DNN

Хорин жилийн өмнө коммунист дэглэмтэй   улс орнууд  зах зээлийн нийгэмд шилжсэн.  Манайд ч энэ шилжих процесс явагдсан.  Гэвч бусад улс орнуудаас ялгаатай нь коммунист намын үндэс нь өөрч­лөгдсөнгүй.  Өнөөг хүртэл өнөөх л нам эрх барьсаар ирлээ. Эрх баригч намаа сольсон бүх улс орон өөрчлөгдөж, хөгжиж чадлаа. Мон­гол Улс яагаад  зах зээлийн ний­гэмд хөл тавьчихаад бусдын адил  хөгжиж чадахгүй байгаад байна.  Коммунизмаа үндсээр нь үгүй хийж чадаагүйд л хамаг учир байна.  Үндсээр нь устгаагүй цагт комму­низм одоо ч оршин тогтносоор байна гэж ойлгож болох нь. Тий­мээс МАН-ын оршин тогтнож буй энэ он жилүүдэд өөдөө өндийхгүй, бусад шиг хөгжиж чадахгүй байгаа. Монголын хөгжилд энэ нам л чөдөр тушаа болж байна. Иргэдээ  хөдөл­мөрлөх дургүй болгож, “архины мөнгө” гэгдэх  хорин нэгэн мянгад дугаарлуулж, идэр насны залуусыг амьд үхдэл мэт угжив.    Тэдэнд  улс орны хөгжил цэцэглэлт юун хамаа байхав. Өнөөдөр өрх гэрээ ч олиг­той авч явж чадахгүй өрөвдөлтэй амьтад болчихлоо.  Үүний буруу­танг эрх баригчдад тохох хэрнээ дахиад л  тэднийг сонгочихдог.  Эсвэл нөгөөдүүл нь элдэв луйврын аргаараа гараад ирнэ. Луйвраар төрийн эрх барилаа гэж эсэргүүц­вэл шууд л хорьчихно. Дахиж өөрсдий­гөө эсэргүүцэн тэмцэхийг нь боль­тол тамлана. Үгүй бол заримыг нь буудчихна. Ингээд нуруугаа ава­хуулсан морь шиг болчихдог. Өөрийн­хөө намд орсон залуусыг ч мөн адил. Эрх мэдэл албан ту­шаалд очих дур хүслээр нь тоглоод л жигтэйхэн тоож, албан тушаалд хүртэл айхгүй тавьчихна. Тухайн салбараа мэддэг байна уу, үгүй юу хэнд хамаагүй. Мөнгөө төлсөн бол шууд сайд. Ингэж хэрэг­­тэй үедээ ашиглаж байгаад хэргээ барахаар хэнийг нь ч хамаагүй шоронд илгээнэ. Д.Сүрэнхор гэхэд төрийн нарийн бичгийн даргын албанд очоод улсын мөнгөөр тоглоод л шоронд явсан.  Ц.Чи­мэдцэрэн мөн л “Хадгаламж банк”-ны арван дөрвөн тэрбумаар тог­лосон хэр­гээр шоронд явсан.  Хамт мөнгийг нь үрэлцэж, тоглосон намын нөхөд нь харин шоронд орсон хойно нь эргэж ч очилгүй хаясан даа.  Эсвэл намдаа баахан хандив өгч “Алтан сарнай”-гаар гулгиулж байсан  Ц.Түмэнгэрэл шиг л алуурчин болгож хувиргана.  Одоо энэ на­маас орон нутагт засаг барьж байгаа нөхдүүд бүгд авлигын хэргээр шоронд явах нь. Эхнээсээ ч яваад эхэлчихлээ. Хууль зүйн сайд нь орлогоосоо үнэтэй хаус түрээсэлж, хуучин дарга байсан Н.Энхбаяраа хөлийг нь сарвал­зуулж байгаад л аваа­чаад хий­чихнэ. Н.Энхбаяр идэж уусан байх. Гэхдээ намдаа бол хайртай л байсан байж таараа. Тиймдээ ч хөөгдөж туугдаж гарах­даа хуучин нэрээ сэрээгээд нам байгуулахав. МАН, МАХН хоёр ижилдээ ижил. Гэхдээ МАН намын­хаа төлөө үнэнч хөвгүүдээ зай­луулсан. Ерөнхий сайд асан А.Амарын хэлсэн үг бий. “Монгол төр өөртөө зүтгэсэндээ халтай” гэж. Тэр үед МАН  л төр барьж байсан. Тэгэхээр МАН-д зүтгэсэнд энэ намынхан халтай юм байна. Эхний долоогоо яалаа. Дараа нь аль өнгөтэй өөдтэй сэхээтнүүдээ устгасан. Зүгээр л буудчихсан. Ард түмнээ хэдэн  мянгаар хэлмэг­дүүлсэн. Адаг сүүлд нь Н.Энхбая­рыгаа аваачаад хийлээ. Араас нь бас МАН-ын хэнд нь ч ийм зүйл тохиолдож болно. Тэд бас л инээ­нэ. Улсын  өмчийг шам­шигдуулж, татварын мөнгөөр таа­ваа­раа тарвалзсан бол барьж хорих нь зүйн хэрэг. Тэрийг   эсэр­гүүцээд байх юм алга. Гол нь намын­хаа гишүүдийг ийм болгоод байгаа тэр тогтолцоог л үгүй хийх хэрэгтэй юм. Улс орныхоо эрх ашгаас өөрийнхөө, намынхаа эрх ашгийг дээр тавиад байгаа тэр тогтолцоог үгүй болгох цаг нь болжээ.

