DNN

Сонирхогчийн боксын эмэгтэй­чүү­дийн
Ази тивийн аварга шал­га­руу­лах VI тэмцээн Буянт-Ухаа дахь спорт цогцолборт үргэлжилж
бай­на. Манай улсад анх удаа зохиог­дож буй энэхүү тэмцээнд 19 орны 100 гаруй боксчин
арван жингийн ангилалд өрсөлдөж байгаа. Эхний хоёр өдөр тус бүр долоон тоглолт болсон
бол өчигдөр 48, 54, 60, 64 кг-ын жингийн нийт 13 тоглолт болсон юм.

48 кг-ын жинд Монгол Улсын тамирчин
Т.Болортуул, Шри Лан­кийн тамирчин Косала Нилминитай тоглосон нь өчигдрийн эхний
ту­лаан байлаа. Үндэсний шигшээ багийн тамирчин Т.Болортуул зүүн далан дээрээ хилэнцийн
шивээс­тэй аж. Манай тамирчин өрсөл­дөг­чөө­сөө нуруугаар өндөр, чац урт учир зайнаас
тоглоно. Харин Коса­ла Нилмини 2010 оны Ази тивийн аварга.

Т.Болортуул аль болох өрсөл­дөг­чийнхөө
гарт өртөхгүйн тулд хурдан зайлж, зайнаас ажил­лаж ихэнх оноогоо авлаа. Эхний үед
5:3 харьцаагаар Т.Болортуул илүүрхсэн бол дараагийн үеүдэд 15:6, 21:10 харьцаагаар
илт тэр­гүүлж эхлэв. Сүүлийн раундад Шри Ланкийн тамирчин оноо авах гэж улайрч дайрахад
манай тамирчин хам­гаалалт, цохилтыг хослуулж тооны харьцааг 26:11 болгож ялалт
байгууллаа.

Хэдий урьдчилсан шатны тог­лол­тууд
явагдаж байгаа ч манай үзэг­чид тамирчдаа дэмжихээр ир­жээ. Нэг хэсэг газар бөөнөөрөө
суугаад та­мирчнаа өөр өөрсдийн­хөөр “дас­галжуулна”. “Зайнаас ажилла”, “Тойрч гарч”,
“Гэдсэнд нь цохи” гээд л орилолдоно. Тэдний дунд ахмад боксчин, дасгалжуулагч, тамирчид,
шигшээгийнхэн сууж харагдана лээ.

Хөдөөнөөс ирсэн найздаа тэм­цээн үзүүлж
байгаа нэг залуу байна. Тэрээр найздаа “Энэ ордон том байгаа биз. Гадаадын тамирч­дыг
харахаар сонин байгаа биз дээ. Тээр тэнд байгаа чинь Вьетнам улсын төрийн далбаа
байхгүй юу. Наана нь Хойд Солонгосын дал­баа байна. Дан эмэгтэйчүүд тоглож авар­гаа
шалгаруулж байгаа юм” гээд л энэ тэрийг танилцуулна. Найз нь ч тэр болгонд толгой
дохиж эргэн тойрноо сайтар ажиглана.

Энэ үеэр 13 настай Б.Баяраа гэдэг
хүүтэй танилцлаа. Тэрээр тэмцээнийг телевизээр шууд дам­жуулж байхаар нь тоглолтыг
боди­тоор нь үзье гээд ирсэн нь энэ гэнэ. 
Гэр нь Нисэхэд байдаг учир хичээ­лээ тарангуут нааш иржээ. Тасал­бар шалгагч
“Чамаас яалаа гэж мөн­гө авах вэ. Миний дүү ор, ор” гээд л оруулчихсан гэсэн. Хүү
дэр­гэд суугаад элдвийг шалгааж, юм л бол “Аниа” гээд л юм асуух юм.

Тэрээр “Аниа, тэр аль орны далбаа
вэ. Өмнөд Америкийн далбаа яагаад байхгүй байгаа юм бэ. Яагаад эрэгтэй боксчид гарч
ирэхгүй байгаа бол” гээд л янз бүрийн юм асууж гарлаа. Тэмцээ­нийг үзэнгээ хүүд
тэр бүхнийг нь аль бо­лох тайлбарлахыг хичээв. Хүү чөлөөт бөхийн дугуйланд явдаг
гэнэ. Спортод дуртай нэгэн. Ирээ­дүйд тамирчин болохыг хүсдэг гэсэн. 

Энэ үеэр зааланд олимпийн аварга Э.Бадар-Ууган
орж ирлээ. Б.Баяраа түүнийг хажуунаас нь харна гээд гүйгээд явчихав. Энэ мөчид
48 кг-ын жинд Тайванийн тамирчин Мен Чун Хсеих, Вьет­на­мын тамирчин Ди Там нар
тоглож бай­сан юм. Эхний гурван үед хоёр та­мирчин ижил тэнцүү тоглолт гаргасан
ч дөрөвдүгээр үед улаан булангаас гарч тоглосон Тай­ва­нийн тамирчин сульдаж, өрсөл­дөг­чөө­сөө
зуурч эхлэв. Тэрээр ядар­сан ч өрсөлдөгчийнхөө цохилтоос бултаж, оноо алдалгүй
17:15 харь­цаа­гаар хожлоо. 

Дараагийн тоглолт Филиппин, БНХАУ-ын
тамирчдын хооронд болсон. Хоёулаа тэсрэлттэй, хүч­тэй цохилттой тамирчид учир тог­лолт
нь нэн  сонирхолтой. Эрэгтэй боксчид тоглож
байна уу даа гэл­тэй. Энэ тоглолтод БНХАУ-ын та­мир­чин Южи Луо 10:16-гаар илүүр­хэв.

Б.Баяраа “Э.Бадар-Ууганыг бүр хажуунаас
нь очиж харчихаад ирлээ” хэмээсээр гүйж ирээд дэр­гэд суучихлаа. Тэгснээ “Би цэнхэр
булангаас гарч ирсэн тамирчныг нь дэмжихгүй байгаа. Тэр Хятадын тамирчин юм чинь”
гэв. Бээлий, малгайгаа өмсч зогссон Хойд Солонгосын тамирчныг харчихаад “Тэр Хойд
Солонгосын тамирчин байна. Өмсгөлийнх нь ард тэгээд биччихсэн байна. Хойд солон­гос­чууд
урд байдаг солон­гос­чууд­тай­гаа байлдаж байсан байхгүй юу. Би түүхийг нь мэднэ
шүү” хэмээлээ.

48 кг-ын жингийн сүүлийн тог­лолт
Энэтхэг, Казахстаны тамирч­дын хооронд болсон юм. Тэгтэл Б.Баяраа “Би Казахстаны
тамирч­ныг нь дэмжиж байгаа. Яагаад гэвэл казах эмэгтэйчүүд манай эмэгтэйчүүдтэй
царайгаараа их адилхан юм шиг санагдаад байгаа” гэсэн юм.

Эхний хоёр раундад тамирчид 2:2,
5:5 оноогоор тэнцсэн бол сүүлийн хоёр үед Казахстаны боксчин Дина Любаева 10:6,
17:8 харьцаагаар хошуучилсан. Ийнхүү 48 кг-ын жинд дөрвөн тоглолт болсны дараа
54 кг-ын жингийн тулаанууд эхэллээ. Шри Ланкийн тамирчин Видушика Пра­бад, Энэтхэгийн
тамирчин Сониа Ладер энэ жингийн эхний тулааныг хийв. Энэтхэгийн тамирчин хоёр,
дөрөв­дү­гээр үед өрсөлдөгчөө хүнд цохилтод оруулж, 5:24 харь­цаа­гаар ялалт байгууллаа.

Б.Баяраа хүү тоглолт явагдаж байхад
ч хажууд элдвийг асуусаар л, ярьсаар л. “Би сая Бадар-Ууганыг дэргэдээс нь харлаа.
Гоё юм. Би өмнө нь чөлөөт бөхийн од Наран­баа­тар ахыг харсан. Яг хажуунаас нь.
Хан-Уул дүүргийн спортын ор­донд. Чих нь аягүй сонин юм билээ. Яагаад чих нь тийм
сонин болчих­сон юм бэ. Би барилдаад байвал бас тийм чихтэй болчих уу” л гэнэ.
“Эмэгтэй боксчид юм байж яагаад эрэгтэй хүн шиг биетэй байгаа юм бэ” ч гэх шиг.  Хүүтэй энэ тэрийг ярьж суутал 54 кг-ын жинд манай
тамирчин М.Гүндэгмаа, Казахс­та­ны тамирчин Гүльзан Акимоватай хүч үзэхээр рингнээ
гарч ирэв. Уг нь М.Гүндэгмаа арал чацаараа илүү ч өрсөлдөгчөө гартаа оруулж чадсангүй.
Оновчгүй баахан цохилт хийж өрсөлдөгчийн цохилтод орж тоолуулав. Манай тамирчин
оноо авах гэж хэт дайрч, эмх цэгцгүй тоглосноос оноо авах биш алдсаар 23:14-өөр
ялагдчихлаа.

Б.Баяраа хүү ихэд харамсан “11-хэн
оноогоор ялагдчихлаа. Үеийг нь сунгаж болдог болов уу” гээд над руу харав.

Энэ тоглолтын дараа 54 кг-ын жингийн
үлдсэн тоглолт, 60, 64 кг-ын жингийн тоглолтууд болсон юм. Спорт цогцолбороос гарч
явтал өнөө хүү “Та маргаашийн тоглол­тыг ирж үзэх үү. Би байж байна шүү. Баяртай”
гэсээр хоцорлоо.

Тэмцээн өнөөдөр урьдчилсан шатны үлдсэн
тоглолтуудаар үр­гэл­жилнэ. Харин хагас шигшээ тоглолт 25-нд эхлэх юм.

Д.ГАНСАРУУЛ
Гэрэл
зургуудыг Б.МӨНХ-ЭРДЭНЭ

Монгол Улс хоёр Засгийн га­зар­тай
болчихоод байна. Нэг нь мэдээж албан ёсны буюу С.Бат­болдын толгойлж буй Засгийн
газар. С.Батболдын толгойлдог  Засгийн газрын
гишүүд бол “Долду­гаар сарын 1”-ний хэрэгтэй шууд утгаараа холбогдохгүй. Харин хуучин
Ху-гийн хөрөнгөжүү хэсгийн төлөөллөөс бүрдсэн Засгийн газар гэж хэлж болох юм. За
ямар ч байсан албан ёсны Засгийн газар гэдгийг бүгд мэдэх учраас олон тайлбар сэлт
хэрэггүй биз. Нөгөөх нь хууль бус буюу Орогнолын Засгийн газар. Өөрөөр хэлбэл Сүхбаатар
дүүргийн эмнэлэгт орог­носон Долдугаар сарын нэгний хэрэгт гол буруутнаар сэжиглэгдэж
байгаа генерал, хурандаа нарын албан бус Засгийн газар. Үүнийг “Орогнолын Засгийн
газар” буюу “Хоногоо хүлээгсдийн Засгийн газар”, “Далд Засгийн газар” гэж хэлж болохоор
байна. Энэ нь  өнгөн дээрээ Ш.Батсүх нарын
“Бариг­даш­гүй өшөө авагч”-дын Засгийн газар мэт харагдавч, яг жинхэнэдээ Дол­дугаар
сарын нэгэнд дөрөв нь буудуулж, нэг нь МАН-ын байранд угаартаж нас барсан таван
хүний амь настай холбогдох хэргийн зохион байгуулагч байж мэдэх  С.Баяр, Ц.Мөнх-Оргил, Ц.Нямдор­жийн Далд Засгийн
газар юм. Тийм учраас ил байгаа хурандаа, гене­ралууд зоригтой байна. Яагаад гэвэл
ард нь асаалттай танк байна гэгчээр л хүмүүсийн ивээлд байгаа болохоор л тэр. Өнгөрсөн
сонгуу­лийн булхай, жагсагчдыг буудсан гэх зэрэг хэрэг нь илэрвэл шоронд явахаас
өөр гарцгүй болсон хүмүүс энэ Орогнолын Засгийн газрын ард байгаа. Цагдаа нарын
энэ үйлдэл бол зүгээр л МАН-ын хү­мүүсийн тоглоом болж байгаа зүйл юм. Үүний баталгаа
нь хуучин Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд асан Хууль зүйн байнгын хорооны дарга Д.Одбаяр
хэвлэлд өгсөн ярилцла­гадаа “Шүүх, прокурор нь дургүй хүргээд байсан болохоос цагдаа
нарын тухайд цаг нь болохоор  төр арга хэмжээ
авч чадна” гэсэн утга­тай зүйл хэлсэн байна лээ. Улс төр нь тохирчихвол цагдаа нар
юу ч биш, энэ бол жүжиг гэсэн үг юм шиг буугаад байгаа юм. Энэ нь хуран­даа нарыг
гарын дор гэж хэлж байгаа хэрэг юм. Бүр цаана нь том улс төрийн хүчин байна гэсэн
баталгаа шиг харагда­на. 

Шүүх прокурор нь яагаад түү­ний дургүйг
хүргээд байгаа хэрэг вэ. Хуучин Ху буюу МАН-ыг шүүх гэж бүдүүн зүрх гаргаснаараа
л дургүйг нь хүргээд байгаа хэрэг. Дээр нь шударга Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж шүүх
прокурорыг томилсонд дургүй нь хүрээд бай­гаа хэрэг үү.  

