насандаа начин цолны босго алхаж байв шүү.
Жамбалын Хай­дав арслан, Донровын Долгор­сүрэн заан нар начин цолтой, Дамдин­гийн
Галдандагва, Дами­рангийн Баатаржав нартай гурвын даваа­ны төгсгөлд тунацгааж жин­хэнэ
гал авалцсан барилдаанууд үзүүлсэн байдаг. Дөрвийн даваанд Хайдав, Долгорсүрэн хоёр
мөн л тунаж байх жишээний.

Далан хоёр он. Х.Баянмөнх аварга түрүүлж, Говь-Алтай айм­гийн Хөхморьт
сумын харьяат улсын заан Ундрахын Пүрэв үзүүр­лэсэн жил. У.Пүрэв заан ирээдүйн алдарт
аварга Дашдоржийн Цэ­рэнтогтохыг начин цолтой байхад нь гурвын даваанд, Л.Сосорбарам,
П.Дагвасүрэн нарын хүчит арс­лангуудыг дөрөв, тавын даваанд, Д.Дамдин аваргыг зургаагийн
да­ваанд давж ир, бяраар илүүрхэн үзүүрт шалгарсан юм. Идэрхэн заан Пүрэвийгээ тийнхүү
шуугиу­лахад Алтайнхан мөн чиг их баярла­сан даа. Ялангуяа Соёлын гавьяат зүтгэлтэн
Рэгжийбуугийн Нямдорж, утга зохиолын доктор, цаст Алтайн оргилууд шигээ л дүнхийж
байдаг Үржингийн Хү­рэлбаатар нарын бөхийнхөө тө­лөө нэгэн үзүүрт сэтгэлтэй явдаг
эрхмүүд ихэд хөөрсөн биз. Мэдээж тэр хоёр их л залуу байсан даа. Тэднээс дутахааргүй
баярласан нэгэн бол Соёлын гавьяат зүт­гэлтэн, Элчин сайд Дагвын Ца­хилгаан гуай.
Хөхморьт гэхээр л хоёр нүднийх нь нулимс сул асгаад ирдэг алдар суу, авьяас билгийн
тэнгэр болсон хийморьтой эр дөр­вөн уулын дунд багтахааргүй л баярласан байж таараа.
Тэрээр гурван жилийн өмнө манай сонины “Эх орон сумаас эхэлнэ” буланд “Элст манхан
нутгаа ингэтлээ юун­даа санана вэ” хэмээн Хөхморь­тынхоо тухай бичихдээ Пүрэв заанаа
хэрхэн тодотгож өгснийг тодхон санаж байна.

Тэрхүү барилдааны гурвын даваанд Дасрангийн
Мягмар заан начин цолтойдоо, Төмөрийн Артаг начинг залуу бөх байхад нь туна­сан
байдаг шүү. Хоёулаа л ирлэсэн тонгорог шиг байж дээ. Одоогийн­хоор бол Ч.Санжаадамба,
Ц.Сод­номдорж, Ө.Даваабаатар нар шиг л байж. Үй зайгүй найзууд болох Д.Долгорсүрэн,
Ч.Лундаа нар дөр­вийн даваанд тунасан байдаг. Энэхэн зуурт шигтгээ бол­гохуйд, Чимэдийн
Лундаа начинг үе тэн­гийн бөхчүүд нь заанаар тогто­хооргүй хүчтэн байсан даа хэмээн
харамсан өгүүлдэг юм. Тэрээр бие галбир, хувь хүний зан ааш, зүс царай, хүч тэнхээгээрээ
үнэндээ гойд нэгэн байжээ. Даанч залуугаа­раа өнгөрсөн байдаг. Түү­нийг анх гарч
ирэхэд, хоёр Мөн­хийн залгамж халаа ч гэж яригдаж байсан удаа­тай.

Далан гурван он. Жигжидийн Мөнхбат аварга дөрөв дэхээ тү­рүүлж, Жамбалын
Хайдав арслан үзүүрлэсэн жил. С.Цэрэн аварга, Далайн Жамц арслан нар их шө­вөгт
шалгарсан байдаг. Тус барил­дааны хоёрын даваанд Хэнтий аймгийн харьяат улсын заан
Дам­динсүрэнгийн Барамсай Архан­гайн Х.Галиндэвт, Бин­дэръяа­гийн Батхуяг начин,
Чимэ­дийн Гочоо­сүрэн зааныг залуу бөх байхад нь тус тус тахимаа өгсөн. Сонирхуу­лахад,
Барамсай зааныг Б.Бат-Эрдэнэ аваргын хадам аав гэдэг байх шүү. Өмнөх жилийнх нь
үзүүр бөх У.Пүрэв заан гурвын даваанд аймгийн арслан Дондо­вын Нан­салд тахимаа
өгсөн бай­даг. Жа­раад оны дунд үе далаад оны эхээр хэдэн “галзуу амьтад” хө­дөөнөөс
очиж хүч үздэг байсан гэх. Булганы Д.Нансал, “задгай шар” Лхагвадорж, Ц.Волоож,
Зав­ханы С.Юнрэн,  Мөөеө аваргыг ид байх үед
өвдөглүүлж байсан Өм­нөго­вийн Манлайжав, Төв аймгийн Жанчивравдан нар. Дэндүү ааг
омогтойгоосоо болж тэд улсын цолгүй үлдсэнийг үеийнх нь бөх­чүүд дурсдаг юм аа.   

Далан дөрвөн он. Хоёр Мөнх аанай л үлдэж Хорлоогийн хөвүүн дөрөв дэхээ
түрүүлсэн түүхтэй. Мядагийн Мөнгөн, Пүрэвийн Даг­васүрэн нарын арслангууд их шөвөгт
шалгарсан юм. Тэрхүү наадмын шуугианы нэгэн эзэн нь Төв аймгийн Угтаалцайдам сумын
харьяат, халхын алдарт бөх Дагва­цэрэнгийн Хадбаатар байлаа. Тэрээр гурвын даваанд
Увсын Төмөрийн Артаг начинтай тунаж, барагтай л бөхөд тахимаа өгөх дургүй ааг омогтой
хүдэр эрийг бяр хүчний илүүгээр давсныг санах нэг нь санаж байгаа даа. Тэр цагаас
хойших цагаан сарын барилдаан Хадаатай эхэлсэн дээ. Т.Артаг начныг өвдөглүүлсэн
Хадаа хүү дараагийн даваанд Өлзийсайханы Эрдэнэ-Очир арсланд яалт ч үгүй унасан
гэдэг шүү. Д.Баатаржав М.Мөнгөн, Д.Галдандагва Говь-Алтайн Дүгэрийн Цэрэндаш, Д.Дол­горсүрэн,
Баянхонгорын Гандолгорын Батсүх нар гурвын давааны сүүл рүү хоорондоо үзэж бөх сонирхогч
олныг суудлаас нь өндөлзүүлж байжээ.