Бусад улс орнууд коммунист угшилтай намуудаа татан буул­гасан. Дахин тийм нам байгуулахыг хуулиар хориглосон, хуучин удир­дагч нарыг нь буудан хороосон. Ингэж л ул үндсээр нь дахиж өндийж босч ирэхгүй болтлоо алга болох ёстой аж. МАН-ыг ардчилал бий болох тэр үед л үр үндсээр нь үгүй хийх байж. Тэдний өөрсдийн хэрэглэдэг арга буудан хороох тухай яриагүй шүү. Энэ намыг дахиж үйл ажиллагаагаа явуулах­гүйгээр татан буулгах ёстой байж. Манайд хуучин коммунист нам нэрээ сольж нүүрээ татуулаад ч амь бөхтэй оршин тогтносоор байна. Үүний үр дүнд Монгол Улс Польш, Чех, Ардчилсан Германаас  яаж хоцорч байна.

Одоо энэ явж өгдөггүй, дараг­даж өгөхгүй, өндийж босоод эрх бариад байгаа энэ намыг сонгуу­лиар л татан буулгах хэрэгтэй юм.

Оросын большевик нам яалаа.  Улс орноо, ард түмнээ, намын үнэнч гишүүдээ  яалаа даа.  Мон­голд МАН яаж байна. Насаараа намдаа  үнэнч явсан Н.Энхбаяры­гаа бас л явуулчихлаа. Хамгийн гол нь  инээдээ нууж чадахгүй баярлаж байгааг нь бид харлаа. Энэ намын гишүүн байвал ингэх л юм байна.

Одоо бол энэ намыг эсэргүү­цээд намын байрыг нь шатааж хэрэггүй ээ. Ард түмэн байрыг нь шатаачихлаа л гэдэг. Үнэн хэрэг дээрээ ард түмний татварын мөн­гөөр арав дахин сайхан ордон бариад суучихлаа. Мөн ч даа­жинтай байгаа биз. Тэртэй тэргүй юу хийж, яаж ард түмнээ басам­жилж доромжилдгийг нь үзлээ, харлаа, мэдлээ.

Сонгууль ойртлоо. МАН-ын араас зул өрөх цаг оройтож байна. 

Энэ намын  эсрэг байгаа
бүх хүчнүүд  нийлж байгаад
ч хамаагүй сонгуульд унагахын
төлөө явах цаг болж. Улс төрийн газрын зураг­наас арчих цаг
нь болж. Тэгж байгаад араас нь зул өргөж маани уншъя.  Ардын нам улс төрийн
газрын зурагнаас арчигдах тэр үед
л Монгол  Улс хөгжлийн замдаа жинхэнэ утгаараа орно. Энэ сон­гуу­лийг
тэсрэлт болгоё. Тэгэхийн тулд  залуус сонгуульдаа
идэвхтэй оролцож, ганц өдөр төр барих эрхээ эдэлцгээе.  Сонгуульд идэвх­тэй оролцдог эмээ, өвөө нар чинь насаараа МАН-ын гишүүн байсан болохоор үнэнч байгаад буруут­гаад яах юм.
Сонгуулийн дараа МАН ялбал араас нь бухимдаж уурлаад яах юм. Зүгээр л ардчил­сан нийгмийг цогцлоох
хүсэлтэй залуус сонгуульдаа
идэвхтэй орол­цох хэрэгтэй юм.