Эдгээр генерал, хурандаа нар цагдаад
20-30 жил ажилласан. МАН-ын  гар хөл бологсод
буюу энэ намын дайсан гэж үздэг хүмүүсээ 
зайлуулж, мууг нь үзэж байсан МАН-ын хуулийн хэлтсийн ажилт­нууд  нь гэсэн үг. Долдугаар сарын нэгний хэргийн гол
толгойлогч гэгдэх Ш.Батсүхийн хэвлэлд өгсөн 
ярилцлагад  “Би ардчилал гэгчийнх нь
үед ч цагдаагийн байгууллагад ажиллаж байсан” гэсэн байдаг.   “Ардчилал гэгч” гэж хэлж байгаа нь ардчилалд
эхнээсээ дургүй гэдгийг нь тодоос тод хэлээд өгч байна. 90-ээд оны эхэнд хуучин
Ху-гийнхан нийтээрээ хэлдэг байсан энэ үгийг хорин жилийн дараа энэ хүн гаргаж ирж
байгаа нь үгширч үгүй болж буй коммунистуудын сүүлчийн үлдэг­дэл гэдгээ гэрчилж
байна.  Дээрх үг нь Ардын намын хүн гэдгийг
хө­дөлшгүй  хэлээд өгч  байгаа хэрэг л дээ. Хурандаа нарын ард Нийслэ­лийн
цагдаагийн бие бүрэлдэ­хүүний 60-70 хувь нь 
байгаа болов уу. Яагаад гэвэл энэ олон жилд цагдаад ажиллаж, өндөр алба хашиж
байсан дээрх хүмүүсийн хамаатан садан, ажилд авсан торгон цэргүүд нь гээд. Тэд бол
генерал хурандаа нарыг   бол шууд амиараа
ч хамаагүй хамгаалах юм байна. Ийм ар талтай албан бус Засгийн газрын өөдөөс арми
л хөдөлгөдөггүй юм бол эднийг дий­лэх хүч Монголд байхгүй.

Саяхан Сүхбаатар дүүргийн  шүүх дээр болсон  хурандаа нарын үйл явцыг харах юм бол эд нар бяцхан
төрийн эргэлт хийчихээд байгаа юм биш үү. Сая шүүх хурлыг хүчгүйдүүлж, шүүгч рүү
дайрч, Сүхбаатар дүүргийн шүүхийг цаг­даа нар бараг гурван давхар бү­сэлчихсэн шүүхийг
ямар ч эрх мэдэлгүй болгож чадсан. Тэр өдөр тэнд шүүх шийдвэрээ гаргасан боловч
тэр нь биелэгдээгүй. Тэгэ­хээр тэр хэсэг газарт, яг тэр үед  Монголд төр байхгүй болжээ гэж харж болохоор байв.
Яг энэ үед хурандаа нарын засаглал эхэлсэн. Бүх зүйл тэдний хүсэлтээр явагдаж байна.
Тэр ч бүү хэл С.Баяртай  “Нэг, хоёрын гурав
аа” гэсэн уриа­тайгаар УИХ-ын сонгуулийн 
той­рогт, нэг намаас өрсөлдөж байсан Чимгээ хэмээх эмэгтэй генерал, хурандаа
нарын орогнож буй  Сүхбаатар дүүргийн эмнэлгийн
даргаар ажилладаг юм байна.

Орогнолын Засгийн газрын гишүүд  эхний ээлжинд хүчээ тур­шиж байх шиг. Одоо авлигын
хэргээр шалгагдаад байгаа айм­гийн Засаг дарга нарын хэргийг ч ийм маягаар замруулна.
Төр тэд­нийг шалгаж чадахаа болих биз. Энэ янз байдлаас нь харахад.   Ийм жижиг хэлбэрийн төрийн эр­гэлт болоод байхад
мэдрэмж­тэйсэн бол УИХ Онц хуралдаан зарлаж байх ёстой. Тэд энэ  хууль бусаар Засгийн эрхийг авсан асуудлыг хэлэлцэх
ёстой байсан юм. Яагаад гэвэл парламентын шийдвэр тэнд хүчин төгөлдөр  ажиллахгүй байна. Яагаад гэвэл парламент хууль
баталдаг.  Тэр баталсан хуулийг нь хэрэгжүүлэхгүй
уландаа гишгэж байна. Ийм учраас УИХ хуралдан асуудлыг авч хэлэлцэх байв.

Орогнолын Засгийн газар хүчээ туршиж
байна гэж дээр дурдсан. Одоо энэ орогнолын Засгийн газар  нам нь ялагдвал сонгуулийн дүнг хүлээн зөвшөөрөхгүй,
Засгийн эрхийг шилжүүлэхгүй гээд энэ олон цагдаагаараа төрийн бүх байгуул­лагыг
бүслүүлчихнэ. Тэгээд онц байдлын хороог байгуулаад өөрс­дийн Засгийн газраа байгуулаад
явчихна. Хууль дүрэм болон бусад бүх юм хамаагүй. Яагаад гэвэл сонгуульд ялагдвал
энэ намаас олон хүн шоронд явах учраас тэр. Цагдааг дийлэх хүч Монголд байх­гүй.
Засгийн бүх эрх эд нарт л байна.

Өнөөдөр хохирогчийн дүрд тоглож, өөрсдийгөө
цагдаа нараар өмгөөлүүлж, ардаа хамгаалалт халхавчтай гэгдэх генерал, хуран­даа
нар  үнэн хэрэгтээ тийм ариун цэвэр шударга,
үнэнч хүмүүс бай­сан уу, үгүй юу гэдэг нь өөрөө анхаарал татах л асуудал. Гене­рал
Ч.Амарболдыг одоо хүртэл илрээгүй С.Зоригийн хэргийг за­вааруулж орхисон гэцгээдэг.
Тэ­рээр Хэнтий аймгийн Галшир су­маас анх хэсгийн төлөөлөгчөөр  ажлаа эхэлж байжээ. Цагдаагийн даргаар хоёр удаа
томилогдож байсан. С.Баяр Засгийн газрын тэргүүн байхдаа Цагдаагийн бай­гууллагын
даргаар тавьсан боло­хоор түүнийг С.Баярын хүн гэцгээдэг. 

Харин хурандаа Ш.Батсүх  баа­хан олон баар савтай гэгддэг юм билээ. Ер
нь цагдаагийн томоохон албан тушаалтнуудыг тансаг хаус, үнэтэй машины талаар бүгд л ярьдаг шүү
дээ. Магадгүй өөрс­дийнх нь нэр дээр юу ч байдаггүй л байлгүй. Энэ хэрэгт хамгийн анхаа­рал
татахаар хүн бол Ш.Батсүх хурандаа. Ямар сайндаа “Манай
дарга үнэхээр мэргэн бууддаг
юм байна лээ” гэж долдугаар сарын нэгний үйл
явдлын үед нэгэн цагдаа ярьсныг
өнөөх “хар дэвтэр” дээр тэмдэглэн үлдээсэн байдаг. Сүх­баатар дүүргийн эмнэлэгт байрлах Орогнолын
Засгийн газрын талаар товчхондоо ийм л байна. Дахин хэлэхэд Монголд хоёр Засгийн
газар зэрэгцэн үйл ажиллагаа
явуулаад бараг долоо хонож бай­на. Энэ талаар санаа зовниж байгаа албан ёсны төр засаг гэж байна уу. Ерөнхийлөгч, УИХ, Зас­гийн газар гэх зэрэг байгууллагууд одоо
хүртэл юу хийгээд байна вэ.

“Монгол
төр  ариун байх ёстой” гэж манай улстөрч нөхдүүд их ярьцгаадаг. Яаж ариун байлгах талаар харин огт ярихгүй юм.  Тиймээс “Долдугаар сарын 1”-ний үймээний үед  төрд ажиллаж бай­сан хүмүүсийн ёс суртахууны ту­хай сөхөж бичихэд хүргэлээ.  Н.Энх­баяр, С.Баяр, Ц.Мөнх-Оргил  нарыг засаг барьж,  төрд алба хааж байхад ийм аллага хядлага болсон.  Үүнийг  хэн ч үгүйсгэхгүй. Гэтэл тэд дахиад л засаглал руу тэмүүлж байна.  Дахиад л улс төрд шургалж, УИХ-д дэвшихээр зэхэж эхэллээ.

Н.Энхбаяр, С.Баяр, Ц.Мөнх-Оргил нар ард түмнээ буудах бололцоо гарган өгч  гараа энгийн иргэдийн цусанд дүрсэн хүмүүс.   Эдгээрийн засаглалын үед дөрвөн иргэн төрдөө буудуулан нас барж, нэг иргэн мөн төрийн нүдний өмнө  угаартаж үхсэн билээ. Дээр нь арваад иргэн төрдөө буудуулан шархдаж, мянгаад иргэн төрийн шүүхээр шоронд явцгаасан.

Мөн Эргүүл хамгаалалтын газ­рын дарга асан хурандаа Ш.Бат­сүх, Цагдаагийн ерөнхий газрын даргын үүрэг гүйцэтгэгч асан хо­шууч генерал Ч.Амарболд, Нийслэ­лийн цагдаагийн газрын дарга асан О.Зоригт, тус газрын хэв журмын хэлтсийн дарга Г.Ганбаа­тар нар тухайн өдөр цагдаагаа удирдан, иргэдээ буудуулж, буу­дах тушаал өгсөн хүнийг олон нийтэд зарлаагүй хаацайлж байгаа нь гэмт хэрэг мөн.

Тэгэхээр нэр дурдагдсан гене­рал, хурандаа нар ч төрд алба хаших эрхгүй. Харин Н.Энхбаяр, С.Баяр,  Ц.Мөнх-Оргил нар нь УИХ-д нэр дэвших эрхгүй. Ард түмэн рүүгээ буу шагайж чадсан хэрнээ,  ард түмнээсээ санал авна гэж гуйх нь ёс суртахуунгүй хэрэг юм.

Н.Энхбаяр. Тэр үед Ерөнхий­лөгч байсан. Тэрээр онц байдал зарласан. Өмнөх өдөр нь намаа ялуулчихсан хуучин Ху-гийнхан буюу одооны хэлээр “Хуху” на­мынхан шөнөжингөө архидсан гэ­дэг. Тэгээд тэр архи нь гарч ам­жаагүй согтуу Баярыг “солиорсных”  нь зоргоор  Н.Энхбаяр Онц байдал зарладаг нь буруу байсан. Энэ хүний насан туршдаа гэмшиж явах гол алдаа энэ. Нас ахих тусам тэр “Би онц байдал зарлаагүй бол тэдгээр хүмүүс үхэхгүй байх байсан даа” гэж гэмшиж толгойгоо шааж явах болно. Тэрээр “”Долдугаар сарын 1″ улстөрчдийн өдөөсөн маш том гэмт хэрэг” гэж өчигдөр  хийсэн хэвлэлийн хурлын үеэр онцолсон байна лээ. Энэ үг өөрт нь ч хамаатай. Учир нь тэр Үндэс­ний аюулгүй байдлын зөвлөлийн дарга бай­сан. Гадаа хүн үхэж байхад өрөөн дотроо намын дарга нарыг цуг­луул­чихсан учраа олох­гүй, яахаа мэдэхгүй сууж байлаа.

С.Баяр Ерөнхий сайдынхаа ажлыг хийхгүй намын байрныхаа шатахыг, намын байранд нь хүн угаартаж үхэхийг, намынх нь байр­ны гадаа хүмүүс буудуулж үхэхийг харж байгаад 22 цагт ордон руу  очдог нь ч юу билээ. Уг нь тэрээр  Монгол төрийнхөө ажлыг хийх ёстой байлаа.  Төрийн ажил гэж юу байв. Тэр нь жагсаал цуглааныг  зохицуулж жирийн тайван арга замаар түүнийг тараахад оршиж байв.Монгол Улсын Ерөнхий сайд атлаа тийм хүнд хэцүү нөхцөлд төр засгийг эзгүйдүүлэн хаяж, намын даргын ажлаа хийж, МАН-ын бай­рандаа өдөржин өнжиж, улсынхаа ажлыг ардаа орхисон. Тэрээр Онц байдал зарлахыг Н.Энхбаярт ша­хаж бай­сан гэдэг. Тиймээс С.Баяр яалт ч үгүй хариуцлага үүрэх хүний нэг. 

Ц.Мөнх–Оргилын хувьд Онц байдлын шуурхай штабын дарга.  Хууль зүйн сайд асан. Дээр нь Онц байдлын үеийн Штабын дарга байсан хүн өдий болтол энэ тухай юу ч ярихгүй байгаа. Бүх асуудал Ц.Мөнх-Оргил дээр буусан. Шта­бын даргаар томилогдсон л бол тэр үед ажиллаж байсан хууль, цагдаа­гийн байгууллагаа хянаж байх ёстой. Ядаж боловсролоороо ч, төрд алба хаасан туршлагаараа ч тэр өдийд ингэж чимээгүй суух хүн биш.

Гэтэл тэр цагаас хойш нэг ч дуугараагүй. “Долдугаар сарын 1”-ний  тухай хэлэлцүүлэг болох үед  урилгагүй орж ирээд нэг дуугарсан санагдана. Захад нь суугаад “Цаг­даа нарын буруу гэж юу байсан юм” гэж хэлж байсан билээ. Цагдаа нар нь буруудвал өөрөө буруудах гээд байж л дээ. Энэ хүн дэндүү их айдас хүйдэстэй байгаа. Түүнийг хамгаалж байгаа зүйл нь УИХ-ын гишүүний сэнтий. Энэ суудлаас нь  буулгаж байцааж үзмээр  байгаа юм. Ингэхэд их л юмны сэжүүр олдоно доо.

Ч.Амарболд С.Баяртай шууд харьцаж байсан хүн. Ерөнхийдөө 22 цаг хүртэл “Онц байдал зарлах хэрэггүй. Цагдаа зохи­цуулчихна” гэж ярьсныг нь Н.Энх­баяр батал­даг. Орой 22 цагаас хойш “Дий­лэ­хээ болилоо. Онц байдал зарлая” гэсэн. Цагдааг удирдаж байсан учраас тушаал даалгавар даргаа­саа авсан байж таарах гээд бай­гаа.