Далан таван он. Хоёр Мөнх мөн л үлддэгээрээ үлдэж Хорлоо­гийн хөвүүн тав
дахиа түрүүлсэн байна. Харин их шөвөгт дархан аварга Д.Цэрэнтогтох начин цол­тойдоо,
Ө.Эрдэнэ-Очир арслан­гийн хамт шалгарчээ. Д.Цэрэн­тогтох аварга Увсын Баатаржав
начин, Говь-Алтайн Д.Цэрэндаш начин, Булганы Д.Лхагвасүрэн заан нартай дараалан
тунаж ба­рилдан давсан байна. Ийнхүү монгол бөхийн түүхэнд Дашдор­жийн Цэрэнтогтох,
Дагвацэрэнгийн Хадбаатар нарын аваргуудын үе эхэлсэн нь тэр ээ. Дорнод нутгаа­саа
үе үе ирж барилддаг байсан Д.Түвшин заан тэр жилийн цагаан сараар зодоглож гурвын
даваанд Архангайн Дамбын Шижээ начинд унасан бол, ард олны хүсэн хүлээ­дэг бөх
“цахилгаан” Мөнхөө арс­лан Алтайгаас ирж барилдан хоё­рын даваанд Хөвсгөлийн Базар­раднаа
гэдэг залууд тахимаа өгсөн байдаг.

Далан зургаан он. Ж.Мөнхбат аварга тав дахиа түрүүлж, Л.Сосор­барам арслан
үзүүрлэсэн. Үндсэн­дээ Төв аймгийн хоёр хүчтэн тэр жилийн цагаан сараар үлдсэн байгаа
юм. 160 бөх зодоглосон учир зургаа, долоогийн даваанд бөх сондгойрсон байна. Цолныхоо
эрэмбээр Мөөеө аварга зургаад, Со арслан долоогийн даваанд гоц мөргөжээ. Ховд аймгийн
Буянт сумын харьяат Монгол Улсын заан Дасрангийн Мягмар Ёндонгийн Ишгэнээр дөрөв,
Дүгэрийн Цэрэн­дашаар тав, Жамбалын Хайда­ваар зургаа давж их шөвгийн гу­равт Мөөеө
аваргатай хүч үзсэн байдаг.

Төв аймгийн бөхчүүд түрүү зүүр булаалдсан
наадамд тус нутгийн хүчтэнүүд доогуур даваанд ч сайн барилдсан байна. Тухайлбал,
олноо “Бүрэнгийн бүдүүн гуят” хэмээн алдаршсан Мөнхийн Загдсүрэн начин Д.Барамсай
заан, С.Цэрэн аварга нарыг гурав, дөр­вийн даваанд өвдөглүүлж Мөөеө аваргад тавын
даваанд унасан байдаг. Тэрээр наян хоёр онд Д.Дамдин аваргаар тав давж улсын цолны
босго алхсан билээ.

Далан долоон он.  Хорлоогийн
Баянмөнх аварга түрүүлж, Пүрэ­вийн Дагвасүрэн арслан үзүүрлэ­сэн. Тэр хоёр улсын
наадмын үзүүр түрүүнд хоёр ч удаа үлдсэн байдаг шүү. “Баянаа бид хоёр залуудаа нэг
гэрт амьдардаг байв. Түүнтэй төрийн наадамд хоёр ч удаа үлд­сэн юм. Сүүлийн удаад
нь өгчих болов уу гэж горьдож байлаа. Гэвч Баянаа яс үзсэн. Аварга гэдэг үнэхээр
аваргаараа л төрдөг юм билээ. Би бол арслан болохоор заяагдсан хүн дээ” гэж Дагвасүрэн
гуай хуучилдаг юм. Далан долоон оны баярын их шөвөгт Ж.Мөнхбат, Д.Хадбаатар нарын
аваргууд үлд­жээ. Баянаа Хадаа хоёр тунаж барилдсан байна. Хатуухан учраа Хадааг
давчихаад Баянаа аварга “Энэ хүнийг ч барахааргүй болж байгаа юм байна даа” хэмээн
өөрийн эрхгүй дуу алдаж байсан гэдэг шүү.

Улсын наадамд тоотой ирж барилдсан
Дундговийн “харлаг” хэмээх Дамдиндоржийн Жавзмаа начин тэр жилийн сар шинийн барилдаанд
зодоглон Увсын Баа­таржаваар гурав давсан байдаг. Олон түмнээ “Чапаев” хэмээн ал­даршсан
Нэмэхийн Дашзэвэг на­чин нас ахисан хойноо зодоглож улаан нөмрөгтэй гарч байсныг
мэдэх хүмүүс нь хэлдэг юм.

Далан найман он. Өвөрхангай аймгийн Нарийнтээл сумын харьяат Дашдоржийн
Цэрэнтогтох аварга анх удаагаа түрүүлсэн жил. Үзүүрт нь Ж.Мөнхбат аварга үл­дэж,
их шөвөгт Х.Баянмөнх аварга, Д.Долгорсүрэн заан нар шалгар­сан байна.

Д.Цэрэнтогтох аварга тэр жилийнхээ
наадамд мөн л анх удаагаа түрүү магнай болж улсын арслан цол хүртэж байсан билээ.
Тухайн барилдааны зарим нэг онцлогоос дурдъя л даа. Өмнийн говийн О.Пүрэв начин
гурвын даваанд Жамцын Даваажав гавьяатад унасан байдаг. Олимпийн мөнгөн медальт
нэрт бөх Даваажав улсын цолонд хүрээ­гүй байсан үе л дээ. Гурвын даваа­ны сүүлд
Ё.Ишгэн Д.Жавзмаатай, Д.Цэнд-Аюуш Г.Жалаатай, З.Дүв­чин Цэвээнжавын Ванчигцэрэнтэй
тус тус хүч үзсэн байна. Тэдний хооронд ямархан барилдаанууд өрнөсөн нь тодорхой.
Цэнд-Аюуш, Ишгэн, Дүвчин нарын заанууд дөнгөж начин цолтой байв. Ма­найхны хэлдгээр
ирлэсэн тонгорог шиг л байсан болов уу.

Далан есөн он. Хорлоогийн Баянмөнх аварга түрүүлж, Д.Цэрэнтогтох аварга
үзүүрлэв. Л.Сосорбарам, П.Дагвасүрэн нарын арслангууд шөвгөрчээ. Тэр жилийн цагаан
сарын өнгө нь Ховд аймгийн Алтай сумын харьяат, Монгол Улсын гавьяат тамирчин Адуучийн
Баатархүү байв. Тэрээр уран гараат начин Завханы Г.Бат­тогтохоор гурав, Гандолгорын
Батсүх начингаар дөрөв давж Д.Цэрэнтогтох аваргад унасан байдаг. Мөн тэр жилээ улсын
цо­лонд хүрсэн байх шүү. Дэндэвийн Амгаа заан Зэвэгийн Дүвчинтэй, Дамбажавын Цэнд-Аюуш
заан Рэгжийбуугийн Даваанямтай гур­вын давааны төгсгөлд хүч үзсэн байна. Үндсэндээ
дөрвөн заан хоорондоо тулсан байгаа юм. Наяад оны эхэн бол яалт ч үгүй л тэдний
үе. Дээр нь Дамдингийн Баяраа гарьд, Шагдарын Чанрав, Однойн Бахыт, Содномын Эрхэм­баяр,
Жанцангийн Чулуун хүчтэй начингууд шуугиулж явсан он жилүүд билээ.