Сүүлийн нэлээд хэдэн жилийн хугацаанд Монгол, Хятадын соёлын сарын үйл ажиллагаа хөрш хоёр оронд харилцан зохиогдоогүй ажээ. Өнгөрсөн хоёрдугаар сард хоёр улсын Засгийн газрын түвшинд харилцан ярилцаж тохиролцсоны дагуу энэ дө­рөвдүгээр сард Монголын соёлын сарыг Бээжинд, найм­дугаар сард Хятадын соёлын өдрийг Улаан­баа­тарт хийхээр болсон юм бай­на. Энэ ажлын хүрээнд БСШУ-ны сайд Ё.Отгонбаяр тэргүүтэй албаны болоод соёл урлаг, хэвлэл мэдээл­лийнхэн өнгөрсөн долоо хо­ногт Бээжин хотыг зорьж, Монголын соёлын сарын нээл­тэнд албан ёсоор орол­цоод ирсэн юм. Соёлын сарын үйл ажиллагааг албан ёсоор эхлүүлэхээр очсон БСШУ-ны сайд Ё.Отгонбаяр, БНХАУ-д суугаа Элчин сайд Ц.Сүхбаатар нарын Монго­лын төлөөлөгчид эхний өдөр Бээжин хотын баруун захад орших Лингуан сүмд саатлаа. Энэ сүмийг зорин очсон нь ч учиртай. Саяхан манайд бур­хан багшийн эрдэнийн шү­тээн буюу шүд олдсон талаар багагүй шуугиж, дэлхийд ховор олдворыг мөн эсэх улмаар хаана хэрхэн хад­галах вэ гэж багагүй яригдаж байсныг уншигчид санаж бай­гаа байх. Тэгвэл сайдын зорьж очсон Бадачу дүүрэгт байх Лингуан сүм нь бурхан багшийн эрдэнийн шүтээнд зориулан суварга бүтээн түүн­дээ хадгалж ирсэн сүм юм байна. Бурхан багшийг нирваан дүрийг үзүүлсэн цаг дор шашны зан үйлээр чан­дарлахад хоёр шүд нь үлдсэн хэмээн үздэг байжээ. Үүний нэг нь Шри Ланка, нөгөө нь Хятадын энэхүү сүмд олон зууны турш хадгалагдаж ир­сэн аж. Гэхдээ сүүлийн үед хоёр биш дөрвөн эрдэнийн шүтээн нь уламжлагдсан хэ­мээж байгаа бөгөөд БНХАУ, Шри-Ланкаас гадна Монгол, Японд буй гэж яригдах бол­сон. Тавдугаар зууны үед нэгэн хятад лам бурхан баг­шийн эрдэнийн шүтээнийг залж ирсэн цагаас хойш ма­най өмнөд хөршийнхөн байл­дан эзлэлт, түрэмгийл­лийн хэцүү цаг үед ч ямар нэг байдлаар хадгалан хамгаал­саар 1500 жилийн турш бур­хан багшийн гэгдэх шүдийг авч ирж чаджээ. Энэхүү Лингуан сүмийг наймдугаар зууны үед барьж, мянган бурхантай суварга байгуулж оршоосон аж. Харин сүүлд Манж Чин улсын нэгэн хаан ээжийнхээ ойд зориулан эрдэ­нийн сац бүтээлгэн шүдийг байрлуулж, Ардын засаг бай­гуулагдсаны дараа Хятадын Засгийн газрын мэдэлд шилж­сэн гээд олон түүх да­галддаг аж. Буддын сургаа­лыг дагадаг Азийн ор­нуу­дад Шагжмуни бурхнаас үлдсэн бүхэн үнэтэй байх нь мэдээж. Тэр ч утгаараа Лин­гуан сү­мийн үнэт шүтээн хаа­яа хил дамнан “айлчлал” хийх нь бий ажээ. Мьянмар, Хонконг, Вьетнам бас өөрс­дөө шүдтэй Шри-Ланкад хүр­тэл “очиж” байжээ. Ингэхдээ Хятадын Засгийн газраас зөвшөөрөл авч, тус улсын Буддын хол­бооныхонтой ярилцах гээд ажил багагүй байдаг болол­той.