О.Зоригт Нийслэлийн цагдаа­гийн газрын дарга. Онц байдлын үед Нийслэлийн цагдаагийн бие бүрэлдэхүүн голлон ажилласан. Ч.Амарболдоосоо үүрэг авч удирд­лаган доорх хүмүүстээ дамжуулж байсан гэдэг.

Ш.Батсүх Эргүүл хамгаалал­тын газрын дарга. Эргүүл хам­гаалалтын газрынхан галын шу­гамд гол үүрэгтэй ажиллаж байсан.  Галт зэвсгийг тэд нарт тараасан гэж үздэг. Энэ тухай Эргүүл хамгаа­лалтын газрын цагдаагийн тэмдэг­лэлд ч байдаг. Тэмдэглэлд дурдса­наар Ш.Батсүх өөрөө хүн буудсан байх магадлалтай.

Г.Ганбаатар Нийслэлийн цаг­даагийн газрын Хэв журмын хэлт­сийн дарга. Хэв журмыг голчилж ажиллаж байсан.  

Энэ хүмүүс хэн тушаал өгснийг одоо болтол хэлээгүй. Тэд “Дээрээс тушаал өгсөн” гэсэн битүү, тодор­хойгүй  юм л ярьдаг.   Дээрээс гэхээр Ерөнхий сайд, штабын дарга, эсвэл Ерөнхийлөгч байж таарах гээд байгаа юм. 

Тэд тушаал биелүүлсэн ч бай,  тушаал өгсөн ч бай дахин төрд ажиллах ёсгүй. Харин ч бүр ард түмнээсээ уучлалт гуйгаад төрд ажиллахаа болих хэрэгтэй юм.  Ёс ёмбогор, төр төмбөгөр гэдэг. Гараа ард түмнийхээ цусанд угаачихаад юун улс төр, юун төрд ажиллах.

Эднийг УИХ-д нэр дэвшүү­лэхгүй, төрд ажиллуулахгүй байя.  Шүүх яаж шийдэх тухай яриагүй байна. Харин тэдэнд дахин Монго­лын төрд ажиллах ёс суртахууны эрх байхгүй.

Н.Энхбаяр,С.Баяр, Ц,Мөнх-Оргил нар одоо улс төрөөс татгал­зах хэрэгтэй. Яагаад гэвэл энэ хэрэгт яах арга үгүй холбогдсон хүмүүс бол дээрх улстөрчид мөн билээ. Яаж ч мэлзээд,  яаж ч биеэ өмөөрөөд тухайн үед онц байдлын шийдвэрийг энэ гурван улстөрч л гаргаж, гардан гүйцэтгэсэн.

Харин нэр дурдагдсан гене­рал, хурандаа нарыг дахин төрд ажил­луулах, ямар нэгэн албан тушаал хашихаас татгалзуулах ёстой. Үүнийг бүх насаар нь мөрдлөг болгох нь чухал. Шийтгэл нь тэр болог. Яагаад ингэх гээд байгаа юм гэвэл төр нэгэнт өөрийгөө хамгаа­луулчихаад дараа нь шоронд илгээгээд байх нь зохимжгүй юм.

Цагдаагийн дарга нар дээрх гурван улстөрчийн хэн нэгнийх нь тушаалаар л хүмүүс рүү буудсан болж таарах гээд байгаа. Генерал, хурандаа нар идэвх гаргаж дарга­даа сайн хүн болох гээд өөрсдөө дээрээс тушаалгүйгээр хүн буу­даад унасан бол харин хатуу шийт­гэх ёстой. Үүнийг шүүхээр тогтоож хэн буруутай, хэн тушаал өгснийг  илрүүлэх нь чухал. Ингэж байж шударга үнэн тогтоно шүү.

Дээрх хүмүүсийн асуудлыг  улс­төржүүлэн манай ч нам, танай ч нам хэмээн хэргийг илрүүлэхгүй өнгөрөөвөл Монгол Улсад  дахиж хэзээ ч шударга үнэнийг яриад хэрэг байхгүй.

Исламын шашны хамгийн гэгээн судар,
ариун нандин зүйлийнх нь дээд туйл болох Кораныг Америкийн цэргүүд
шатаасан. Уг судар бол Лалын буюу Исламын шашинтай орнуудын шашин, хууль
цааз, нийгмийн харилцааны үндэс болдог. Ерөөс Лалын ертөнцийнхний оройн
чимэг, амь амьдралынх нь зүг чиг юм билээ. Зөнч Мухаммед нь агуйд сууж
Аллах тэнгэрээс өөрт нь дамжуулах айлдваруудыг шавь нар болон илтгэгч
дагуулууддаа хэлж өгч дал модны навчин дээр буулгасан гэх түүхтэй. Ийм л
итгэл бишрэл, хүндэтгэлийнх нь дээд туйл болсон судрыг Америкийн
цэргүүд хог дээр шатаасан байгаа юм. Хэрвээ тэрхүү судрыг ямар нэгэн
байдлаар шатаах болбол асар шударга хүнийг хилсээр хилмэгдүүлсэн мэт
эмгэнэн, тусгай ёслол үйлдэж шатаадаг байна. Үндсэндээ шашны хатуу дэг
жаягийн дор, бүр нэг нарийн ёс журамтайгаар шатаадаг юм гэсэн.
Тэгвэл Афганистаны Баграм дахь Америкийн
цэргийн баазад Коран болон бусад лалын шашны судрыг зүгээр л хог шиг
овоолж байгаад шатаасан байна. Энэ нь лалын шашинтнуудын хувьд огтоос
тэсч чадамгүй, байж боломгүй доромжлол мэт харагдаж байгаа нь тодорхой.
Хэн ч харсан тэгж л ойлгогдоно.

Иймээс Афган болон лалын ертөнц тэр
чигээрээ Америкийн цэргүүдийн эсрэг тэмцэх хөдөлгөөн өрнүүлж эхэлсэн.
Ариун нандин зүйл рүү нь, итгэл бишрэл, гүн хүндэтгэл рүү нь нулимж
илтээр доромжилсон учир тийнхүү тэмцэл хөдөлгөөн өрнүүлсэн хэрэг л дээ.
Ариун нандин зүйлийнх нь дээд илэрхийлэл болсон судрыг шатаасан тухай
мэдээлэл афганчуудын дунд маш хурдтайгаар тархаж, тэр дороо л бүгд гал
голомтоо самруулсан хүмүүс шиг дийлдэх аргагүйгээр босоод ирсэн.

Бараг хэдхээн цаг минутад хэдэн зуун
мянган хүн гудманд цуглаж, уур хилэндээ автсан иргэд Америкийн цэргийн
бааз руу дайрч, ариун дайн эхлүүлэхийг уриалж байлаа. Тэднийг нисдэг
тэрэгнээс анхааруулах пуужин харваж зогсоосон тухай мэдээлэл сонин
хэвлэлд гарч байсан. Уг тэмцэл, үймээнээс болж олон хүн амиа алдсан
билээ.

Тэгвэл Америкийн цэрэг яагаад Коран
судрыг шатаах болов. Тэдний тайлбараар бол арга ч үгүй үйл явдал
тохиолдсон талаар мэдээлэгдээд байгаа. Тэр нь юу вэ гэвэл шоронгийн
хоригдлуудад Коран судрыг тараадаг юм байна. Хоригдлууд судар дээр
тэмдэглэл хийдэг аж.

Тэрхүү тэмдэглэл нь хоригдлууд хоорондоо
нууцаар харилцах гүүр болоод байсан аж. Үүнээс болж Коран болоод бусад
судрыг шатаасан гээд байгаа. Тэгээд шинэ судар өгчээ. Америкчууд судрыг
зүгээр л ном сонин шиг овоолж байгаад шатааж. Энэхүү үйлдэл нь нийт лал
шашинтнуудыг шашин үндэстнээ хамгаалах тэмцэлд босгочихжээ. Гэхдээ миний
бие дээрх судартай холбоотой шашны тэмцлийн тухай бичихийг эрмэлзсэнгүй
ээ. Тэр тухай ийн тодорхой өгүүлсний учир өөрийнхөө лам нарыг
шүүмжилмээр санагдсан хэрэг.

Афганистантай харьцуулбал манай хаяанд
байгаа, шашин шүтлэгээ, итгэл үнэмшлээ бодох аваас өөриймс ч болох
Түвдтэй холбоотой асуудал байна. Өнөөдөр Түвдийн лам нар өдөрт нэгээр
дутахгүй шатаж, зулын гол болон хайлж байна. Сүүлд гэхэд залуухан
эмэгтэй, гэлэнмаа зулын гол болсныг бид мэдэж байгаа. Бүр тодруулбал,
Хятадын өмнөд хэсгийн Сычуань муж дахь Дэчи Чойнхорлин хийдийн гэлэнмаа
амьдаараа зулын гол болж, өөрийгөө шатаасан хэрэг гарсан. Лондонд төвтэй
Түвдийн хүний эрхийн төвийн мэдээлж буйгаар хорь орчим настай Дэнзэн
Вангмо хэмээх эмэгтэй Түвдийн тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрч,
Дээрхийн гэгээнтэн Далай ламыг эх нутагт нь буцааж авчрахыг уриалан олны
нүдэн дээр өөрийгөө шатаасан юм гэсэн. Түүнээс өмнө хичнээн ч лам зулын
гол болж хайлав даа. Шарын шашны лам нарыг хувраг хувилгаадыг
монголчууд биднээс өөр хэн бугай ч энэ хорвоо ертөнц дээр өмөөрөхгүй.
Түвдийн шарын шашинтай лам нарыг хамгийн их өмөөрч хаацайлж, сэтгэл
өвдөх хүмүүс манай лам нар баймаар. Шарын шашин гэдэг бол Түвдийн Бурхны
шашны сэтгэгч, шинэчлэгч Зонхавын сургаалаар үүссэн Буддын шашны
хамгийн сүүлийн шинэ урсгал гэдэг. Шарын шашны төвд гаралтай нэр
“гэлүгва” гэдэг нь монгол хэлэнд хөрвүүлэхээр буяны ёс гэсэн утга үг
билээ. Зонхав Түвдийн өмнөд нутгийн нэгэн агуйд шар малгай есөн удтал
даяанчлан суусан тул түүний болгосон шашны урсгал шар малгайтан, улмаар
Монголд шарын шашин хэмээн нэрийдсэн байдаг. Ингэж Богд Зонхавын шарын
шашны урсгал Монгол нутагт түгэн дэлгэрч бид бүхэн сүсэг бишрэл, итгэл
үнэмшлээ өгсөн. Гэтэл шарын шашны лам хуврагууд нь зулын гол болж,
амьдаараа шатан хайлж байхад манай лам нар нүдээ анин маани мэгзэмээ
уншаад юу ч болоогүй мэт хээв нэгхэн сууж байх юм. Гай барцад биднээс л
холуур өнгөрөх болтугай хэмээн хувиа бодож суух манай лам нар
хөөрхийлөлтэй.

Манай лам нар хэзээнээсээ л ийм үхээнц
байсан даа. Гучин долоон оны их хэлмэгдүүлэлтэд сүм хийдүүд устан үгүй
болж, мэргэжил нэгт гэх үү дээ, лам хуврагууд нь буудуулж байхад өнөө
бурхны элч нар маань амь амиа бодоод алга болцгоосон байдаг. Номын
багшаа орхимжиндоо боогдож, нүдэн дээр нь буудуулж байхад өөрийгөө л,
өчүүхэн улаан амиа л хоохойлж байсан. Үүх түүхээс харахуйд, нэг ч лам
бусдынхаа өмнөөс босоогүй. Босох нь бүү хэл ганц ч үг ганхийгээгүй
гунигт түүхтэй. Монгол лам нар шашин номынхоо төлөө сэтгэл зовдоггүй,
чухам юунд тэгж сэтгэлээ чилээдэг хэрэг вэ. Тэд бол ерөөсөө бусдын өглөг
барьцыг л бодно. Сүсэгтэн олноос ахиухан зүйл авахыг л бодож суухаас
өөрийг хийдэг гэж үү. Одоо тэгээд цагаан сар хуучраагүй байна. Шинийн
арван тавны дотор засал номоо хийлгэхээр бүх л хүн гандан хийдийг зүглэж
байгаа. Лам нарт барих өргөл барьц ахиухан байгаа нь тодорхой.

Манай ламхай нарт өнөөдөр бусад улс
орон, харийн хүний байдал огтоос хамаагүй мэт санагдаж байгаа байх л
даа. Шашин нэгтэй Түвдэд хувраг лам нар зулын гол болоод шатаж байна.
Тэд юуны төлөө ингээд байгаа юм бэ? Тэд харийн түрэмгийллийн эсрэг
тэмцэж шүтэх шашин, сүслэх төртэй тусгаар улс чөлөөт Түвд орныхоо төлөө л
ингэж тэмцэж байгаа. Энэ нь бидэнд ямар хамаатай юм бэ. Тэр шатсан лам
нарыг манай лам нар яагаад өмөөрөх ёстой юм бэ гэсэн асуултууд гарна.
Түвдийн үзэж байгаа зовлон бидэнд тийм хол гэж үү. Дэлхий нийтээрээ энэ
талаар санаагаа зовоохгүй бол дараагийн орон нь хэн бэ.

Ялангуяа ядуу буурай, цөөн хүн амтай,
хоёр том гүрний дунд байдаг бид энэ тал дээр маш сонор соргог байх
хэрэгтэй байна. Хүмүүс шашнаа яаж өмөөрч байна. Шашнаа өмөөрөх нь
тусгаар тогтнолоо өмөөрч байгаа хэрэг юм. Тэгвэл манай шашинтнууд судрыг
нь байтугай хуврагуудыг нь шатаахад цачив хийхгүй суудаг нь буруу шүү
дээ. Хүний хамгийн нандин юм нь бурхан шашин байдаг. Түүнээ
доромжлуулсан хүмүүс уурсдаг. Харин манай ламхай нар огтоос тийм биш
бололтой.