Наян он. Дагвацэрэнгийн Хад­баатар аварга манлайлж айл хотол, улс
даяараа магнайгаа тэнийтэл баярласан жил. Хадаа аваргыг түрүүлнэ хэмээн өмнөх жилүүдийн
сар шинээр олон түмэн хүлээж байсан. Тэрээр үзүүр тү­рүүнд Донровын Долгорсүрэн
заантай үлдэн монгол гутлыг нь сугартал дүүгүүрдэж хаячихаад яваад өгсөн гэдэг.
Идэр залуу хүчтэний бяр тэнхээг хүн бүр шаг­шиж байсан гэх.

“Угтаалын зон олны сэтгэл, Хүүлэй
хаан уул нь түшлээ дээ” хэмээн Хадаа аваргыг мэдэх ойр дотнынхон нь хэлж байсан
дуулд­даг. Мөн “Алдар”-ын тамирчид Хадаагийнхаа түрүүг дүүрэн баяр­тайгаар тэмдэглэж
байсныг мөн л мэдэх нэг нь хэлдэг юм. Тэр жил хоёр Мөнх шөвгөрсөн байна. Бөх­чүүд,
бөх сонирхогчдын хэлдгээр цоорч барилдсан хүчтэнүүдийн нэгэн Баян-Өлгий аймгийн
Цэнгэл сумын харьяат Однойн Бахыт харцага. Казах түмний төлөөлөл болсон тэрхүү хүчтэн
Ч.Амар­түвшин, Д.Амгаа, Ё.Ишгэн нарын заануудыг дараалуулан орхин дунд шөвөгт шалгарч
Баянаа авар­гад унасан байдаг аа. Увсын Дов­чингийн Нэгдэл начин тэр жил мөн л сайн
барилдан бага шөвөгт үлдэж байжээ.

Н.ГАНТУЛГА

Төрийн соёрхолт жүжигчин Д.Сосорбарамтай ярилцлаа.

–Та үсээ ямар урт ургуулаа вэ. Ямар нэгэн дүр бүтээхээр бэлдээд байна уу?   

-Яг
тийм. Зуу гаруй ангитай  сериал хийх гэж байгаа.  Энэ улс үндэстний түүхийг элдэв чимэг­гүйгээр, бодитойгоор нь гаргана гэсэн зорилготой юм билээ. 

–Зураг авалт нь эхэлчихсэн юм уу?

-Төслөөрөө
бол  нь энэ хавраас эхэлнэ. Үүнийгээ үндэсний эрх чөлөөний, олноо өргөгдсөний гэгд­дэг 29-ний өдөр Лу.Болд албан ёсоор  надад дуулгасан.

–Та ямар дүрд тоглох юм?

-Миний
хувьд япончуудын хий­сэн кинонд Чингэс хааны дүрийг бүтээх өмнөх мөрөөдөл минь ун­тар­­сан. Гэхдээ бүр биелээгүй гэж бо­лохгүй юм. Б.Лхагвасүрэн гуайн зохиолоор хийсэн Баатар найруу­лагчийн бадрангуй эмгэнэлт драм болох “Атга нөж” жүжигт урилгаар Чингэсийн дүрийг бүтээсэн. Тэр дүрээрээ олон түмэнд хүрэхээс гадна Олон улсын  театрын өдрөөр тохиодог “Гэгээн Муза”-гийн эрэг­тэй гол дүрийн шилдэг шагналыг авсан. “Лувсанвандан сан”-гийн    гоо зүйн дээд шагналыг авсан. Мөн  “Үлэмжийн чанар” гэх бүрэн хэм­жээний цэнгүүн, “Атга нөж”-ийн Чингэсийн дүрд төрийн соёрхол олгосон. Миний бодлоор бол элдэв долоон шунал, янз бүрийн мөнгө тоолохгүйгээр яваад байхад ажил сайхан бүтэж байна ш дээ. Дэлхийн жишигт нийцсэн театртай болох төсөл эхэлчихсэн явж байна. Энэ төслийн хажуугаар ирэх жилийн бүтээлийн урилга ирчихсэн. Теат­рын төслийн хувьд Японтой хамт­рах юм.

–Япончуудын хийсэн киноны  Чингэсийн дүрд яагаад тоглохоо больсон юм…

-Урьд
нь бидэнтэй хамтарч ажилласан компани нь дампуураад нэг их мөнгөтэй якуза хүн гарч ирээд л тэр киноны санааг уургалж аваад  өөрснөө япон хүнээ тоглуу­лаад хийхээр болсон. Намайг  есөн өрлөгийн нэгд тогло гэхээр нь би татгалзсан. Яахав Чингэсийн дүрийг өөрийнхөө оюун санаанд шингээгээд л үлдсэн. 

–Ямар ч байсан Чингэс хаа­ныхаа дүрийг бүтээх мөрөөдөл тань энэ удаа биелэх нь ээ?

-Чингэс
хааны дүрийг бүтээх мөрөөдөл минь  түрүүчээсээ биел­сэн. Дахиад нэмж биелэх төлөвтэй байна. Чингэс хааны хэлсэн үг сургаалаас харахад дандаа оюун санааны зөв нөмөр нөөлгийг эрж хайж байсан хүн юм. Тэгэхээр оюун санаа руу нь л дөтөлж орох гэж зорьсон. Чингэс хааныг  төрөлхийн хутагт хувилгаа­дын увдис, бядтай хүн гэж би хараад байдаг юм. Зүгээр л сэлэм эргүүлээд дайн зарлаад байсан хүн биш. Энэ дэлхийн олон гүрнүүдийг өдөж дайн хийгээгүй. Өдсөнийг нь сөдөж өгч байсан. Сөдөхөөр барахгүй сөхрүүлж бай­сан эзэн хаантай юм билээ бид чинь. Жавхарлал Неру хэлэхдээ “Аугаа Александр Македонский, Напелеон нарын дайн самуун бол Чингэс хааны байлдан дагууллын дэргэд юу ч биш юм аа” гэсэн байдаг.

–Өөр ямар уран бүтээлүүд дээр ажиллаж байна?