Алтан бадамлянхуад байр­луулсан бурхан баг­шийн шүд нь хүмүүний шүд гэхэд дэндүү том юм. Гэвч тэнд тайлбар хийж байсан Хятадын буддын холбооны ажилтны хэлснээр Бурхан багш хоёр метр 50 см орчим өндөртэй хүн байсан гэнэ. Тийм өндөртэй хүнд ч ийм анзааны шүд байж таарах биз гэсэн бодол төрснийг нуух юун.

Манай албаны хүмүүсийн өөр хоорондоо ярьж байс­наар манайхаас олдсон бур­хан багшийн шүтээн ч нэг иймэрхүү хэмжээтэй аж. Нэ­гэн сүмийн ч хэрэг бус нийт сүсэгтэн олны шүтээн болж байгаа түүхийн олдворыг ямар журмаар хэрхэн хад­галбал зохистой талаар нэн шинэ тутам шүтээнтэй бол­чихоод байгаа бид бага­гүй туршлагыг энэ сүмээс авч буцаж болохоор байлаа.

БНХАУ дахь Монгол оюут­нуудын зөвлөгөөн 2011 онд анх удаа Бээжин дэх ЭСЯ-ны санаачилгаар зохион бай­гуулагдаж байжээ. Энэ жи­лийн хувьд БСШУ-ны сайдын ажлын айлчлалтай зэрэг­цүүлэн БНХАУ дахь Монгол оюутны нэгдсэн холбоо, ЭСЯ-наас хамтарч ээлжит зөвлөгөөнөө зохион байгуу­лахаар бэлджээ. Манай Элчин сайдын яаман дээр болсон уг арга хэмжээнд Бээжин, Хөх хот, Шанхай, Чанчунь гээд Хятадын өнцөг булан бүрээс оюутнууд ирсэн байв. Хот хотоороо холбоо­гоо байгуулж, нэгдсэн холбоон­доо зангигддаг аж. Сайд Ё.Отгонбаяр дээд бо­ловс­ролын сургалтын чана­рыг сайжруулахад багагүй ан­хаарч ажиллаж ирсэн талаа­раа онцолж, өнгөрсөн хуга­цаанд 154 их дээд сур­гууль 90 болж үйл ажиллагаа­гаа явуулж байгаа болон Төрийн сангийн зээл, төрийн албанд ажилд орох болом­жуудын талаар оюутнуудын асуултад хариулж саналыг нь сонссон. Оюутнууд гадаадад сурч байгаа суралцагчдын тоо албан ёсоор гарсан эсэх талаар сонирхоход “Үнэндээ, яг манай яамнаас энэ тоог гаргана гэхэд бэрхшээлтэй. Засгийн газар хоорондын болон тэтгэлгээр суралцаж байгаа оюутнуудаас гадна хувиараа суралцдаг маш олон оюутан бий. Дэлхийн өнцөг булан бүрт манайхан суралцаж байгаа. Манай яам­ны тухайд 70 хүнтэй бай­гууллага. Тэдний арав нь дээд боловсролын асуудлыг хариуцдаг. Тэгэхээр үнэндээ гадаадад суралцаж байгаа монгол оюутны тоог гаргана гэхэд бэрхшээлтэй. Харин та бүхэн бидэнтэй хамтран ажил­лавал цугтаа ихийг амжуулах боломжтой. Хэрэв оюутнууд газар бүртээ нэгд­сэн тоогоо гаргах зэргээр санаачилгатай ажиллаж, са­нал санаачилга гаргавал бид дэмжихэд бэлэн” гэж байв.