Н.ГАНТУЛГА

Оросын Ерөн­хийлөг­чийн сонгуульд
тус улсын Ерөнхий сайд Владимир Путин ялалт байгууллаа. Тэрээр энэ талаар зарлах
мөчдөө уйлсан нь дэл­хийн хэвлэл мэдээллийн­хэн, олон улсын ажиг­лагч­дын анхаарлыг
та­тав. “Түүнд одоо л сайхан амрах цаг ирж байна”, “Путины эртэдсэн ну­лимс”, “Путин
хүмүүсийг уяраах гэж гавар түрхэж жүжиглэв” хэмээн янз бү­рээр тайлбарлаж байна.

Харин улс төрийн ажиг­­лагчид, Оросын
нэр нөлөө бүхий улстөрчид “Манлайлагч хүн бусад удирдагчдад нулимсаа харуулдаггүй
юм” гэж дуу нэгтэй шүүмжилж байгаа юм.

Путин хөгширчээ. Урь­дын эрч хүч,
зориг тэнхээ нь барагдчихаж. Оросууд уйланхай “ба­бушка”-гаар удир­дуу­лах­гүй л
байх. Угаасаа оро­сууд хүчирхэг, зоригтой хаад, удирдагчдын гарт л нэг­дэж, тогтдог
омголон ард түмэн.

“Догшин” гэдгээрээ түү­хэнд тэмдэглэгдэн
үлд­­сэн Оросын хаан Иван өдөж, басамжилсан дайс­­нуудаа харгислан алж, өөдөөс нь
сөргөө­цөлдсөн болгоныг хиар цо­хидог догшин хаан бай­­сан гэдэг. Хүүгээ хэ­тэрхий
үлбэгэр, сул байс­ных нь төлөө жадалж амийг нь хороосон тийм догшин нэгэн билээ.
Оро­сын эзэн хаанаар 1682-1725 оны хооронд суу­сан I Петрийн сүр хүчийг одоо болтол
дуурсдаг. Даяар Оросын хаан, Их ван I Петрийг хаан хүний ухаан, улсыг залахуйн өөрийн
гэсэн мэхтэй удир­­дагч байсан гэлцдэг. Октя­брын хувьсгалын гол удирдагч Владимир
Ильич Ленин Оросын шил­­дэг удирдагч. Тэрээр Оросын хувьсгалч, улс­төрч, Зөвлөлт
социалист бүгд найрамдах холбоо­ны улсын анхны тэргүүн, XX зууны нөлөө бүхий зуун
эрхмийн нэг. Энэ мэт нэрлэвэл тус улсыг удир­даж явсан олон хүчирхэг хүн байна.
ЗХУ-ыг 31 жилийн турш удирдсан Сталин, 1991 онд танкин дээр гарч зогсоод ард тү­мэндээ
“Өөрчлөлт хийц­­гээе” гэж уриалж хаш­гирсан ОХУ-ын анх­ны Ерөнхийлөгч Борис Ель­цин,
Чечень, Дагис­таны салан тусгаарлагч­дын эсрэг хатуу бодлого ба­рим­талж, эрс зангаа­раа
гайхагдаж байсан үеийн Владимир Путин. Ийм л удирдагчдыг оро­сууд хү­лээн зөвшөөрч,
үнэлж, дагадаг байлаа.

Гэтэл энэ Путин биш ээ. Сонгуульд
ялсан тө­дий эхлэл мэдээ дуулаад л уйлчихсан. Тэр өөр болчихож. Хэтэрхий зөөл­рөө
юу даа. Уг нь Пу­тин бол улс төрийн ер­төнцөд сайн дархны гарт мянгантаа давтагдаж,
зуунтаа тавлагдсан хурц илд мэт гялалздаг. Сэт­гэлзүйг нь хуягттай зүйр­лэ­дэг.
Гэтэл яагаад жаахан хүүхэд шиг уйлж, нүдээ нухлав аа. Тэр Ерөн­хийлөгч бол­сон­доо
баярлаад нулимс унага­сан ч үнэндээ айс­наа­саа болоод тэгж уйл­жээ. М.Кад­дафи
шиг алуу­­лахаас авраг­д­чих­лаа, Арабын хавар Орост цэцэг­лэхгүй боллоо гэж баярлаад
уйлсан нь тэр л дээ. Айгаад уйлахыг нь харахаар ямар юмных нь хурц илд байхав. Нэг
муу мохоо тонгорог л гэсэн үг. Гэхдээ Путины бодоод уйлаад байгаа шиг бүх юм дуусаагүй,
дөнгөж эхэлж байна. Түүний бод­сон шиг Арабын хавар Улаан талбайд цэцэг­лэх­гүй
гэж хэлж хараахан бо­лох­гүй нь. Учир нь Орост Путиныг, сонгуу­лийг эсэр­гүүцсэн
хөдөл­гөөн, жагсаал ид өрнөж эхэл­лээ. Ингэхээр Ара­бын хавар Орост ирээд, цэцэг­лэ­хэд
бэлэн байна. Яагаад гэвэл тус улсын иргэд ингэж жагсаал цуг­лаа­­наар нэгдээгүй
их олон жил болсон юм шүү.

Ай, оросууд ийм “ба­бушка”-гаар удирдуу­лаад
адилхан уйлж дуу­лаад сууж байх уу даа, үгүй л болов уу.

Д.ГАНСАРУУЛ

Японы сумогийн холбоо олон тэрбум
иений алдагдал хүлээж түүхэндээ байгаагүй санхүүгийн хямралд өртсөнөө зарлав.
Энэ байдлаар үргэлжилбэл, мэргэж­лийн сумо хүнд байдалд орж, олон жилийн
уламжлалтай спорт нь үгүй болоход хүрэн 1990-ээд оны унтаа төрхөндөө буцаж
ороход ойрхон байгаа юм.

Юунаас үүдэн сумо ийн үзэгчгүй
болж, хөгжил нь зогсоход хүрээд байгааг ихэнх хүн их аварга Аса­шёорюү
Д.Дагвадоржтой холбон тайлбарладаг. Түүнийг зодог тай­ла­хаа нулимс дуслуулан
мэдэгдсэн 2010 оны хавраас эхлээд сумо сонирхогчдын тоо буурч, башёг үзэх
хүмүүс цөөрч эхэлсэн. Зарим башёгийн эхний долоо хоногийн барилдааныг хүн
үзэхгүйд хүрч байсан тохиолдол ч бий. Сумогийн холбоо тэр үед үзэгчдээ эргүүлэн
татах зорилгоор башёгийн  тасал­ба­рыг
хөнгөлөлттэй борлуулахаас эх­лүүлээд газар хөдлөлт, байгалийн гамшигт өртсөн
иргэ­дийн­хээ сэтгэлд дэм өгч, дэмждэг бөхчүүдийнх нь барилдааныг ойроос
харуулах нэрийн дор ордны сууд­лыг дүүргэх хүртэл арга хэмжээ авсан. Яван
явсаар сүүлдээ сумо үзэгчгүй болов.

Асашёорюүг ид барилдаж байх үед
банцүкэ гарах үеэр л башёг үзэх иргэд тасалбар худалдаж авахаар хөөцөлддөг
байлаа шүү дээ. Гэтэл одоо сумогийн ба­рил­даа­ны тасалбар шиг элбэг юм Японд
үгүй гэх.

Манай төрийн нэг сайхан жаяг байдаг
юм. Монголын аугаа байл­дан дагууллын үед тэмдэглүүштэй, том гавьяа байгуулсан
баатар, цэргүүдэд “Есөн алдааг нь уучлах” гэдэг сайхан шагнал өгдөг байлаа.
Гавьяа байгуулсан тухайн хүний хийсэн есөн удаагийн алдааг цай­руулж, өнгөрөөх.
Эл заншил одоо ч монголчуудын сэтгэл зүрх, ааш араншинд хадгалаастай.

“Асашёорюү брэндийн дэлгүүрт
танхайрч гэнэ”, “Аса­шёо­рюү хятад ажилчныг мангастжээ”, “Их аварга Асашёорюү
тэгж зо­долд­лоо”, “Асашёорюү найр та­раа­жээ” гэх элдэв яриа гардаг. Тэр бүрт
нь бид “Үгүй яахав, ганц удаа яадаг юм”, “Юун сүртэй юм, эр улсуудын хооронд
байх л зүйл” эсвэл “Тэд өөрсдөө Аса­шёо­рюү­гийн дургүйг хүргэж, хорыг нь
маажаа биз” гээд л өнгөрнө. Энэ нь өнгөц харахад арлын орныг байлдан дагуулж,
монгол эр хүний жавхаа, хүч бярыг дэлхийд тун­ха­г­лаж чадсан их аваргаа өмөөрч
буй боловч дээр дурдсан “Есөн алдааг нь уучлах” гэсэн эртний төрийн хууль далд
байдлаар үйлч­лээд байгаагийн илрэл л дээ. Гэтэл япончууд яав, манай аваргыг.
Солонгос ч билүү, хятад ч байлуу тийм нэг хүнтэй ресторанд муу­дал­цаад
түлхсэнийг нь дуулиан бол­гож, үүгээр нь шалтаглаж сумо­гоо­соо хөөчихсөн. Тэр
үед Японы сумогийн холбоо “Зодог тайлахаа өөрөө албан ёсоор мэдэгд эсвэл бид
чамайг хөөлөө”  гэсэн ийм хоёр
сонголторхуу хэрнээ нэг утгатай шаардлага тавьж ацан шалаанд оруулсан. Тэгээд
аргагүйн эрхэнд Асашёорюү аварга сумогоос өөрийн хүсэлтээр явж байгаагаа
мэдэгдсэн. Энэ нь монголчууд, төдийгүй Японы ард түмний хувьд гэнэтийн мэдээ
байв.

Их аваргаа өөнтөглөж, хавчиж
дэвжээнээс нь хөөх үедээ Японы сумогийнхон үндэсний спортоо уналт руу залж
байгаагаа ухаа­раагүй.

Цагаан сарын үеэр Асашёо­рюүд
Такасаго дэвжээнээс мэнд­чил­гээ ирүүлсэн юм. Уг мэндчилгээнд сумогийн дэвжээнд
22 наснаасаа эхлэн 25 удаа тү­рүүл­сэн таны бахархам амжилтын гараа эхэлсний 10
жилийн ойн баярын мэндийг дэвшүүлээд мэр­гэж­лийн сумогийн хөгжилд оруул­сан
хувь нэмэр тань зүйрлэшгүй их гэдгийг дурдъя. Таны амжилтыг хүндэтгэн ирэх оны
нэгдүгээр сард сумогийн 68 дахь их аварга төрөн гарсны 10 жилийн ойг тэмдэглэн
өнгөрүүлэх талаар Сумо бөхийн холбоонд уламжлаад байгаа шүү гэжээ. 

Японы сумогийн холбооны
зөвшөөрөлгүй ямар нэгэн дэвжээ захидал, мэндчилгээ дэвшүүлэх, тэр дундаа
сумогоос хөөгдсөн хүнтэй ингэж харилцах нь хорио­той. Такасaгo дэвжээнийхэн ийн
мэндчилгээ илгээсэн нь алсуураа Японы сумо бөхийн холбоо, Японы ард түмний
хүсэл байж мэдэх юм. Магадгүй тэд сумогийн унасан нэр хүндийг Асашёорюү
эргүүлэн ав­чирч өгч юун магад гэж итгэж байж мэднэ. Японы томоохон пиарчид су­могийн
холбоондоо “Даруй нэр хүн­дээ сэргээх арга зам хайхгүй бол 2013 он гарвал
найдваргүй болж, байдал хэцүүднэ” хэмээгээд Аса­шёорюүгийн амжилтын арван
жилийн ойг тэмдэглэх нь нэр хүн­дээ өсгөх нэгэн зам гэж зөвлөсөн байна. 

Хэрэвзээ япончуудад, Японы
сумогийн холбооныхонд мон­гол­чуу­дын уучлах ухааны дайтай сэтгэлгээ өчүүхэн ч
болтугай бай­сан бол хөөж явуул­сан их аварга руугаа ингээд захи­дал бичээд
сууж байхгүй л байсан даа. Тэгээд ч их аварга “Сумогийн унасан нэр хүн­дийг
сэргээнэ ээ хө” гээд Японыг зо­рино гэдэг нь юу л бол. Зодог тайл­сан монгол
бөх зүлэг ногоон дэвжээндээ дахин гарч ба­рилд­даг­гүйг тэд мэддэггүй л байх.

Д.ГАНСАРУУЛ

“Бумрунград” эмнэлгийн гадаад харилцааны ахлах ажилтан хэмээн өөрийгөө танилцуулсан тайланд залууг Нуттавут Лертшримонгкол гэдэг ажээ. Урт гэгчийн үргэлжил­сэн нэрнээс нь монгол гэж байгаа юм шиг монгкол гэдэг төгсгөл нь ойрхон санагдсан боловч Нуттавут гэж дуудаж болно, бүр Нуй гэсэн ч болно хэмээлээ. Тэрбээр нутагтаа сургууль төгсөөд Сингапурт сурал­цаж, тэндээ хэсэг ажиллаж байгаад эх орондоо ирсэн нэгэн аж. Ерөн­хийдөө энэ эмнэлгийн гадаад харилцаа дэндүү өргөн учраас жилийн 365 хоногийн дийлэнхийг гадаадад өнгөрүүлдэг гэнэ. Манай Улаанбаатарт гэхэд өнгөрсөн намар ирээд буцсан юм билээ.

Миний түүнд тавьсан эхний асуулт “Танайх хэдэн сувилагчтай юм бэ”. Учир нь тэнд үүднээс оро­хоос эхлээд л хүмүүс дагаж, үйлч­лээд энд ч нэг гарч, тэнд ч дагаж гүйгээд байсан болохоор тэр.