-Уран
бүтээлийн олз их ээ. Сүүлийн 20 жил амралт ая тух харалгүй ажилласан байна. Байга­лийн театр гэдгийг нээсэн. 2006 оноос Баянхонгор аймгийн Баян­лиг, Баянгол Цагаан агуй гээд  сүг зураг бүхий хадан дээр хоёрон­тоо очиж өөрийн тоглолтоо хийсэн. Нэг нь 1960-аад оны дуу шүлэг голло­сон, нөгөөд нь “Үлэмжийн чанар”-аа тоглосон. Равдан гавьяат, дуу­чин Уянга нар оролц­сон. Байгаль дэлхийг харъя гэсэн хүмүү­сийг аваад явдаг. Америкийн зарим эрдэмтэд, Японоос хүмүүс ирж сонирхдог юм. Дараа нь Хамрын хийдэд очиж тоглосон. Орой нар шингэж байхад тоглолтоо эхэлдэг. Хөвсгөл далай өөрөө тайз, цаадах уул нь тайзны арын фон болдог. Долоон сард Хөвсгөлд тоглос­ны­хоо дараа есдүгээр сард Дунд­говийн Их газрын чулуун дээр очиж тоглосон. Их газрын чулуу бол үнэхээр гайхалтай газар бай­сан. Тэнд тоглосны маргааш өглөө нь миний дуулж хуурдсан “Үлэм­жийн чанар”-аа тоглосон буурин дээр цагаан эрээн могой ирж хоно­сон байна лээ. Цэрэндондов гэдэг өвгөн надтай 40-өөд минут хөө­рөлдсөн. Тэнд 700 гаруй хүн цугла­сан. Манайхан чинь юм үзчихээд тарьсан хогоо цэвэрлэлгүй явчих­даг юм байна. Маргааш нь  байгаль орчны хамгаалагч тэр өвгөн ойр  хавийг нь цэвэрлэхдээ могойтой таарсан байна лээ. Тэгээд лус баярласан байна гээд найруулагч, оператор нарт ярьсан байна лээ. Одоо тэр тоглолтоо DVD болгож олонд хүргэх бодолтой. Цаад санаа нь гэвэл байгаль эх чинь амьтай. Энэ дээр амьдарч байгаа юм бол тэр амь амьдралыг нь хайрлая, өмөөрч өмөлзье. Гэр орон болсон байгаль дэлхий дээрээ аятайхан цэвэрхэн сууя л гэсэн ухаантай.

–Ойрд тавих бүтээл  бий юу?

-Байна.
Хоёрдугаар сарын 18,19-нд МҮСТО-д “Алтан ураг” “Арга билиг”, “Домог”, “Жонон”, “Хөсөгтөн” гээд этник хамтлагуудын нэгдсэн гала тоглолт хийнэ. Би өөрийнхөөрөө Монголын этник, язгуур сонгодог урлагийн гэж нэр­лээд байгаа. Энэ чинь Монголын сонгодог шүү дээ. Энэ тоглолтоор  монголчууд урлагаараа, ухаа­наараа нэгдэж болдгийг харуула­хыг зорьсон. Нөгөө талаар сар шинэ хэмээх улбаат сайхан баяраа энэ маягаар тэмдэглэж байя гэсэн шавыг нь тавиад өгчихье гэж бод­сон. Залуучууд дуртай нэгдэцгээж байгаа. Тайз, гэрэл гээд бүх ажлууд эхэлчихсэн. Би ерөнхий най­руу­лагчаар ажилласан. Энхгэрэл гэдэг хүүхэд бүжиг дэглээчээр ажиллаж байгаа. Алтайн магтаалыг жинхэнэ ном журмаар нь тавина. Цагаан сараар бид чинь жилийн заслаа хийлгэдэг ш дээ. Судлаачдын үзсэ­нээр бол их гүн утга агуулгатай байдаг юм байна. Цаашид Алтайн магтаалаар клип хийе гэж бодож байна. Жинхэнэ утгаараа Цагаан сар чинь монголчуудын сонгодог баяр. 1206 онд л Эзэн хаан Чингэс хаан ширээндээ заларсан. Усан морин жил мэндэлсэн хүн улаан барс жил Их Монгол Улсаа байгуул­сан. Хаврын сар нь бар сар юм. Тэр бар сарын эхний өдрийг шинийн нэгэн гэж нэрлэе, энэ өдрөө нэгэн­дээ гомдлож туньснаа тайл­даг, хэлэлцдэг баяр болгоё гэж хэлэлц­сэн юм байна лээ, түүхэндээ бол.  Монголчууд  өвөлжингөө бор хоо­лоо идэж, эрс тэс уур амьс­галдаа зохицон амьдарч энергиэ бор хоолноосоо авдаг байгаад хавар ханш нээгдэх үеэр буцаад тэрийгээ тайлж мацаг барьж, цагаан идээгээ  иддэг  байж. Харин 1206 оноос хойших үндэсний гол бодитой баяр нь Цагаан сар явсаар ирж. Ком­му­низ­мын үед шинэ жил­тэй хольж хут­гаж дөч тавиад жил явлаа. Тэглээ гээд гуйваагүй ганц үлдсэн баяр нь Цагаан сар юм байна. Энэ цагаан сараар нь Үндэснийхээ дуу бүж­гийг ард түмэндээ хүргэдэг байя гэдгийн эхлэл буюу шавыг нь би тавьж байна. Энэ шав бол Их Монгол Улсын бие бие рүүгээ тэмүүлсэн тэмүүлэл, зөв эв нэгд­лийн батал­гаа болох юм аа.

–Хилийн цаана байгаа монгол­чуудаа хүрч ирэхийг урьсан Ерөнхийлөгчийн  санаатай  нэг юм аа даа?

-Тийм
Ерөнхийлөгчийн хэлээд байгаа санаатай нэг. Би Ерөнхий­лөгчид дуулгаж байгаа. Урьж бай­гаа. Ивээлдээ багтааж болгоогооч гэж.  Монголчуудын оюун ухааны орой, титэм нь болсон цэнгүүн болно гэж итгэж байгаа. Нөгөө талаас Цогтсайханы “Хонхны дуу”, “Рашаантын 18” гээд олон сайхан дуу бий. Тэдгээр дуунуудыг нь хооронд нь сүлээд, дотор нь дүртэй болгоод UBS-ийн Б.Бадрал зохио­лыг нь бичээд, хөгжмийн зохиолыг нь Алтанхуяг бичээд “Хонхны дуу” гэсэн монгол мюзикл хийе гэсэн. Хуучны хөг­жимт драмаасаа мюзикл чинь ондоо. Төсөв хөрөнгө нь батлаг­даад ажил нь эхэлчихсэн явж байна.

–Сүхбаатарын хөшөөг буул­гана гээд нэлээд ярьсан. Тэр санаа тань  бүтсэнгүй ээ…

-Намайг
зүхсэн зүхэлт, буруу­шаалт энэ тэр энд хамаагүй. Би бодохдоо энд цэлгэр талбай байл­гаад л дэлхийн томчуудыг ирэхээр арын Чингэсийн цогцолбороор фон хийгээд асар олон DVD хийж дэлхийгээр цацах юмсан гэсэн л бодолтой байсан. Үндсэндээ урла­гийн бүтээлийн хувьд ч он цаг, орон зайн хувьд ч хоорондоо зөрчил­дөөд байгаа юм. Жанжин Сүхбаа­тарыг муулаад доош нь хийсэн юм бол үнэндээ алга. Жан­жин Сүх­баа­тарыг цэргийн музей юмуу, Тас­ганы овоон дээр ч юм уу, Ардын намыг байгуулсан гэж байгаа бол намынх нь үүдэн дээр ч юм уу байлгаач ээ гэснээс ингээд гуйвуул­чихна гэж санасангүй. Ер нь энэ бүтээлүүдийг уран бүтээлч хүн сэтгэж, бүтээж туурвидаг учраас үгүйсгэж болох­гүй. Лениний хө­шөөг ч тэр, Сталины хөшөөг ч тэр уран бүтээлч хүн л хийсэн. Уг нь түүх түүх чигээрээ байх учиртай. Нөгөө талаар хөшөөтэй дайн зар­лаад байгаа юм биш улсын нийс­лэлд их нандин, цэгцтэй цөөн бүтээл байвал зүгээр.