Бас оюутан залуустаа хандан “Эх орондоо хайртай гэж цээжээ дэлдэхээс илүүтэй биетээр үзүүлэх нь чухал. Сургуулиа төгсөөд нутагтаа ир. Оюутан байхад маш их цаг зав байдгийг бүү алдаарай. Намайг хойшоо сургуульд явахад ах маань ингэж хэлж байлаа. Би сургуулиа бас ч гэж улаан дипломтой төгсч ирсэн хүн өөрийгөө бо­ломжийн гэж додигор байсан. Гэвч ажил дээр гараад л өөрийгөө голж эхэлсэн. Бас ямар их цаг хугацааг алдаа вэ гэж харамссан. Та нар ч бас энэ үеийг битгий алдаарай. Хүчирхэг гүрэнд тэтгэлгээр суралцаад та нар боломжтой байна. Гэхдээ нэг орныг хэт шүтэж амьдарч болохгүй шүү” гэж тэдэнд захиж сануулаад авсан билээ.

Соёлын сарын хүрээнд Монголын БСШУ-ны сайд Ё.Отгонбаяр, БНХАУ-ын Соё­лын сайд Сай У нар уулзаж хэлэлцээ хийсэн. Манай та­лаас соёл урлагийн чиглэ­лээр БНХАУ-ын их дээд сур­гуулиудад оюутан сургах асуудлаар санал солилцож, бас урлагийн тоглолтоо Хя­тадын том зах зээлд арил­жааны зорилготой тоглуулах тал дээр ч хамтрах болом­жийн талаар ярилцсан. Бас түүхэн дурсгалт соёлын өвийг хилээр хууль бусаар гар­гахын эсрэг хоёр орны хам­тарсан хэлэлцээнийхээ дагуу ажиллаж байхаа батлан ярьсныг хэлэх хэрэгтэй байх. Үүнийгээ хороо гарган хамт­ран асуудлыг шийдвэрлэж байхаар тохирсон бөгөөд эц­сийн байдлаар ирэх найм­дугаар сард болох Хятадын соёлын сарын үед ярихаар болжээ. Түүнчлэн хэд хэдэн соёлын дурсгалт зүйлсийг хамтран засварлахаар тохи­роод авсан.

Ё.Отгонбаяр сайд Сай У сайдтай уулзахаас гадна Хя­тадын “Эксим” банкны дэд ерөнхийлөгчтэй уулзалт тов­лосон байсан нь өнөөх хэдэн багш нартай нь холбоотой асуудал байв. Багш нарын орон сууцны хорооллын төсөл, багш нарыг зөөврийн компьютертэй болгох “Шинэ зууны төсөл”, бас оюутны хотхоны дэд бүтцийг шийдэх төслүүд дээр манай Хөгж­лийн банк баталгаа гарган зээл авахаар ярьж байгаа юм билээ. Харин хөнгөлөлттэй зээлийг түргэвчлүүлэх зорил­гоор манай сайд Хятадын толгой банкныхантай ярилц­сан нь энэ.

Соёлын сарын хүрээнд уран зургийн үзэсгэлэн нээг­дэж, Уудам хүүгийн тоглосон “Хөх толбот монголчууд” ки­ног гаргахаар төлөвлөсөн бөгөөд БНХАУ-д Монголын соёлын өдрүүд болсныг зар­лаж “Хөх Монголын аялгуу” тоглолтыг Үндэсний түүхийн музейн концертын танхимд хийсэн билээ. Морин хуурын чуулга, Үндэсний дуу бүжгийн чуулгынхан, цирк, сонгодог болон рок попын төлөөлөл гээд өргөн хүрээнд тоглолтын бүрэлдэхүүндээ анхаарчээ. “Хөх Монголын аялгуу” тог­лолтыг найруулан тавьсан төрийн шагналт, ардын жү­жигчин Н.Жанцанноров ярих­даа “Бид Соёлын сарын хү­рээнд тавих тоглолтоо НҮБ-ын танхимд тавьсан тоглолт дээрээ суурилж хийх нь зөв гэж шийдсэн. Гэхдээ энэ удаад газар нутаг ойр учраас морин хуурчдаа боломжийн тоотой нь авч ирсэн. Бас зарим аялгуу дээрээ хөөмий оруулж найруулсан” хэмээж байсан билээ. Ер нь хөрш улс орнуудын хувьд энэ нь ма­найх, тэр нь эднийх гэсэн адилсал жижиг маргаан их байдаг. Тэр тусмаа БНХАУ-д монгол үндэстэн байдаг уч­раас манай хоёр орны дунд энэ мэт асуудал гарахыг үгүйс­гэхгүй. Үгүйсгэх ч юу байхав Хятад улс зарим биет бус соёлын өвийг ЮНЕСКО-д бүртгүүлснээс болж багагүй шуугиан гарч байсан нь саях­ных. Түүний дараагаас хоёр улс аль болох асуудлыг хур­цатгахгүй асуудлаа шийдэж явахаар тохирсон сонстож байсан билээ. Энэ удаад манайхан соёлын сарыг Бээ­жинд эхлүүлэхдээ маргаан­тай байдаг хөөмий, морин хуур, уран нугаралтын тухайд амаараа ийм, тийм гэхийн оронд үзүүлж баталсан нь зөв гэж үзсэн бололтой. Үнэхээр ч “Хөх Монголын аялгуу” үүний баталж чадсан билээ. Монгол бүжгийн хэм хэмнэл, морин хуурын гайхалтай аял­гуу, бас сонгодог урлагийн шинэ залуу мастер Э.Амар­түвшиний баргил хоолой, дуучин С.Нарангийн хятад үзэгчдийг огшоон өөртөө та­тах авьяас. Ер нь бүгд нэг цогц байж чадсан.  Тоглолтын бүрэн бичлэгийг Хятадын олон улсын радиогийн мон­гол хэлний албаныхан бичиж, нэлээд хэд хэдэн хэвлэл мэ­дээллийн байгууллагаас сэт­гүүлч, сурвалжлагчид иржээ.