Харин түүний хэлснээр дунд­жаар нэг сувилагчид дөрвөн үйлч­лүүлэгч оногддог аж. Гэхдээ тэд­нийхний хүндээ хүрч үйлчилдэг нь дөрвөн хүнд нэг сувилагч ногдох биш бараг нэг хүнд дөрвөн сувилагч оногдоод байх шиг.  Бум­рунград эмнэлэг анх 1980-аад онд 200 орчим ортойгоор үүдээ нээж байжээ. Гэхдээ дээд зэрэглэлийн чанартай эмчилгээ, үйлчилгээг ирсэн хүмүүстээ үзүүлж, сэтгэл хангалуун гаргана гэсэн хатуу шаардлага тавьж ажилласан уч­раас өдгөө дэлхийн өнцөг булан бүрээс эднийхийг зорьж хүмүүс ирэх болж, тэр ч хэмжээгээрээ орлого, үйчилгээний чанар нь өндөрт хүрчээ. Энэ эмнэлгээр жилд 190 орны сая гаруй хүн үйлч­лүүлдэг юм байна. Энд 1200 эмч ажилладгийн 220 нь АНУ-ын анагаахын сургуулиудын эмчлэх эрхийн диплом гэрчилгээтэй, мөн 900 гаруй сувилагч, 200 орчим орчуулагч ажилладаг гэж байгаа. Тэр ч ут­гаараа эднийхийг Тай­ландын гэ­хээсээ Олон  Улсын эмнэлэг гэх юм билээ. Угаасаа зочид буудлын лобби танхим шиг том зааланд нь олон хэлний орчуулагч нь суугаад л ирсэн хүмүүсээ угтаж авч, үйл­чилж байх нь гадаад хэлний сур­гууль мэт. Өдөрт 300 хүн хэвтэн эмчлүүлж, 3000 хүн амбулаториор нь үйлчлүүлдэг аж. 2010 онд 1,2 сая хүн үйлчлүүлсний 40 орчим хувь нь гадаадынхан байжээ. Бас жилдээ манай улсын хүн амын тоогоор лабораторийн нарийн шин­жилгээ хийдэг гэж байгаа.

“Бумрунград”-д Хойд Амери­каас жилд 25 мянга орчим хүмүүс ирж эмчлүүлдэг. Эмчилгээ үйлчил­гээний чанар өөрийн орныхтой нь адил, харин үнэ нь 30-70 хувь хямд бөгөөд дээр нь Азийн нэг оронд аялангаа, эмчилгээ хийлгэх бо­ломж­той байдаг учраас дуртай нь аргагүй явдаг гэнэ.  АНУ-ын эмнэ­лэгтэй “Бумрунград”-ын  эмнэлгийн үнийг харьцуулсан танилцуулга гаргасныг хичээнгүйлэн тэмдэглэж авснаа та бүхэнтэй хуваалцъя. АНУ-ын эмнэлэгт нуруу нугаламын хагалгаа хийлгэхэд 41 мянган ам.доллар бол “Бумрунград”-д 11,800 ам.доллар, энэ нь даруй 71 хувиар хямд. Үүн дээр нь замын хийгээд хүний нутагт байгаа нэмэлт зардлаа нэмлээ гэхэд 6600 ам.дол­лар. Ингэлээ ч даруй 55 хувь хямд гэсэн тооцоо байгаа юм. Тийм учраас л өртөг өндөртэй Европын орнуудаас олон хүн зорин, зорин ийш ирдэг байх. Тэрнээс гадна Япон, Солонгос, Хятад, Зүүн өмнөд Азийн хөрш Вьетнам, Лаос, Кам­бож, Мьянмар, Бангладешаас байнга ирж эмчлүүлдэг гэнэ билээ. Харин хамгийн их нь хаанахын хүмүүс гээч. Арабууд.

Заримдаа ч Азийн Тайландад байна уу, Арабын Эмиратад байна уу гэж гайхаш төрмөөр олон ара­бууд байх юм билээ. Ойрхи Дорно­доос жилд 100 мянга орчим хүмүүс ирж эмнэлгээр нь үйлчлүүлдэг гэж Нуттавад найз маань танил­цуул­сан билээ. Түүний хэлснээр 2000 оноос өмнө арабууд дэлхийд хүлээн зөвшөөрөгдсөн сайн эрүүл мэндийн үйлчилгээ авахаар АНУ-ыг зорьдог байжээ. Харин дэлхийн түүхийг өөрчилсөн гол үйл явдал гэгдэх 2001 оны есдүгээр сарын 11-ний хэрэг явд­лаас хойш АНУ-д нэвтэрнэ гэдэг арабуудад амаргүй зүйл болж. Үнэхээр ч араб л бол алан хядагч юм шиг санагддаг байсан үе шүү дээ. Энэ үед л “Бумрунград”-ынхан жинхэнэ сэт­гэж бас ажиллаж чад­сан бололтой юм. 1999 онд магад­лан итгэмж­лэгдэж, 2002 онд АНУ-ын ЖСиАй-ын шалгуурыг давж, Азийн хамгийн анхны Олон улсын эмнэлэг болсон цаг үе ч давхцаж. Арабаас АНУ руу зургаан цаг, Тайланд руу бас зургаан цаг ниснэ. АНУ-д алан хядагч мэт, Тайландад Арабдаа байгаа шах мэт. Ингээд газрын тосныхоо буянаар дэлхий даа­мааргүй баяжсан арабчуудын  эрүүл мэндийнхээ төлөө мөнгөө бариад гүйх их урсгалыг тайланд­чууд энэ эмнэлэг рүү татаж чаджээ.

“Арабуудад
дэлхийн хэмжээний эмнэлэг барих мөнгө хангалттай байгаа. Тэд яагаад нутагтаа эмнэ­лэг барихгүй, танайх руу ирээд байдаг юм бэ” гэхэд гадаад харил­цааны ахлах ажилтан тэрбээр жоготой нь аргагүй жуумалзаад “Арабад тийм эмнэлэг бариад хэн тэнд ажиллах вэ? Тэнд нь ажиллах хүн байхгүй. Өвдвөл улсаас нь өгөх мөнгөөрөө манайд аялж зугаа­лангаа үзүүлчихэд болно” гэсэн билээ. Түүний яриагаар хоёр ул­сын даатгалын газрууд нягт хам­тын ажиллагаатай ажилладаг бө­гөөд Засгийн газрын түвшиндээ мөнгө цаасаа шилжүүлчихдэг бо­лолтой юм.

Харин бүр зуу зуун мянгаараа Тайланд руу мөнгөө аваад ирж байгаа арабуудын өмнөөс уур хүрэх шиг.

Үнэхээр “Бумрунград”-д ара­бууд хөлхөж байна аа. Эрчүүд нь цагаан пансан дээлтэйгээ, хүүх­нүүд нь битүү хар хувцастайгаа. Гол шиг гунхалзсан охиноо дагуулсан ээжүүд, настай эхийгээ хөтөлсөн бавгар сахалтай залуу эрчүүд битүү явна.

Араб эрчүүд тун дураараа гэдэг нь ч анзаарагдам. Эмэгтэйчүүдийн хувцас сольдог өрөөнд эхийгээ хөтлөөд орох гэж зүтгэх тэднийг найрсаг нь дэндсэн тайланд суви­лагч нар бөхөлзсөн хэрнээ цааш түлхэнэ. Эмнэлгийн үйлчлүүлэгч­дийн нэлээд хувийг эзлэх арабуу­дад зориулсан булан, араб бичиг­тэй ном танилцуулга дүүрэн. Бас VIP зочдын өрөөнд нь аанай л арабууд эзэгнэн суусан нь хараг­дах юм билээ.

Арабуудад ч тэгдэг юм байж, харин Монголд төр нь бодлогоороо дэмжиж ийм зиндааны эмнэлэгтэй болгочихоосой. “Хэрэв манайх ийм нэг сайхан эмнэлэгтэй болчихвол бид юу гэж хүний газар мөнгөө өгөх гээд явах вэ. Одоо эрүүл сайхан амьдралынхаа төлөө хаана батал­гаатай газар байна, тийшээ л явж байна шүү дээ. Бид чинь эрүүл саруул амьдрах эрхээ эдлэх гэж л  яваа” гэж хүний нутагт ирсэндээ гэмшилтэй ч байгаа юм шиг ярьж байсан олон хүний магнай тэнийх байх даа. “Өвчин зовиураа­саа салахын тулд мөнгөө бариад харийн нутгийг зорьж байгаа тэр мөнгөний урсгалыг өөрсдөдөө авч үлддэг бол ” гэж Монголдоо үлдэх­гүй байгаа тэр их мөнгөний төлөө харамсал төрж  байсан бөлгөө.

Энэ эмнэлэг нь зах зээл дээр хувьцаагаа гаргаж, хөрөнгө босго­жээ. Хувьцааны ихэнх нь тайлан­дуудын гарт байдаг. Сүүлийн үед арабууд бас худалдан авахыг сонирхох болсон тухай дуулдсан. Харин менежмэнтийн удирдлага нь америкчуудын гарт.

Энэ мэтээр эмнэлгээр танилцан явах зууртаа үе, үе монголчууд­тайгаа таарч л явав. Манай аяллын багийн гишүүдээс гадна өөр рей­сээр энд ирсэн, бас хувиараа эмчилгээ үйлчилгээ авч яваа хүмүүс цөөнгүй.

Манай багийнхны эхний хэсэг өглөө эртлэн босч нарийн шинжил­гээндээ оржээ. Оношилгоо шин­жил­гээний хувьд ерөнхий шинжил­гээ, дэлгэрэнгүй шинжилгээ, төрөл­төд бэлтгэж өгөх шинжилгээ, ху­рим­лахын өмнөх багц гээд өөр өөрийн зорилготой, тус тусын үнэтэй байх жишээтэй. Ерөнхий шинжилгээ нь 200 орчим ам.дол­лар бол дэлгэрэнгүй нь 450 ам.доллар хэрэв 40-өөс дээш насны эмэгтэй бол 550 болоод явчих жишээтэй. Харин энэ удаад Монголоос гарсан эрүүл мэндийн багийнхнаас 40-өөс дээш насны эмэгтэй­чүүдийн багц шинжилгээнд орж байгаа бол 10 хувийн хямдрал үзүүлэхээр болсон билээ.

Эхлээд таарахад шинжилгээгээ өгчихсөн гээд цоглог харагдаж зогссон багийнхан маань хэсэг явж байгаад таарсан чинь шинжил­гээний дүнгээр зарим нэг зүйлүү­дийг тодруулж, нарийн мэргэжлийн эмчид үзүүлэх болсон гээд жаахан баргардуу байхтай таарлаа. Тэд манай багтаа ахмадууд нь болох жар гаруй насны эгч нар л даа. Гэхдээ эрч хүчтэй, цоглог эмэгтэй­чүүд. Хүүхдүүд нь ч гадаад, дотоо­дод амьдардаг болтой юм билээ. “Эмч домчид үзүүлэх бол наашаа ир л гэдэг юм. АНУ руу нисэх гэж арав гаруй цаг зовлогоо барж, дээрээс нь үйлчилгээ нь өндөр үнэтэй. Харин ийм болом­жийн аялал гарахаар нь наашаа суучихсан. Бас дэлгүүр хоршоо нь хямд болохоор цагаан сарынхаа гарын бэлгийг ч цуглуулчих санаа­тай” гэж тэдний нэг нь надтай хууч хөөрсөн билээ. Шинэ танил маань тэнд нэгэн монгол бүсгүйтэй таарч гэнэ. Түү­нээс дуулснаа дүүгээ сэтгүүлч хүн болохоор сонсоод аваг гэж бодоод ярьж байна гэж аминчлан сонир­хуулсан юм. Эгч­тэй таарсан залуу бүсгүй бараг эндхийн хүн болоод байна гэсээр яриагаа эхэлжээ. Бага залуу гэлт­гүй түүний бие өвдөж, юунаас болоод байгаагаа шинжлүүлтэл манайхан ходоодны хавдар байна гээд тайрна хагална гэж мэдэгдсэн юм даг уу даа. Тэгэ­хээр нь гомдлын мөр, гайгүй газар ирээд үзүүлье гээд ирсэн чинь өнөөх ходоод нь эв эрүүл болж таарч. Харин цусны хавдар гэдэг өвчинтэй гэж онош­логджээ. Ингээд л багагүй хуга­цаанд эмчлүүлсээр одоо бараг эрүүл болж байна гэж ярьсан аж. Хэдий Монгол бүсгүйн эрүүл болсон сайхан түүхийг ярьж эгч маань инээмсэглэсэн ч хэд, хэдэн эмчид үзүүлэх ёстой болж, цаг авахаар явсан хоёр найзыгаа бодсон уу, эсвэл маргааш өглөө ходоодоо дурандуулахад ямар хариу гарах бол гэж бодсоных уу цоглог нүдэнд нь үл ялиг гуниг хурах шиг. Ходоодыг нь дурандахдаа унжуулж байгаад дурандчихдаг гэнэ.

Ямар ч байсан эгч нарын өглөө авч гарсан тайланд мөнгөн тэмдэгт болох Батт нь дууссан бололтой, ам.доллараа солиулах ажилтай болжээ. Уг нь ч эмнэлэг дээр ажил­ладаг ченж байдаг юм билээ. Манай орчуулагч нар утасдаад дуудаад өгөхөөр байгаа тасгийн үүдэнд нь ирээд солиод өгдөг гэсэн. Энэ өдрүүдэд олон хүн ирээд ачаалалтай байх шиг байна лээ. Уг нь ч ам.доллараар төлбөрөө төл­сөн ч болно л доо. Гэхдээ эмнэл­гийн ханшаас ченжийнх нь арай хэдэн цаасны илүүтэй дэг ээ.