–Ардчилсан намын идэвхтэй гишүүний хувьд саяын ҮЗХ–ны  хурлын талаар ямар бодолтой байна вэ?

-Би
бол ҮЗХ-ны гишүүн ч биш, Ардчилсан намын гишүүн ч биш байсан.

–АН–д хэзээ элслээ?

-М.Энхсайхан намаас гараад, тогоо шанагаа хуваалцаад эхлэ­хээр өөрийн санаа бодлоо өмөөрч энэ намд элссэн. Нөгөө кинон дээр Балтын хэлдэг шиг “Намайг Ардын нам гэдэг шүү” гэдэг шиг “Намайг Ардчилсан намын гишүүн байсан гэж хэлээрэй” гээд үхэлтэй биш. Нэгэнтээ суурийг нь тавьсан, санаа бодлыг нь гаргаж ирсний хувьд явж байгаа. Айн Рид “Зөвшилцлийн Засгийн газар гэдэг бол фашизм” гэсэн байдаг. Тэрний баталгаа нь өнөөдөр гарч ирж байна. Ядуурал 35-40 хувь хүрчихлээ. Тэгэхээр тэд зөвшилдөөд улс орныхоо эрх ашгийн төлөө юм хийсэнгүй. Зөв­шилцөж байгаад завшилцах гэж байгаад болохоо байгаад салав уу гэж хардаж байна. Би хардах эрхтэй. Яагаад хардах эрхтэй юм гэхээр үнэхээр Зөвшилцлийн Зас­гийн газар байгуулсан юм бол Оюу толгой, Таван толгой эргэлтэд орох учиртай. Үүнийг нь би дэмжиж бай­гаа. Эргэлтэд оруулахдаа эх­лээд дэд бүтцээ шийдчих. Улаан­баа­тараас Таван толгой, Оюу тол­гой хүртэлх хар замаа, хурдны замаа эхлээд тавьчих тэгэх үү, Айвенхоу майнзынхаан. Энэн дээрээ гэрээгээ хийе. Тэгээд та нар тэнд суурин байгуул, тэрний зураг төслийг нь гаргаж байгаад наанаа ух. Тэгэх учиртай. Энэ улс үндэс­тэнд аятай тухтай амьдрах болом­жийг бий болгоё гэж хүний нүнжиг­тэй ханд­сан бол энэ Засгийн газарт итгэх ёстой. Тэгтэл тэгээгүй. Тэгээ­гүй болохоор тэнд бөөн хар тоос босч байгаа. Тэд ийм бодлого явуулж чадсангүй, чадах чадвар ч үгүй юм байна. Харин тэд ондоо бодолтой буюу нийлж завших бодолтой хүмүүс байсан байна гэж дотроо би дургүйцэж байна. Зас­гаас гардаг нь зөв. Өчигдөр орой зурагтаар харж байхад одоо л сөрөг хүчинтэй мэт уур амьсгал төрж байна. Уг нь анхнаасаа Ард­чилсан нам энэ зөвшилд оролцох­гүй гээд хүчтэй сөрөг хүчин байх боломж байсан. Хүчтэй сөрөг хүчин байгаад хөшүүрэг хийгээд саяын хэлсэнчлэн “Наанаа эхлээд дэд бүтцээ шийд, наад улс үндэстнээ битгий цөлжүүлчих. Дэлхий угаа­саа цөлжиж байхад” гээд дуугарч байх ёстой. Жирийн жүжигчин, мунхаг миний бодлоос дор ухаан­тай улс  төрчид байна гэхээр ямар увайгүй юм гэж л харж байна.  “Сонгогчид нь ямар байна. Депу­татууд нь тийм байна” гэж Михайл Задарнов хэлсэн. Аль 1800-аад оны үед Достоевский “Ямар ард түмэн байна тийм төр байна гэж” бас хэлсэн. Тэгэхээр сонгож байгаа бид ч өөрөө буруутай. Долдугаар сарын нэгний үйл явдал болсны дараа ҮЗХ хуралдаад тэр хурал дээр нь би ҮЗХ-ны гишүүн биш ч гэсэн өөрийн эрхгүй яваад оччих­сон юм. ҮЗХ дотор өрөвдмөөр амьтад байдаг юм байна лээ. Гишүүдийн ярьж байгааг сонсоод би гутсан. Тэр үед би “Ээ чааваас” гэж бодоод огиудас хүрсэн. Үг хэлэх эрх би авсан. Яагаад гэвэл энэ намын тулгын чулууг ивэлцсэн учраас. “Одоо ингээд яв. Хувьсгалт намын бэлтгэл хүчин болоод яв зайл” гээд хэд хэдэн хүний нэрийг би цохож хэлсэн. Тэгсэн “Таныг хүндэтгээд үг хэлүүлж байхад доромжиллоо” гэсэн. Тэгэхээр нь Н.Алтанхуяг даргатай шатан дээр таараад анхааруулж үг хэлсэн. Одоо яасныг нь хар л даа. Н.Алтан­хуяг нь байна уу, С.Батболд нь байна уу хамаагүй энэ хэд бие биенийгээ ямар үгээр хэлэх нь хамаагүй. Жинхэнэ “алуулж” бай­гаа нь эдний аманд яригддаг ард түмэн байхгүй юу. Гишүүд, зарим нэг  билиг авьяастай гэгдэх хүмүүс миний ард түмэн гээд яриад эхлэ­хээр нь би энэ юу хийж алах гэж байгаа бол гэж харддаг. Хэдий чинээ ард түмэн гэж ярина, төдий чинээ худалч байдаг.

–Засгийн газрын гишүүн УИХ–ын  гишүүн байдгийг  өөрчилье гэж Ерөнхийлөгч санал гаргаад МАН–ынхан хүлээж авсангүй өөрсдөө шийдчихлээ л дээ…

-УИХ-ын гишүүдийг хууль батал гэсэн болохоос гүйцэтгэх ажил хийгээд яв гэж хэн сонгосон юм. Засгийн газрын гишүүн, УИХ-ын гишүүн тусдаа л байх ёстой. Тэр бүү хэл Ерөнхий сайд нь УИХ-ын гишүүн биш байх ёстой  байхгүй юу. Харин Засгийн газарт нь аж ахуйн талын хурдтай  мэдрэмжтэй чадал­тай хүмүүс орж ажиллавал сайн байгаа юм.

–Жанцанноров гуай та хоёрын тухайд асуумаар байна. Нас намба суусан хоёр том уран бүтээлч чухам яагаад ингэж муудалцаад байгаа юм бэ?