Ямартай ч монголчууд Хубилай хааны тухлан сууж амьдарч асан Бээжин хотноо соёл урлагийн сарын нээл­тийг дуулиантай эхлүүлж чад­сан. Нөгөө талаас Монголд элэгтэй, монгол цустай, Мон­гол Улсад алба хашиж бай­сан хятад хүмүүс энэ тоглол­тыг үзэхээр зориуд иржээ. Бас тэдэн дунд яаж ч харсан хань үндэстэн, гэхдээ эмгэнээ дагуулаад эртээ гэгч ирсэн өвгөнийг хараад залуу цагтаа Өвөрмонголд илгээлтээр очиж байсан хүн болов уу гэж бодогдсоныг яана. Монгол аялгуу, монгол зон олны уламжлал одоо ч сэтгэлд нь уяатай учраас зориуд Монгол Улсаас ирсэн уран бү­тээлч­дийн тоглолтыг үзэхээр ирсэн байх гэж таамагласан маань ортой биз. Ямартай ч нэг нь нэгнээсээ нүүгээд явж эс чадах, үүрд зэргэлдээ орших мөнхийн хөрш манай хоёр орны нэг нэгнийдээ айлсан сонирхуулах соёлын сарууд Монголын соёлын сараар эхэллээ.

Э.ЭНЭРЭЛ

Гуртын гүүрэн дээр хаврын
          хахирган
салхи улин
          ис­гэр­сэн ч, хүрэн тэрмэн уулсынх нь тэртээд урин цагийн аяс будангуйрна. Гүүрэн доогуур на­миа­тан өнгөрөх Сэлэнгийн урсгал бодол оюуныг угаах шиг болно. Идэрмэг уулсын дундуур их усан цөнгөө түрэн алсрахыг харжээ зогсохуйд сэтгэлд тийм нэг дол­гилонгуй аяз өөрийн эрхгүй төрдөг байна шүү. Хатан­баатар Магсар­жавын нутаг Хутаг-Өндөр сум бол томоохон асар шиг ханайх хүрэн тэрмэн уулсын орон юм. Гучин гурван Гурт, гурван Хайлантай гэж нутгийнхан сумын төвийн урдах дүнжгэрхэн уулсаа нэрлэдэг. Гучин гурван гур нэгэн зэрэг дүүлээд өнгөрдөг данайсан гурван ам Хай­лантайн уулсад бий л дээ. Булган хангайн хойд талын сумдаар олонтаа явж, уулсын сүр хүчинд даруулсхийн хийморь юу­гаан сэргээн байсан ч очиж үзээгүй нэгэн газар нь Хантайн нуруу.