 Цоглог эгч нарынхаа нүдэнд айдас хургасныг хараад хүн тодор­хой цаг хугацаанд тогтмол урьдчи­лан сэргийлэх шинжилгээнд орж байх ёстой юм байна. Машинаа жил бүр оношлуулаад байдаг байж, өөрийгөө хагас жилд үгүй юм гэхэд жилдээ оношлуулж байхгүй бол хэмээн хатуу ухаарсан билээ. Бас ээж шиг минь сайхан эгч на­рын маань шинжилгээний хариу нарийвчлаад үзээд ирэхээр элдэв асуудалгүй гараасай хэмээн зал­бирлаа.

Монголчуудтайгаа хэсэг саа­таад эмнэлэгтэй танилцах аяллаа үргэлжлүүлэв. Хүүхдийн
төв гээд газар байна. Нэг
л цэцэг, зураг тоглоом болсон газар. Энд ирсэн ямар ч хүүхэд өөрийгөө эмнэлэгт байна гэж айдас хүйдэст автахгүй нь. Гулгуур дээр гулсаж
байхад нь эмч нар чагнаж ч байх шиг. Манайд цагаан хувцастай хүн хараад хүү­хэд уйлж, аав ээж нар нь
тариулна шүү гэж айлгадаг
даа. Харин тэнд­хийн хүүхдийн
төвөөр хальт ша­гайхад ийм дүр зураг харагдсан юм. Тэгээд
диабет, диализ, нүд,
хамар хоолой, харшил, эмэгтэйчүүд,
урологи, зүрх, эмэгтэйчүүдийн төв гээд дурсаад байвал дуусашгүй олон төв, эмнэлэг, институуд тэнд
байна. Маргааш өөрөө үзүүлэх
үедээ заримтай нь
танилцаад амжчих байх хэмээн найдлаа. Тэнд эмнэлгийн өрөө
буюу манайхны хэлдгээр палатаар орохдоо нүд
маань орой дээрээ гарчихсан харайж явсан билээ. Энгийн дөр­вөн
ортой өрөөнөөс эхлээд хоёу­лаа, бүр ганцаараа байх гээд сонголт олонтой.
Ганцаархнаа байх нь хагас люкс, люкс гээд явж өгнө. Өрөөндөө зуухтай, хөргөгч, телевиз, дөрвөн хүн сууж хооллох ширээ сандал, интернэт гээд бүхий л зүйлтэй өрөө өдөрт
8000 батт буюу 260 ам.доллар орчим. Цааш­лаад манайхны 100 м кв байр шиг нэг
талдаа өвчтөний өрөө,
голдоо зочны өрөө, нөгөө
захдаа өвчтөний дагалдан яваа ар гэрийнхэн
байр­лах унтлагын өрөө, хоёр 00, шүр­шүүртэй тасаг ч байна. Түүнд нь голдуу Арабын баячууд тухалдаг гэнэ билээ.
Тэр нь гэхэд өдрийн 20
мянган батт гэсэн. Ер нь эмнэлэг үйлчлүүлэгчийн сонголтыг дээд
зэргээр хүндэтгэн үздэг аж. Бас өвчтний ар гэрийнхний сахиж
суух тав тухыг нь бодож, ор бүрийн
дэргэд жижиг буйдан байрлуулсан байна лээ. Гэхдээ энгийн дөрвүүлээ байх өрөөнүүд ч тохитой үнэ
хямд  байлгүй
яахав. Бас тус эмнэлгийн буудалд нь эмчлүүлэгчтэй
хамт яваа хүмүүс нь байрлах бүрэн боломжтой. Хэрэв эмнэлгийн
зочид буудлыг үнэтэй гэж үзвэл эмнэлгээс хоёр минутад
алхаад очих газар ч боломжийн буудлууд  зөндөө. Ер нь тэнд байр, хоол хямд. Урьд нь манайхтай
л адилхан гэдэг байсан бол одоо манай юм тэнгэрт хадаад тэнд­хийнх бүүр хямд болчихсон ч гэмээр.

АН Хамтарсан Засгаасаа гарах нь орсон
өдрийнх шигээ л тодор­хой байсан. Харин тэр нь хэзээ вэ гэдэг цаг хугацааных байсан
байх. Одоо гарна гарахгүй, цаг нь болсон болоогүй гэж яригд­саар энэ оны нэгдүгээр
сард хоёр намын хамт­ран байгуул­сан гэх Засгийн газар туурга тусгаар болсон билээ.

Туурга тусгаар бол тусын дай­сан гэдэг
шиг асуудалд ханддаг явдал эл шийдвэр дуулдав уу үгүй юу Монголын төрд яригдаж эхэлсэн
юм. Уг нь төрийн эрхэм чанар, зал­гамж хэлхээ гэдэг аль нэг нам Засагт байсан байгаагүй,
гарсан ялгалгүй байж байх ёстой юм шиг санагддаг. Хэ­дийгээр нам дагаж төрийн өндөр
дээд албан тушаалд очсон ч асуудалд намын бус тө­рийн нэрийн өмнөөс хан­даж байх
ёстой байх. Гэвч МАН, АН салмагц л угшлаар нь хөөгөөд хэн нэгнийг зай­луулах, холдуулах
тухай яриа гарах болсон нь харамсал­тай. Төрийн албаны тухай хуулиар аль хэдийнэ
намаа­саа татгалзаад төрийн ал­бан­даа үлдэж хэдэн жилийн нүүр үзсэн байсан ч гарвал
угшил нь нөгөө намынх гэд­гээр нь цэвэрлэгээ хийх их ажил Монголын төрд гарах юм.

Ерөөсөө Засгийн газрын түш­мэ­дүүд
Засгийн газраа дангаар байгуулж, сайд на­раа ч товлоогүй байж Засгийн газрын харьяа
агент­лаг, газ­руудаас хэн хэнийг зайлуу­лах жагсаалтаа гаргачихсан бай­сан гэдэг.
Нам дагахгүй ээ, төрөө дагана гээд шийдвэрээ гаргачих­сан төрийн албан хаагчид ч
уг жагсаалтад багт­сан байв. Үзэл нь улаан биш цэнхэр гэдэг шалтгаа­наар. Тэр жагсаалтын
эхэнд нь гэхэд Оюуны өмчийн дэд даргаар ажиллаж байсан урлагт элэгтэй, улс төрд
зүт­гэлтэй С.Гантөмөр агсны нэр байсан гэж учир мэдэх хүмүүс ярьж байв. Учир нь
тэр АН-ын ҮЗХ-д Булган аймгийг тө­лөөлж байсан гэдэг шалтгаа­наар. За тэгээд яам,
нийслэл, дүүрэг гээд том жижиг гэлтгүй бүхий л шатнаас 70 гаруй хүний нэрийг жагсаасан
бай­сан гэж байгаа. Нэг хэсэг Нийслэлийн орлогч дарга Да.Ган­болдоос ажлыг нь авах
тухай яриг­даж эхэлсэн байв даа. Ажлаа муу хийсэн гэд­гээрээ бус харин ард­чилалд
олон жил зүтгэж, Шадар сай­дын албыг хүртэл шаргуу ха­шиж, Ерөнхий сайдад хүртэл
нэр нь хэдэнтээ дэвшиж яв­сан нөгөө намын эсэргүүн учраас шүү дээ. Уг нь Монго­лын
хүн амын тэн хага­саас илүү нь сууж байгаа нийслэлд үзэл нь нөгөө талдаа ч гэсэн
турш­лага нь, зангараг нь, нас нь чухал тэр халзан нөхөр байж л байх хэрэгтэй байхгүй
юу даа.

Бас хэд хэдэн газрын дар­га нарт хариуцлага
тооцох­доо орлогч нартай нь хамт хусаад хаячихсан гэж байгаа.

Уг нь ажлаа муу хийсэн МАН-ын угшилтай
албан тушаалтныг шийтгэж байгаа хэрэг л дээ. Гэвч аз дутахад орлогч нь нөгөө намын
гар­валтай учраас хамтдаа ху­суул­чихаж байгаа юм. Азгүй золиг, хэрэв АН-ынх биш
МАН-ынх бай­сан бол жин­хэнэ дарга болохгүй юу.

Бас шинэхэн сайдуудын өрөв­дөм томилгоо,
халаа сэлгээнүүд нийт намынхаа нэр хүндийг доош татаж л дуулдах юм. Залуу байлаа
гээд тэнэг баймааргүй л бай­гаа юм. Ж.Энхбаяр сайдын зөвлөхүү­дээ­сээ эхэлсэн то­милгоо
нь сүүлдээ улс төрийн бус төрийн албан хаагчид руугаа орж, одоо өөрөө суу­далдаа
үлдэх эсэх нь хэцүү­хэн болчихоод л байна. Одоо АН-ын гишүүн бол гэмт хэрэг­тэн
гэж авто­матаар ойлгогд­дог болчихож дээ. Ер нь АН-ын гишүүн чинь гэмт хэрэгтэн
юм уу?

Ийм нэгэн инээдтэй ч юм шиг, эмгэнэлтэй
ч юм шиг үйл явдлууд Монголын төрд өрнөсөөр.

Уг нь ямар намынх нь хамаагүй, ажлаа
сайн мэддэг хүнээр л төрийн албаа са­хиулмаар санагддаг юм. Нам тусдаа байж болно.
Гэвч эх орон нэг гэдгээ энэ улстөрчид санаж баймаар. АН төрийн эрхэнд гардаг жилүүдэд
тө­рийн компаниу­дын захир­луудыг халдаг “хар баа­сан” гариг тогтсон билээ. Тэгээд
яав. Ардчилагчид сонгуульд ялагдаад, 2000 онд төрийн 15 мянган албан хаагч аж­лаасаа
халагдаж байв. Үүнийг хуучин Ху намын дар­га Н.Энхбаяр гардан хийж байсныг хүмүүс
мэднэ.

Энэ үеэр урьд нь халагд­сан хүмүүсийн
тоо хэд дахин нуга­ларсан дуулддаг.

Их өс хонзон бүр ч их өшөө авалтыг
дагуулж бай­даг. Тухайн үед АН-ынхны хийсний хариуг МАН ингэж барьж байжээ. Харин
одоо МАН-ын хийж байгаа бүхний хариуг АН ялчихвал яаж ба­рих бол гэж бодохоор яс
хавтайна.

Дээрээс нь хорин жилийн түү­хэнд АН
рейтингээрээ өр­сөлдөгч намаасаа хувь илүү өндөр гарсан судалгаа аль ч намынх нь
гаргасан ил хий­гээд нууц судалгаагаар то­дорхой болоод байгаа. Ард түм­ний дундах
үзэл санаа салхинд найгах өвс шиг ган­хаад байдаггүй учраас МАН-ынхан ялахгүй бол
яах вэ гэдгээ бодмоор байгаа юм.

Арслангийн сүрэгт шинэ удир­дагч тодроход
хуучин удирдагчийн бүх нялх зулза­гын шилийг тас хаздаг юм гэсэн. Үүн шиг одоо­хондоо
МАН нь АН-ын угшилтай тө­рийн албан хаагчдыг толгой дараалан халж, өөрсдөө засаглаж
байна. Энэ нь эр­гээд өөрсдөө унах нүхээ ухаж байгаатай адил хэрэг. Суусан мөчрөө
хөрөөднө гэгчээр ард түмнээ ялгаварлахаар яаж түмний итгэлийг олох юм бэ.

Тиймээс амьхандаа араа бо­доорой л
гэж зөвлөх гээд байгаа хэрэг шүү дээ. “Буца­хаа мэдсэн эхнэрийн царай хүйтэн, буцалж
бургилсан цайны үүр нойтон” гэдэг шиг хөрзийж зэвүүрхэж байгаад сонгуулийн дараа
бүр их өс хон­зонгийн золионд явчих вий.

Рейтингээр доогуур бүү хэл өөрсдөө
дангаараа ноёлж байгаад ялагдсан дэг­лэмүүд дэлхийгээр нэг. Хаа газрын ард түмэн
адилхан. Арабууд дэглэмээсээ уйддаг, мон­голчууд уйддаггүй гэж хэн хэлээд байгаа
юм. Ах намын дэглэм бараг зуугаад жил болчихлоо. Энэ сон­гуу­лиар солигдох нь бараг
тодор­хой. 

Нам дагасан хүмүүс нам нь ялахаар нар нь мандаж,
ялагда­хаар ичдэг тарвага шиг дархлаатай болчихсон байж болох юм  л даа. Тэр ч утгаа­раа энэ мэтэд цочир­доггүй байх. Харин “Төрийн сүлд өршөө” гэж дээдэлдэг ард түмэн бид чинь төр нь уламж­лалтай, залгамж­тай,
өвлөгд­дөг бодлоготой байхыг хүсч байна. Төрийн
нэрээр өс хонзон зангиддаг.
Нэгэн цагт зан­гилагдсан хонзогнол нь дараагийн үед
бүр хүчтэй өс болдог тийм жижигхэн юмыг хармааргүй байна. Монгол­чууд бид чинь жижиг
юманд дургүй том ард түмэн шүү дээ.

“Буянт голын хөвөө, ба­руун Алтайн
уулс дундаас ийм нэг монгол зохиолч тод­рох учиртай байж. Монгол хэлнийхээ яруу
сайхан хий­гээд гүн утгыг мөн чиг мэдэрч бичих юм аа” гэж барагтайд дуу алддаггүй
Дамдинсүрэн­гийн Урианхай абугай Баас­тын Золбаяр зохиолчийн тухай нэгэнтээ хэлж
билээ. Их Урианхайтай уран зохиол хийгээд Монголын сэтгүүл­зүйн луугарууд, ерөөс
уншигч олон санал нийлдэг гэхэд хэтийдсэн болохгүй байх. Үндсэндээ бүгд хүлээн зөв­шөөрч
байгаа хэрэг. Хүлээн зөвшөөрөх хэмжээнд Б.Зол­баяр зохиолчийн авьяас бил­гээрээ,
эх  хэлнийхээ яруу төгс аялгуу, гүн утга бүхий
өгүү­лэмжээр зодож бичсэн бүтээл туурвилууд нь яалт ч үгүй хүргэдэг билээ.