-Ганц
Жанцанноров гуай биш ээ цаагуур нь хийснийгээ мэрж иддэг хүмүүс байна. Жишээлбэл Жанцанноровын ажилч хичээнгүй чанар, сайхан аялгуу зэргийг нь үгүйсгэсэн хэрэг бол биш. Миний  хувьд Жанцанноровт тийм ааш зохихгүй гэж бодож байсан. Тэгж хүндэлдэг байсан болохоор түү­ний хөгжмийг Чойномын тухай бүтээлдээ оруулж байсан. Өөрөө ч баярласнаа илэрхийлж байсан. Уран бүтээлийн хамтрагчид бай­сан. Насаар бол надаас арав гаруй ах. Ах хүн намбатай байх хэрэгтэй л дээ. Зарим бүтээлүүдээ юмнуу­даас туусан юм бол бий. Тэрнийг нь би мэднэ. Тиймээс би тэднийг нь үгүйсгэнэ. Мандухайг үгүйсгэж болохгүй. Аргагүй төрийн шагнал авах ёстой бүтээл. Бидний хооронд яагаад ан цав гарав гэхээр овоо босгоогүй бол шаазгай юунд суух вэ гэж. Би бол бусдыг өдөж явдаг хүн биш. Өдвөл харин сөднө. Нямдорж гуайн хэлснээр “Хурууны минь хээ хувиршгүй, алганы минь хээ арилшгүй минийх ээ, минийх”  гэж. Тэгэхээр миний хээ угалзыг эвдэх гээд хэрэггүй л дээ. Сая “Алтан Өд” гээд наадам боллоо. Уг нь тэд чинь Монголын оюун санаа­ны түүчээ болж явах учиртай хү­мүүс биз дээ. Цаг гучин минутын дараа эхэлдэг юм байна тэр ажил нь. Оосор бүчгүй цагаан өргөө гээд л нүгэлтэй худлаа ярих юм. Хаан амар хатан суудал ч гэнэ үү. Тэр­нийгээ тэд чинь яруу найраг гэж боддог юм байна. Тэр орой жаахан ширүүн загнаад уйтай гарсан. Улаанбаатарын утаа шиг урьд нийг­мийн утаандаа баригдчихсан хэдэн хүн л сууж байна лээ тэр дотор.

–Жанцанноров гуайн хувьд төрийн шагналыг авторууд л авдаг, гүйцэтгэгчид авдаггүй гэсэн юм л ярьсан байсан?

-Нарийндаа
бол жүжигчин дуу­чин хүмүүсийг гүйцэтгэгч гэдэггүй. Цаазын ял авахад гүйцэтгэнэ гэж байдаг. Шүүхийн шийдвэрээр ялыг гүйцэтгэдэг. Үнэхээр гойд содон дахин давтагдашгүй бүтээлүүдийг хийсэн хүмүүст аль салбар гэхээсээ үл хамаарч төрийн шагнал авах ёстой. Би “Үлэмжийн чанар”-аа давтагдахгүй гэж бодож байна. “Үлэмжийн чанар” гэдэг дуугаа дангаар биш бүтэн хоёр цаг гаруйн тоглолтоо бүтнээр нь авч үзвэл давтагдахгүй. Буцаагаад та нарын түүхий эдийг би борлуулдаг гэж хэлж болно ш дээ.  Явуухулан гуай “Хар ус  нуурын шагшуурга” гэдэг дууныхаа тухай “Яруу найрагч Явуухулан, дуучин Зангад гуай хөгжмийн зохиолч гурвын санаа нийлж байж сая “Хар ус нуурын шагшуурга” гэдэг бүтээл гарч бай­гаа юм” гэж хэлсэн байдаг. Уран бүтээлээсээ өмнө бүтээгчид нь бай­даг. Одоо жинхэнэ чадвараа гар­гасан юм хий л дээ. Нацагдорж шиг симфони бичихгүй юу. Хангал шиг, Билэгжаргал шиг. Тэгвэл би Жанцанноровт баяр хүргэнэ. “Чи ми­ний шүүсийг шахаж байж юм гар­галаа шүү” гэж надад баярлана. Би хэдэн сайхан хөгжмийн зохиолч анд­тай байлаа. Тэд маань ихэнх нь залуу­гаараа явчихлаа. Хангал, Нацаг­дорж, Билэгжаргал, Чин­зориг гээд хэдэн нөхөд минь. Тухайн үеийн удирдлага нь дарж боож байсанд ихэд харамсч ярьдаг байж билээ. Чинзоригийн ая, Банз­рагчийн шүлэг “Үнэн, худал хоёрыг өөрөө ч мэдэхгүй хорвоо, Өнчин зүрхний хайрыг минь өшиж битгий боогооч, Хатуу зөөлөн хоёрыг хаашдаа ч мэдэхгүй хорвоо минь, Халуун зүрхний хайрыг минь ха­шиж битгий түгжээч” гэсэн сайхан дуу, Билэг­жаргалынхаа аяыг нь хийсэн нэг дуутай хамт би цоо шинэ бүтээл болгон  бичүүлж, дуулах  гэж байгаа. Яг одоо ч би “Халуун зүрхний хайрыг минь хашиж битгий түгжээч” гэж хэлмээр байна.

–Дуучин Болдыг төрийн шаг­нал авахад нэлээд шүүмжлэл дагалаа…

-Төрийн
шагналыг олон жил ажилласан, олон жил амьдарсанд нь өгдөг шагнал биш гэдгийг сая харуулчихлаа. Залуу насан дээр нь, хийж бүтээж байгаа үед нь өглөө.  Болдод би баярлаж байна. Төрийн шагнал авахдаа намайг урьсан. Намайг клипэндээ тоглохыг урьсан. Клипнийх нь зохиол таа­лагд­сан. Бас киноноос гадна Бол­дын клипэнд зориулж үсээ ургуулж байгаа шүү, нээрээ. Хүүхдүү­дийн­хээ энэ бүтээлч хандлагад баяр хүргэн, урам өгөх ёстой. Балхжав Болдыг төрийн шагнал авахад нь “Миний дуунуудыг дуулдаг юм ш дээ. Ямар гоё юм бэ” гэж өөрөө авсан юм шиг баярлаж  байсан. Ийм л байх ёстой байхгүй юу. Хөдөлмөрийн баатраас бусад бүх медалийг энгэртээ гялалзуулдаг нэг өвгөн байдаг юм.  Тэр хүн орой 23 цагт хүүхдээрээ утасдуулж байна ш дээ. “Болд төрийн шагнал авчихлаа. Та юу гэж үзэж байна” гэж. “Надад ямар хамаатай юм. Би яахаараа мэдэх ёстой юм” гээд уурлангүй утсаа салгачихсан. Тэр хүүхэд нь тэгж утасдана гэж байх­гүй. Унтаж чадахгүй нойр нь хүрэх­гүй, даралт нь ихсээд, зүрх нь салгалаад хүүхдэдээ “Чи явж сурагла” гэж байгаа тийм л инээд­тэй дүр зураг харагдаж байгаа юм. Зүгээр л өтөл л дөө, зүгээр л хөгшир  л дөө. Эдний ингэж зөнө­хийг хараад би харин ингэж зөнөх­гүй юм шүү гэж бодож байгаа. Намайг доош нь хийж байсан бүхэн намайг дээш нь босгож ирсэн байхгүй юу.