Тиймдээ, дөрөвдүгээр сарын аравдын урины шувуу шиг өдрүү­дэд тэр л сайхан нутгийг зорьж, улирлын зөөлөнд сэтгэл нэгэнтээ тунгалагшсан буюу. Сэлэнгийн хөвөөнд тулж очихын наагуур Ча­чир­тын шар ширэнгээр дайрч, Уул-Алтаадын барааг харан, Ханжар­галант хайрханы тэргүүн юунд сүслэн залбирч явсан. Дээрх нутаг Монголын урлаг, утга зохиолд өөрсөд шигээ тэлмэгэр уулсыг төрүүлсэн ариун дагшин газар юм аа. Дамдинсүрэнгийн Урианхай, Лхагвын Эрдэнэбулган, Батын Жавзандулам гээд өнөө цагийн ланжгарууд эдгээр уулсын хормойд унасан унага даага, хурга ишиг­нүүд билээ л.

Уул-Алтаадын бэлээр адуу мал налайж цаанаа л амгалан тайван. Хаврын талд гүү унагалжээ. Дөнгөж тэнцэж ядан байгаа нойтон унага эхийнхээ дэргэд цүүцэг цүүцэг гишгэл­нэм. Сэлэнгийн хөвөөнд хос ангир ганганаж, алтан шаргал далавчаа­раа мөсөн жингэлгийг алгадна. Эндээс л урин цагийн амьсгал мэдрэгдээд ирэх ажгуу. Гуртын гүүрэн дээр байх зоогийн газарт түр буудаллалаа. Үзэгдэх харагдах өнгөнөөсөө ч замын хүмүүсийн харааг булаахаар цэмц­­гэр байр ажээ. Манай баячуу­дын хувийн хаус шиг гээд хэлчихэд даваадсан болохгүй байх. Уг зоогийн газрын эзэн нь “Хантайн Жагаа” гэж нутаг усныхандаа нэрлэгдсэн дөч эргэм насны эр байна аа. Манай сонины “Шинэ цагийн монгол” гэж булан байдаг даа. Маш товчхоноор хэлэ­хэд, тэр булангийн шаардлагад яг таарсан нөхөр байгаа юм. Түүний орон нутагтаа хийж бүтээж, аливааг санаачилж, бусдыгаа хошуучлан зүтгэж, тариа ч тарьж, барилга ч барьж, бизнес эрхэлж, хувийн ком­пани удирдаж олон өрх айлыг өдрийн орлоготой, хоолтой ундтай явуулж байгааг нь харахаар яалт ч үгүй шинэ цагийн монгол шүү. 

Зоогийн газраас хөдлөн Сэлэн­гийн хөвөөнд түр саатаад Хантайн нурууг чиглэн давхилаа. Цуурай­гийн даваагаар дуу шуутайхан давж, хөндий уруудан хатируул­саар Цагаан бургастын өвөрт ха­вар­жиж буй Галсангийн Гарав­сүрэн гуайнд хүрч очлоо. Өдгөө нас сүүдэр дал гарсан буурал хөгш­нийхөө хамт хаваржаан дотроо төл малынхаа майлаан дунд биднийг угтсан юм. Гаравсүрэн гуайг айм­гийнхаа Хөдөлмөр, нийгмийн ха­ламжийн хэлтсийн даргаар олон жил ажилласныг мэдэх хүмүүс нь мэднэ. Мөн аймгийн намын хо­рооны даргаар ч арваад жил ажилласан байдаг. Нутаг усны олон түмэн “Гаравсүрэн дарга” гээд барагтайд хэр халдаадаггүй юм билээ. Энэхүү буурлын талаар өмнө нь олонтаа сонсож явлаа. Цагаан бургастынхаа өвөрт тэд­нийх өвөлжөөд хаваржчихдаг бай­на. Харин зундаа бол Нарийны голоо бараадна даа гэж гэрийн эзэн өгүүлж байв.