Түүний анхны ном “Бүтэн” нэртэйгээр
хоёр мянга дөрвөн онд хэвлэгдсэн. Бичгийн их хүмүүн Лодонгийн Түдэв гуай их айхтар
үгтэй өмнөтгөл бичиж “Монголын утга зохио­лын хаалгаар жинтэйхэн бү­тээл өвөртөлсөн
авьяас би­лэгт хөвгүүн орж ирлээ” хэ­мээн зарлаж байсан. Үнэндээ “Бүтэн” номын өгүүллэгүүд
ур хийцийн хувьд ч, утга санаа­ны хувьд ч өөр байсан л даа. Чойжилжавын Билигсайхан
эрдэмтнээс аваад олон хүн талархан хүлээн авч, монгол хэлнийх нь дархан цэцийг Балжирын
Догмид тэргүүт эрхмүүд дуу алдан цоллосон юм даг. “Монголын утга зо­хиолд цөөхөн
хэдэн сонгомол өгүүллэг байна. Ер нь Эрдэнэ баавайн хэдэн өгүүллэг л байна даа”
гэж хэлээд олны гайхашралыг төрүүлж, зарим нэгийнх нь дургүйг хүргэж байсан Гун-Аажавын
Аюур­зана зохиолч “Монголын сон­го­мол өгүүллэг” номондоо сүүл үеийн зохиолчдоос
“Бүтэн” өгүүллэгийг оруулсан нь нэгийг хэлнэ. Б.Золбаяр зохиолчийн анхны ном хэр­хэн
чансаатай гарсныг илтгэх буй за.

“Бүтэн” гарсан даруйд “Бүлээн” гэх
нийтлэл сэт­гүүлзүйд мөн л шуугиан дэг­дээлээ. Дорнодын Эрээнцав орж Данзангийн
Нямсүрэн найрагчийн номын өргөөнд зочлоод ирсэн сэтгүүлч Б.Зол­баяр “Өдрийн сонин”-доо
“Бүлээн” нийтлэлээ цув­ралаар гаргалаа. Сонины редакциар л нэг яриа хөөрөө болж,
уг нийтлэлийг ёстой нөгөө бүлээн сүү уух мэт уншсан бүхэн баяр хөөрт автах нь тэр
ээ. Б.Золбаяр мандаж өгсөн нь тодорхой. Тухайн үед миний бие “Өдрийн сонин”-ы өндөр
бос­гоор алхах нь бүү хэл, утга зохиол, сэтгүүлзүйн ямар ч ойлголтгүй жулдрайхан
амь­тан оюутны ширээний ард хөнгөн хөвсгөрхөн явсан цаг сан.

Харин ямар азаар “Бүлээн”-ийг олж
уншсан юм байгаа. Тэрхүү нийтлэл хэв­лэгдсэний дараахан “Дарь­гангын шадар гурав”-ын
нэгэн Гомбожавын Мэнд-Ооёо най­рагч “Яруу найргийн сүншиг­тэй Эрээнцав” хэмээн бичиж
“Золбаярын нийтлэл онгодыг минь бөөгийн дуудлага шиг урин дуудлаа. Нямсүрэнтэй минь
дахин учрууллаа” гээд нүдэндээ нулимстай бийр юугаа шүүрсэн байдаг шүү.

“Бүлээн”-ий дараа юм, юм л болсныг
тэрхүү нийтлэлээр нэрлэсэн хоёр дахь номыг гардах үед дутуу хагас сонс­соон. Ямар
ч байсан монгол хэл, бичгийн нэртэй эрдэмт­дийн нэг Базарсадын Элбэг­заяа “Бүлээний
шүүмж” хэ­мээн тун чиг нарийн гаргал­гаатай бичсэнийг санах юм.

Эл бүгдийг өгүүлсний учир луу жилийн
шинэдээр Б.Зол­баяр зохиолч “Бүгээн”, “Хү­мүүн” хэмээх эссэ, өгүүллэг, хөрөг, нийтлэлийн
хоёр номоо уншигч олныхоо гарт хүргэж нэгэн сайхан баяр тохиовой. Сор болсон бүтээлүүд
ном болон ботилогдож уншигч­дад хүрэх шиг хүндтэй баяр үгүй дээ. “Ардын эрх”-ээс
угшилтай манай сонинд цаг цагийн бичгийн мэргэд, утга зохио­лын үе, үеийнхэн бүтээн
туурвиж, өсөн дэвжиж жигүүр юугаа ургуулсаар ирсэн дээ. Одоо мөн ялгаагүй.

“Бүгээн” номонд “Хавар ай”, “Намар
ай”, “Бундан зүрх­ний дүмбэн”, “Мэлмийн солонго” тэргүүт зохиолчийн сүүлд бичсэн
эссэ, мөн “Уйтан Дорнын талст”, “Давалгаа болорших дайд”, “Үлэмж Өрнийн титэм”,
“Америкийн дааган холбоо”, “Хөхрөгч цэн­хэр уулсынхаа бэлд”, “Жаха­ранда цэцгийн
гэгээ”, “Гэгээн хэсүүлчин”, “Наранзаяа”, “Шар­гын тууль”, “Өмнө цэцэр­лэгт” тэргүүт
аян замын тэм­дэглэл, нийтлэлүүд нь багт­жээ. “Хүмүүн” хэмээх гүн утга бүхий ботид
нэрт сэтгүүлч, нийтлэлч Шагдарсүрэнгийн Цэрэнпил агсны тухай, төрийн шагналт, ардын
уран зохиолч Дөнгөтийн Цоодол, Д.Нацагдоржийн шагналт найрагч Дан.Нямаа, Ц.Хулан,
нэрт орчуулагч Жамсрангийн Гэндэндарам, Жигжидсүрэн­гийн Нэргүй гээд олон сайхан
хүний тухай бичсэн хөрөг нь багтжээ. Өмнө нь сонины хуудаснаас хэдэнтээ уншиж байсан
ч ном болоод боти­лог­доод гараад ирэхээр бүр ч гоёхон болдог ажээ. Номынх нь хийц,
шийдэл нь их л сонгодог санагдлаа. Сонгомол бүтээлүүдийг сон­годог л хэвлэх учиртай.

Б.Золбаяр зохиолч эх хэл­нийхээ яруу
сайхан чанарыг бүтээл туурвилдаа хэрхэн шигтгэж, өнгө гэрэл, ая данг нь тааруулдгийг
уншигч олон надаар хэлүүлэлтгүй мэднэ дээ. Олон таван үггүй ганц нэг зохиолоос иш
татъя л даа. Түүний “Намар ай” эссэ тэр чигээрээ л яруу тансаг аялгуу. “…Ар хэцийн
цас мөстөж талс­таад сондоршино. Алтан шарыг тунаруулсаар уясуу өнгөөр уулс дүнсийнэ.
Айл гэрүүд толгод дэнжид танан­тана. Ах дүү, зочин гийчин хэдийнэ одож, аглагийн
чимээ алдрах аниргүй уйт­гарлаг ноёлно. Агь таанын анги сэнхэт салхин аяс аяс, хүүс
хүүсхэн…”. Уг эссэг уран зурагт буулгаваас мөн ч олон будаг шунх орох нь мэдээж.

Бүр нэг нарийн зураг харагдаад байгаа.
Эндээс л зохиолчийн хэлний яруу тан­саг аялгуу, ая дан мэдрэг­дэнэм буюу. Тэрээр
орчуулагч Ж.Нэргүйн тухай …Монгол хэлний хүүдий. Сайхан мон­гол үг, монгол чөмөгтэй
утгыг түүний бичлэгээс хардаг. Утга төгс илэрхийлэх чадвар нэн өндөр. Зүйрлэж хэлбэл,
товруу юуг нь гялалзуулаад, бөгж гархийг сондорлуулсан мөнгөн хазаар аятай урлана.
Амьд халуун, сэтгэлд дотно ойр бичнэ. Дүйцүүлж хэлбэл, унаганы уруул тэмтэрч, ишиг
майлахыг сонсох мэт болно. Бас хүүхэд бүүвэйлэх мэт энхрий аялгуутай…” гэж бич­сэн.
Энэхүү тодорхойлолт өөрт нь ч бүрэн дүүрэн хамаа­рах билээ.

Олны тэр бүр анзаараад баймгүй жижигхээн
зүйлийг ч мань хүн хэдийнэ анзаарч, олны сэтгэлд нийцтэл бичнэ. Илүү ч үгүй, дутуу
ч үгүй бичнэ. Тухайлбал, Равдангийн Даваа­далай начинг Путиныг “дарагч” гээд гэнэ
сэрэггүй хэлсэн дээ. Бэсрэгхээн хэрнээ хэний ч сонирхлыг татахуйц тэрхүү бичвэр
мөн л “Өдрийн сонин”-д нийтлэгдэж байсан.

Б.Золбаяр нийтлэлчийн аян замын тэмдэглэлүүд
нэр­нээсээ авахуулаад л анхаа­рал татдаг. “Уйтан Дорнын талст”, “Давалгаа болорших
дайд”, “Үлэмж Өрнийн титэм” гээд л. Дээрх үгс тухайн зохиолчийнх гэж бүр баттай
итгэхэд хүргэдэг. Ухаандаа, хэн нэгэн уйтан дорно гэж бичих юм уу эс бөгөөс зүгээр
дайд гэдэг үгийг сонгоход л Золбаяр зохиолчийн нийтлэл ч юм шиг харагдахаар байдаг.
Ингэж л тэр монгол үгнийхээ яруу тансаг ая данг өөрийн болгож чадсан юм аа. Манай­хан
тэр бүр очоод байдаггүй улс орнуудаар мань хүн явсан. Дараа нь аяны богцоо задалж
өнөө л цуврал сайхан тэмдэглэлүүдээ олонд хүргэ­сэн. Тухайлбал, Этиопийн тухай
“Жахаранда цэцгийн гэгээ”, Панамын тухай “Амери­­кийн дааган холбоо” гэж бичсэнийг
манайхан мэднэ. Энэ мэт түүний шинэ­хэн хоёр ботийн талаар бич­нэ гэвэл барахгүй
ээ. “Бумбат хайрхан уулаа өвлийн тун­галаг үдэш харж зогсоход хөхрөгчид одсон эцэг
өвгө­дийн дүр санаанд тодрох ажгуу. Эцэг өвгөд минь уулан­даа шингэж, уул минь эцэг
өвгөдийг шингээснийх болов уу даа…” гэж “Хөхрөгч цэнхэр уулсынхаа бэлд” тэмдэглэл
нь эхэлдэг. Ёстой нэг гол гогдох шиг л эхэлдэг.

Ус нутаг, ижий аав, хүмүү­ний амьдрал,
орчлон хорвоо ертөнцийн мөн чанарын ту­хай дуулсан, оюун санаандаа ургуулж, эх хэлнийхээ
охь үгсээр шигтгэж аархан бичсэн түүний нийтлэлүүд хүмүүний амьдралд улмаа дурлаж,
гэрэл гэгээ рүү тэмүүлэхэд хүргэдэг билээ. Хэн нэгэн авьяас билэгтний тухай энгийн
сайхнаар хөрөглөн дуулсан нь ч цаанаа л нэг уншууртай. Тухайн хүнээ нэвт шувт илэрхийлж,
дотоод ахуйг дэлгэх нь гайхмаар. Ингээд эрхэм уншигч олон­доо Монголын зохиолчдын
эвлэлийн шагналт зохиолч, сэтгүүлч, нийтлэлч Баастын Золбаярын шинэхэн бүтээ­лийн
чуулганыг шимтэн уншиж сэтгэлийн таашаал эдлэн, ухаан бодлоо яруусан цэнгэг­шүүлэхийг
хүсье.