 

 

Их хурлын эрхэм гишүүн Х.Бат­тулга
“Архи, тамхи, согтууруулах, мансууруулах бодис үйлдвэрлэдэг, мансууруулах бодистой
холбоотой гэмт хэрэгт холбогдож байсан этгээдүүдийн УИХ-д нэр дэвших эрхийг хязгаарлах
тухай” хуулийн төслөө дахиад гурав дахь удаагаа өргөн барихаар болсон тухай мэдээлэл
байна. Тэрбээр уг хуу­лийн төслийн талаарх санал бод­лыг нь сонсохоор Засгийн газарт
хүргүүлээд байгаа гэнэ. Хэдхэн хоногийн өмнө ангийн нөхдөдөө хандаж, төслийг дэмжин
хамтдаа өргөн барих хүсэлт илгээсэн. Түүнд нь З.Энхболд, Р.Амаржаргал, Г.Баяр­­сайхан,
Б.Бат-Эрдэнэ, Д.Ган­­­хуяг, О.Чулуунбат, С.Эрдэнэ нарын арван гишүүн дэмжиж хариу
ирүүлснийг бид мэдэж байгаа.

Уг хуулийн төслийг “Женко” Баттулга
бүр эрт өргөн барьсан. Гэвч байнгын хорооны хуралдаа­нуу­дад дэмжлэг авалгүй хэдэн
ч удаа унав даа. Тиймийн учир Сонгуулийн хуульд оруулж амжаа­гүй. Мань хүн болохоор
энэ удаа­гийн сонгуулиар хэрэгжүүлж ам­жих­гүй ч Их хурлын дараагийн ээлжит сонгуулиас
өмнө мөрдөж болох юм гэж хууль санаачлаг­чийнхаа хувьд үзэж буйгаа гишүү­дэд дуулгаад
авсан. Гэвч түүний Сонгуулийн хуулийн төсөлд оруу­лахаар улайран зүтгэсэн архи,
тамхины үйлдвэрлэл эрхэлдэг хүмүүсийг нэр дэвшүүлэхгүй байх гэсэн саналаас логикийн
алдаатай зүйл анзаарагдаад байгаа юм. Учир юу вэ гэвэл, эрхэм гишүүний өргөн барьсан
дээрх хуулийн төсөл Монгол Улсын Үндсэн хуулийг зөрчиж байна хэмээн Э.Бат-Үүл гишүүн
Төрийн байгуулалтын байн­гын хорооны хуралдаан дээр хэлээд бут ниргэж орхисон. Тод­руулбал,
“Монгол Улсын Үндсэн хуульд сонгох, сонгогдох эрхийг хуульчлан баталгаажуулсан.
Өөрөөр хэлбэл, монгол хүн бүр сонгох, сонгогдох заяамал эрхтэй. Гэтэл энэхүү заяамал
эрхэд халдах нь Үндсэн хуулийг уландаа гиш­гэсэн явдал” гэж ирээд л Э.Бат-Үүл гишүүн
авч өгсөн билээ. Тэр нь ч үнэн юм шиг сэтгэгдэл төрүүлэхээр байгаа.

Мөн тэрээр “Женко”-гийн сана­лыг бизнесийн
өрсөлдөөн гэж харж байгаагаа, парламент аливаа иргэний сонгох, сонгогдох эрхэд халдсан
шийдвэр гаргаад эхэлбэл дараа дараагийн удаа хэн нэгэн хүн нөгөөгийнхөө эрхийг хязгаар­лах
гээд туйлшрах магадлалтайг, тэр ч бүү хэл монгол хүний өмч рүү халддаг байдал үүсэх
вий гэсэн болгоомжлолыг хэлсэн. Бат-Үүл баатрын маань ингэж хэлэх нь үнэхээр зөв
дөө хэмээн дэмжиж байсан боловч бас нэг эргэлзээтэй юм яриад явчихлаар бүүр толгой
эргээд байх юм. Тэрээр Хэвлэл, мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулийн шинэчилсэн
най­руулгын төсөл, Монгол Улсын Ерөнхий­лөгчөөс өргөн мэдүүлсэн Хэвлэл, мэдээллийн
эрх чөлөөний тухай хуулийн төслүүдийг хэлэлцэх үеэр хэвлэл, мэдээллийн эздийг Их
хуралд оруулахгүй байвал таарах юм гэж хэлээд байсан. Тэр үгийг нь сонсоод бүр гайхаж
хоцорсон шүү. Архи, тамхины үйлдвэрлэл эрхэл­дэг хүмүүсийг нэр дэвшүүлэхгүй байх,
хэвлэл мэдээллийн эздийг Их хуралд суулгахгүй байх хоёрын дунд ямар ялгаа байна
аа, эрхэм Монгол Улсын бааар минь гэж. Мөн л ажил төрлөөр нь ялгаварлан гадуурхсан,
тэр нь тэгээд Үндсэн хууль зөрчсөн болоод явчихгүй юу. Өөрийн чинь яриад байсан
“туйлш­рах, эрхийг нь хязгаарлах” гээч чинь энэ мөн биз. За энэ ч яахав. Гол юм
биш. “Женко”-гийн өнөө асуудалд эргэн оръё. Өнөө асуудал гэдэг нь Их хурлын цөөн
хэдэн гишүүдээсээ туслалцаа авч байж Засгийн газарт гурван ч удаа нүүрээ улалзуулан
байж санаа хүргүүлээд байгаа архи, тамхины эздийг УИХ-д дэв­шүүлэхгүй гэсэн хуулийн
төсөл л дөө. Түүнийг нь нарийвчилж үзээд, ухаалгаар бодоод цаад углуургаар нь аваад
үзэхээр бас л логикийн хувьд утгын алдаатай зүйл хараг­даад байгаа юм. Наад захын
жи­шээ татахуйд, архи, тамхины үйлд­вэрлэл эрхэлдэг эздийг Их хуралд дэвшүүлэхгүй,
парламентын тан­химд үзэгдэхээ больчихвол ард түмэн архи, тамхи хэрэглэхээ болих
уу. Жишээлбэл, шинэхэн сайд Ц.Дашдорж Их хурлын гишүүнээ болиход Монголын ард түмэн
нийтээрээ тамхинаас гарах уу. Гаваагийн Батхүүг дахин сонгог­доо­гүй нөхцөлд хүн
бүхэн “АПУ”-гийн архийг, ерөөс архи гээч зүй­лээс ор тас татгалзах уу. Эздийг нь
их хуралд сонгоогүй юм. Одоо бид  архи ууж
тамхи татахаа болино гэцгээх үү.  Үгүй л байхгүй
юу. Ёстой лөөлөө л биз дээ.

Ер нь ч тэгээд архи, тамхины эзэд
Их хуралд суусан ч яалаа, байсан ч яалаа. Тэгэхээр таны санаачлан зүтгүүлээд байгаа
хуу­лийн төсөл тийм ч ач холбогдолтой зүйл биш байгаа биз дээ, эрхэм гишүүн минь.
“Ашиг сонирхлын үүднээс биш ажил хэрэгчээр асуу­далд хандаж бай” гэж ангийн тань
нөхдийн хэлээд байгаа бас чиг оргүй үг биш юм шүү.