Н.ГАНТУЛГА

АРДЫН НАМ БА САНАЛ ТООЛЛОГЫН АВТОМАТ МАШИН

Сар шинийн дараахь ажлын эхний өдөр Тусгаар тогтнолын  ордонд өдөр­жин золголт үр­гэлжлэв. Юун ажил,
юун  улс төр. Тусгаар тогтнолын ордонд
өрөө­нөөс өрөө дамжин  үнсэлцэж,
тэврэлдэж буй  энэ намынхан зарим нь
лам  авчирч ном ун­шуулж сүйд болов.
Нэрээ  голсноос
хойш  сон­гуульд ялагдах нь бараг
тодорхой болсон МАН-ынхан гундуухан итгэл муутай болсон байлаа. Гэтэл сүүлийн
үед тэд    өдөр, шөнөгүй  сонгуульд бэлтгэж өөртөө итгэх итгэл нь эргэн
ирлээ гэцгээх болж.
Юунд ингэтлээ найдаж,  
хөөр­цөглөж эхлэв гэтэл санал тоол­логын автомат машинд хамаг учир байж.
Анх улстөрчдөд танил­цуул­сан Солонгосын скайнер шиг тоологч машин нь гологдож  өөд уруугүй хэрүүлийн алим өнхрүүлж  байгаад л АНУ-аас машин авчрах болсон
билээ.  Солонгос скайнер зүгээр л өгөөш
байж.
Сталины тухай  онигоо
шиг ч юм шиг,  үнэн  ч юм шиг яриа байдаг даа. Сталин  ардын дайсныг шууд буудах,  Кремлийг 
хөх өнгөөр будах гэсэн хоёр асуудлыг хуралд оруулж хэлэлцүүлжээ. Ингээд
ху­рал дээр Кремлийг улаанаар буд­на, хөхөөр будна гэж эцэсгүй мар­гаан үүсч.
Ингэж,  ингэж улаан өнгөөр будах дээр
тогтож. Тэгэхэд нь Сталин “За ингээд та бүхний саналаар Кремлийг улаанаар
будахаар боллоо. Харин миний саналаар 
Ардын дайсныг буу­дахаар боллоо шүү” гэсэн гэдэг. Ердөө л ардын дайсныг
буудах гол саналаа  шийдүүлэхийн тулд
Крем­лийн өнгө ямар байх тухай шал хэрэггүй маргаан өрнүүлсэн нь тэр. Манайхны
ярьдгаар бол бага чулуугаар их чулууг доргионо гэдэг шиг юм болохгүй юу. Ардын
на­мын­хны заль ч яг л ингэж Сталины аргаар явсан байгаа юм. Аме­рикийн санал
тооллогын  машиныг  оруулж ирэхийн тулд л Солон­госын скайнер шиг
машиныг  эх­лээд санал болгож. Эцэст нь
аме­рик машиныг хөдөлбөргүй зөв­шөөрүүлж чадсан хэрэг. Үнэн хэрэгтээ  аль хэдийнэ АНУ-ын энэ машиныхаа  программ дээр ажиллах хүнийг бэлтгэж,  автоматаар луйвар хийж болохоор болгосон
гэдэг нь өөрийнх нь намын гишүүдийн амнаас ам дам­жин яригдаж сэтгүүлч бидний
чи­хэнд хүрчихсэн хэрэг л дээ.   Жишээ нь
энэ машиныг  АН-д саналаа өгөхөд МАН-д
санал нь тоолог­дохоор программчилна гэсэн үг. Энэнд ядаж цөхөөд байх зүйлгүй.
Компьютерийг ч хүн л зохиодог хойно “тийм”-ийг “үгүй”, “үгүй”-г “тийм” болгоод
өөрчилчихөж дөн­гөхийг бид мэднэ. Арван хэдтэй хүүхэд улсын томоохон нууцад
нэвтэрч, хорин хэдтэй залуус  ду­рын
сайт  руу нэвтрээд дэлхийгээр нэг
шуугиулж байхад энэ бол  гай­хах
зүйл   биш.
Санал тоолдог  автомат
ма­шины “но”-той гэдэг нь  хүү Буш,
Гор  хоёрын сонгуулийн үеэр нот­логдсон
байдаг. Тэр үед автомат машины үр дүнд Буш ялсан байтал Гор эсэргүүцэн маргаан
үүсгэсэн.  Флорида муж дээр саналыг дахин
гараар тоолж үзэхэд Гор нь тасар­хай ялчихсан байсан. Гэвч АНУ  ардчиллын нэр сэвтэнэ гээд олон нийтээс тас
нууж, Буш автомат санал тоологчийн ачаар 
ялсан байдаг. Бушийг ялуулсан өнөөх гайхал машин өнөөдөр манайд ирчихээд
байгаа нь энэ шүү дээ.  МАН-ынхны хөл,
толгойгүй хөөр­цөглөөд байсны  учир ердөө
л энэ аж. Тиймээс автомат машинд найд­сан найдлага  нь МАН-ынхныг ийм эрч хүчтэй болгожээ. 
Гэхдээ МАН-ын дарга С.Бат­бол­дод сонгуулиас өмнө давах том
даваа байна. Тойргуудын ман­датын  тоо
нэгэнт өөрчлөгдөж, зарим тойрог дөрөв байсан нь хоёр болчихсон учир нам доторх
дайн самууныг эв эеэр зохицуулахын тулд МАН-ын дарга чамгүй арга  хэмжээ авч байгаа ч бүрэн ший­дэгдтэлээ хол.
Ялангуяа хөдөө орон нутагт дотоодын дайн жин­хэнэ утгаараа эхлээд байна. Ямар
сайндаа зарим тойргийнхон хоо­рондоо учраа олохгүй болохоор намын даргадаа
ханджээ. Гэтэл намын дарга нь “Та нар хоо­рондоо яриад үз” гэж хэлээд дунд нь
бу­лууны яс хаяж орхиж. Өнөө­дүүл нь 
хэмлэлдээд  учраа олохгүй байгаа
гэсэн.

АН БА СОНГУУЛЬ

МАН-тай харьцуулахад дээрх бэрхшээл АН-д бага ч ор байхгүй
гэж хэлж болохгүй юм. Олон фракц­тай гэгддэг тус намын фракцын удирдлагууд  нь намын дарга дээ­рээ орж  фракцаасаа хэдэн хүн, хаана дэвшихийг тохирч
байгаа мэдээлэл байна.  АН-ын хувьд угаас
маргаж, мэтгэж, үзэлцэж байж шийдвэр гаргадаг болохоор намын даргатай тохирсон
тохироо бүрэн хэрэгжинэ гэж итгэхэд бэрх. 
Туулай жилийн сүүл мушгиж 
Ардчилсан намд хоёр ч фракц мэндэлсэн. “Шонхрууд” фракц мэндлээд удаагүй
байхад араас нь далаад оныхноос бүрдсэн 40 ор­чим залуу ҮЗХ-ны  гишүүн 
“Мөнх тэнгэр” фракц байгуулснаа албан ёсоор зарласан.  Угаас энэ нь АН-ын хувьд бол гайхаад байх
зүйл биш.  Хэдийгээр хөндлөнгөөс элдэв
шүүмжлэл дагуулж байгаа ч АН-ын удирдлага харин үүнийг “Нам доторх эрүүл,
байдаг л үзэгдэл” гэж тайлбарлаж байгаа.
Саяхан болсон МоАХ-ны их хурал сонгуулийн хувьсгал хийхийг
уриалав. Харин хаа очиж намын дарга руугаа  
айхтар дайрсангүй. Уг нь намын дарга Н.Алтанхуягийг өөрчлөх яриа намын
дотоодод  яригдсаар байгаа ч тийм амархан
унахгүй гэдэг нь өнгөрсөн ҮЗХ-ны хурлаар харагдсан. Түүнийг солих хүсэл зарим
хүнд  байгаа ч сон­гуулийн өмнө энэ нь
бүтэхгүй байх магадлал өндөр.  Учир нь
Н.Алтан­хуягтай фракцууд бүгд тохироо хийсэн бол тэрээр намын даргын суудалдаа
нэлээд лав шигдсэн гэсэн үг. 
Ардчилсан намынхан нэгэнт сөрөг хүчний байр суурин дээрээ
эргэн ирсэн учир үйл ажиллагаа нь тод харагдаж эхэлж байна. Харин Орон нутгийн
сонгуулийг УИХ-ын сонгуультай хамт явуулах байр сууриа хадгалж авч үлдэхгүй бол
одоогийн УИХ-ын гишүүд нь намын 
анхан,  дунд шатнаасаа маш том
цохилтонд  өртөж магадгүй.
 

ЭЭЛЖИТ БУС ЧУУЛГАН БА Ж.ЭНХБАЯРЫН ХУВЬ ЗАЯА ХААШАА
ЭРГЭХ ВЭ?

Ээлжит бус чуулганаар хэд хэдэн асуудал хэлэлцэнэ.  Орон нутгийн сонгуулийг УИХ-ын сон­гуультай
дөрөө харшуулж хийнэ, хийхгүй гэдэг дээр хоёр намын маргаан нэг тийш болох
болов уу.  Хоёр нам өөрсдийн байр суурин
дээр хөдөлшгүй зогсоно гэж байгаа бол бас дундын хувилбар гарч болох юм гэсэн
таамаг байгаа юм.  Ээлжит бус чуулганаар
мөн  Ж.Энх­баяр, Т.Ганди сайд нарын
асуудлыг хэлэлцэнэ.
Т.Ганди сайд Унгарт элчингээр суух болсонтой холбоотой нам
дотор нь түүний оронд очих бүс­гүйчүүдийн дунд уралдаан өрнөж байгаа. Хэн сайн
уралдах нь тү­рүүлэх биз. Гол яригдаж буй хүмүүс бол Д.Арвин, Д.Оюунхорол.  Дээрх бүсгүйчүүдийг сайд болохын тулд
Т.Гандийг  элдвээр нь оролдож байгаад
Элчин сайдаар явуулж,  өөрсдөө оронд нь
суухаар зэхэж байсан гэж хардах хүн ч олон бий. 
Үүнээс гадна мэргэн буучдын рот бэлтгэж байгаа гэх Ж.Энхбаяр сай­дыг
Засгийн газрын гишүүнээс нь эргүүлэн татах саналыг Ардчилсан намын бүлгийн
зүгээс тавиад бай­гаа билээ. МАН-ын 
гишүүд нь ч Ж.Энхбаяр гишүүний сайн дурын энэ тоглолтонд таагүй хандаж
байгаа гэнэ. МАН-ын нэгэн гишүүн “Зургаахан сарын хугацаатай сайд болчихоод юм
үзээгүй царайлж баахан өвөгцүүл аваачихын тулд халаа сэлгээ хийсэн нь
буруу.  Дээр нь нэг их юм хийдэг хүн болж
мэргэн буучдын рот байгуулна гэх шиг дур мэдэн ярьж  нам баллалаа” гэж байсан юм.   Угаас Ж.Энхбаяр намын бүлэг дээр Ц.Батбаярт
ялагд­сан хэрнээ  Удирдах зөв­лөлөөс
хүчээр гараад ирсэн боло­хоор арга ч үгүй биз. Хэрэв Ж.Энх­баяр ээлжит бус
чуулганаар уна­чихвал оронд нь Ц.Батбаярыг зүтгүүлэх яриа ч аль хэдийнэ
цацагдаад эхэлжээ.  Ж.Энхбаярын хувьд
сонгуулиа бодож алтайн­хандаа таалагдах зүйл хийсэн ч арай гэж Засгийн газраа
бүрэн болгосон намдаа халтай  зүйл хийсэн
нь намынхныхаа ч дургүйг хүргээд байгаа аж. Нэг ёсондоо Ж.Энхбаяр өөрийнхөө
сонгуулийг бодож С.Батболдын Засгийн газрыг хөлдөө чирч байна.
 

МАХН БА ЭВСЭЛ

Н.Энхбаяр хэмээх хуучин мөрт­лөө “шинэ” болсон хүн энэ сон­гуульд
АН, МАН-ыг  самарчих гээд өөд уруугүй улс
төр хийж  яваа.
Үнэн хэрэг дээрээ МАХН, МҮАН хэмээх Н.Энхбаяр, М.Энхсайханы
нөхөрлөлийн үр дүн сонгуулиар энэ хоёрт л ялалт авчрахаас на­мын бусад нөхөд нь
горьдох зүйл­гүй. Тэр хоёр бусдыгаа хөлдөө чирнэ. Магадгүй дээрх хоёр нам
удирдлагуудтайгаа аль ч үгүй  болж,
Монголын улс төрийн газрын зурагнаас арчигдаж ч болно шүү дээ. Учир нь  хөдөө хотгүй бөөн бөөнөөрөө МАН-аас МАХН руу
гишүүд нь цуваад байгаа гэж тэд­ний хэлээд байсан нь   худал болж эхэлсэн байна лээ. Зүгээр л орон
нутгийн МАН-ын дарга урваад байгаа гишүүдтэйгээ жаахан тохи­роо хийгээд л
төрхөмд нь буцааж байгаа гэсэн. Тэгэхээр Н.Энхбаяр, М.Энхсайхан  хоёр сонгуульд яла­хаа  баталгаажуулъя гэвэл  АН-тай эвсэж орвол  ялалт нь зуун хувь баталгаажих юм. Иргэний
зориг ногоон намын удирдлагуудад ч энэ хамаатай.   
 

СОНГУУЛИЙН ХУУЛЬ БА ЦЭЦ

Сонгуулийн хуулийн зарим заалттай холбоотой өргөдөл ирс­нээс
хойш энэ асуудлаар Цэц дээр маргаан өрнөжээ.
Цэц хэрвээ өргөдлийг хүлээн зөвшөөрч Сонгуулийн хуулийн зарим
заалт Үндсэн хууль зөрчжээ гэж үзвэл одоо байгаа гишүүд   шинэ хуулиар УИХ-д дахин сон­гогдох магадлал
200 хувь байсан  бол магадлал нь 100 хувь
болж буурна  гэсэн үг.   Өөрөөр хэлбэл сонгогчдын саналыг хангалттай
авч чадаагүй хэрнээ гулсаж орох гэсэн ухагдахуун байхгүй болох аж.
Онолоор бол  хүмүүс
намын мөрийн хөтөлбөрт саналаа өгдөг. Энэ утгаараа  суудал 
гулсуулах уу, үгүй юу  гэдгийг нам
мэдэх бүрэн эрхтэй.    

Нөгөө талаар нам
мөрийн хөтөлбөрөө биелүүлэх боловсон хүчнээ сонгох эрхтэй учраас үүнийг  Үндсэн хууль зөрчсөн гээд байх шаардлагагүй.
Үндсэн хуулин дээр шууд сонгоно гэсэн ганц заалт байгаа болохоос намаар юм уу,
эсвэл хүнээр сонгохыг батал­гаа­жуулсан хориглосон ямар ч заалт байхгүй.
 Нөгөө талаас  монгол сэтгэхүй нь олонхийн санал өгөөгүй
байхад гулсаж орж ирсэн хүнийг “Хаалгаар хөөгөөд гаргахаар  тооноор ороод ирээд” гэж тайлбарладаг.   Ингэхээр 
Цэцэд хоёр сонголт тулгарна. Орчин цагийн улс төрийн намын онолыг
баримтлах уу, нийгмийн сэтгэхүйг дагах уу.  
Ийм салаа замын уулзвар дээр Цэц ирээд байгаа. Өөр нэг  нь Сонгуулийн хуулийг бүтнээр нь хэрэгсэхгүй
болгож хуучнаар нь сонгуульд орох уу гэсэн хувилбар. Гэхдээ энэ нь нэг их
явахгүй санаа байх.