Архи, тамхи хортой юу гэвэл хортой.
Асар их хортой. Зөвхөн хувь хүнийг биш, гэр бүл, албан байгууллагыг бус улс гүрнийг
тэр чигээр нь мөхөөх аюултай. Архины хор хөнөөлийн талаар бид хичнээн жил ярив даа.
Хий хоосон ярьж өөрсдийгөө хуураад ямар ч амжил­тад хүрдэггүйг, ямар ч үр дүн гар­даггүйг
өнгөрөгч он жилүүд бидэнд бэлээхэн гэрчлээд өгсөн. Архины хор уршгийг мэргэжлийн
хүрээнд судалсан хүмүүсийн судалгаа олон байдаг. Тэр бүгдээс зарим нэгийг нь ишлэл
болгоё. Өнөөдрийг хүр­тэл зарим хүмүүс бага зэрэг архи уувал эрүүл мэндэд тустай
гэж үздэг байсан. Энэ нь харин ч эсрэгээрээ байж, архи хүний биед ямар ч сайн нөлөөгүй
болохыг эрдэмтэд тогтоожээ. Улаан дарс цус төлжүүлдэг,  зүрх судсанд сайн хэмээн мэргэжлийн хүмүүс хэлдэг
ч, бас л худлаа ажээ. Шинэ Зеландын Аукландын их сургуу­лийн судлаач Род Жексон
дусал архи ч хүний биед хичнээн муу нөлөөтэй болохыг судалгаагаар тогтоосон байна.
Автомашины осол, гэр бүлийн хүчирхийлэл, нийгмийн доройтол, боловсролын уналт, хүн
амины хэрэг гэх асууд­луудын ард ерөөсөө архи л байдаг. Энэ бүгдийг бид мэдсээр
байж нийгмээрээ автсаар л байгаа. Харин Монгол Улсын Ерөнхийлөгч архидалтын эсрэг
тэмцэж, шинэ оны босгон дээр сүү өргөх болсон нь ард иргэдийн сэтгэл санаанд ихээхэн
нөлөөлж, нийгмийн хавт­гайр­сан архидалт хамжааргатай болох эх үндэс тавигдсан гэж
болно.

Тэгвэл яах ёстой юм бэ. Ерөө­сөө л
архи, тамхийг дотооддоо үйлдвэрлэж, борлуулж, хэрэглэ­хийг хориглосон хуультай болъё
оо.  Энэ хуулийг Их хуралд даруйхан өргөн
барих тэгээд батлан гаргах  хэрэгтэй. Арабын
орнууд архигүй болоод л байна. Хөгжил дэвшлээ­рээ дэлхийд тэргүүлж эхлэх янзтай.
Архигүй ард түмэн бол ухаалаг байдаг. Аливааг жинхэнэ хүний ёсоор шийддэг. Монголчууд
бид өнөөдөр архины халуун солио­ролд автан адгууслаг шинжээр амьдарч байна шүү дээ.
Хэрвээ архи, тамхийг бүрмөсөн хоригло­сон хууль гаргавал эрхэм гишүүн Х.Баттулга
таны дэвшүүлээд бай­гаа санаа ч бүтэх юм шиг байна. Өнөөдөр үүнээс өөр гаргалгаа
алга. Архийг дотооддоо үйлдвэр­лэхгүй, хил гаалиар оруулахыг хориглоход янз бүрийн
асуудал гарах нь мэдээж. Өнөө архичид    болон
хүмүүс  архины оронд  элдэв төрлийн 
хор уугаад үхнэ гэж  сүйд болцгоодог.
Тэр бол төр засаг цочирдоод байхаар нэг их сүйдтэй юм биш. Эрүүл мэндэд хортой,
бие организмд болохгүй гэсэн зүйлийг хэрэглээд үхвэл өөрсдийнх нь хохь болно.  Яагаад хохь гэж байна вэ гэхээр архи уухгүй байж
тэсэхгүй нөхдүүд л ийм юм ууна биз дээ. Тэд тэгвэл архитай байсан ч түүндээ шартаад
үхнэ, архи үгүй байсан ч элдэв мансуурах юм уугаад үхнэ, чанарын ялгаа байна уу.
Харин архитай байвал ингэж үхэх хүмүүс хэзээ ч дуусахгүй. Тэд архиа уусаар, мөн
түүндээ хордож үхсээр байх болно. Архийг хоригловол нэг удаа үхээд л араас нь залгаад
үхэх хүн байхгүй болно. Мөн архины дамын наймаа галзуурна гэцгээдэг.  Америкийн хориод оны хуурай хуулийг мэднэ биз
дээ хэмээн мэдэмхийрцгээдэг. Хэнийг ч ялгаа­гүй архи зарсан л байвал, хилээр оруулж
ирсэн л байвал зүгээр л тав юм уу, арван жилээр алагчлалгүй шийтгээд байя л даа.
Арван жил шоронд хатах уу, архиа шаглаад зогсож баймаар байна уу өөрсдөө шийдэг.
Шоронгийнхноо нөгөө төмөр зам гэх мэт ажилд дайчлах­гүй юу. Ард түмнээ ингэж л архи­наас
салгахгүй юм бол Монгол Улс чимээгүйхэн мөхөл рүүгээ явах нь байна шүү. Архийг оюутан
залуу­чууд бус бүр нялх хүүхдүүд уудаг болсон. Мөн бүх ядуучууд, дунд давхаргынхан
ууцгаадаг. Харин бидэнд архи үйлдвэрлэн өгдөг, гадаадаас оруулж ирдэг том га­рууд,
бидний олигархи гээд үзэж чадахгүй байгаа баячууд  бол огт амсдаггүй.  Өөрсдөө уудаггүй мөрт­лөө биднийг болохоор өдөр
шөнө­гүй уухыг уриалаад байгаа нь хайртай учраас тэр гэж бодож байна уу.  Харин жирийн иргэд бол сурагчийн цүнх үүрч эхлэв
үү, үгүй юу архинд орж байна. Энэ чинь юу гэсэн үг вэ. Тиймээс архи, тамхийг хориглосон
хуулиа нэн даруй баталъя. Ийм хууль баталсан парламент Монголын түүхэнд үлдэнэ шүү.
Түүхэнд үлдэх нь гол биш л дээ. Гэхдээ л ард иргэдээ архинаас салгана гэдэг чинь
ямар сайхан бэ. Халтмаагийн Баттулга гишүүн минь ээ, архи, тамхины эздийг Их хуралд
суулгахгүй гэж явцуурахын оронд тэдгээр хорыг ор тас хориглосон хуулийг ангийнх­наараа
батлуулаад өгвөл илүү үр дүнтэй биш үү . Тэгвэл та Монголын түүхэнд мөн чиг гавьяатайгаар
үлдэнэ дээ. Үүнийг л танд хэлэх байна.

Н.ГАНТУЛГА