Гаравсүрэн гуайнх бага хүү­гийнх­тэйгээ айл байна. Морин цаг гозойж байхад өвгөнийд ирсэн. Гэвч хоёр буурал хотноосоо орж амжаагүй л байлаа. Гэв гэнэт унаа машин давхиад ирсэнд гайхаж, хот хүрээнээс хүүхдүүд маань л ирж байна даа хэмээн бодлоо гээд сая л нэг гэрийн бараа харав. “Би чинь энэ л сайхан уул усанд эхээс анх төрсөн юм. Сургууль соёлын мөр хөөж, санхүүгийн мэргэжил эзэм­шиж, залуу халуун насаа төр түмний­хээ төлөө зориулж, өвгөн буурал бүргэд болчихоод эргээд үүрэндээ ирдэг байна шүү. Манай Хантайн нуруу ч нөмөр нөөлөгтэй дүнэгэр хангай даа. Олон ч хүмүү­нийг нөмөрлөн оршиж байгаа” хэмээн Гаравсүрэн гуай хал үзэж, халуун чулуу долоосон хүний хувьд хэлж байлаа. Санчигных нь буурал үс хав­рын салхинд сэвэгнэх өвгөн бүр­гэдийн үгнээс “Нээрээ чиг үүрэндээ л эргээд ирдэг хорвоо доо” гэсэн бодол уураг тархийг эзэмдэх нь тэр ээ.

“Санхүүгийн техникумыг 200 гаруй хүүхэд төгссөн юм. Түүнээс зургааг нь яаманд шигшиж үлдээж байлаа. Тэр зургаагийн нэг би байсан даа” хэмээн өвгөн яриа эхлэв. Тэгээд Хөвсгөл аймагт хуваа­рилагдан, гэгээрлийн байгуул­лагынх нь одоогийн боловсрол, шинжлэх ухааны хэлтэст нь ерөн­хий нягтлан бодогчоор томилог­дон ажиллаж байж. Дараа нь ус нутагтаа ирж, Булган аймгийнхаа Хөдөлмөр, нийгмийн халамжийн хэлтсийг олон жил удирдсан байна. “Төрийн аппаратад гучин жил зүт­гэсэн толгой доо” хэмээн өөрийгөө маш товчоор тодор­хойлсон. Хаврын ногоо хараахан цухуйгаа­гүй, анхны яргуй ургаагүй байгааг тараг сүү бүрэл­дээгүй байдал шуудхан гэрчилнэ. Дөч гаруй үнээ тугаллахаас эхнээ­сээ улаан хал­зан тугалнууд гарч, хурга ишигтэй­гээ тоглосон шигээ хотондоо на­лайж байна. Зэргэлдээ хоёр дүнзэн байшин хийгээд өвөлжөөний хоо­рондох жижиг гэрээс утаа суунаг­лана. Тэр бол төлийн гэр. Үндсэн­дээ төлийн пүнз ажээ. Урьд шөнө төрсөн хурга, ишигнүүд гэрийн баруун хатавчинд турь муутайхан майлалдана.

 

Төлийн бойжилт ямар
                     байна вэ гэж
                     Гаравсүрэн гуайгаас сонир­хоход, ямар нэгэн байгуул­лагын жилийн тайлан танилцуулж байгаа мэт тунчиг нарийн тоо баримттай хариулт өгсөн шүү. “Хоёр зуу гаруй хонь хургалах юм. Түү­нээс одоо­гийн байдлаар 150 орчим нь хурга­лаад байна. Хур­ганы бойжилт төдөн хувьтай байна” гэж наашаа ч үгүй, цаашаа ч үгүй хэлдэг юм байна. Ганцхан хонь гээгүй. Төдөн ямаа ишиг­лэхээс одоо төд нь ишиг­лээд байна, төлийн бойжилт төдөн хувьтай гээд цааш нь үхэр, адуугаа ч хэллээ. Тэмээнээс бусад 1000 гаруй толгой малыг өвгөн хариулж байгаа ажээ. Ноолуурын үнэ өдрөөс өдөрт буугаад байгаа сурагтай, танайх ноолуураа хэдэд өгөв, хичнээн килограммыг ямаа­наасаа зулгаав хэмээн асуухад, томоо гэгч хар ширэн цүнхээ эрээн авдрынхаа мухраас гаргаж ирээд гялгар хавтсанд нямбайлан хийсэн данс тооцоогоо дэлгэлээ. Үгүй ээ, мөн нямбай өвгөн юм аа. “Манай энэ чинь юм л болбол хар цүнхээ гаргаад тооцоо бодоод суучихна. Мэргэжлийн онцлог нөлөөлж байгаа нь тэр. Хэдэн ямаагаа самнах гэж бөөн л тооцоо болно шүү дээ” гэж хөгшин нь тэр зуур хэлээд авлаа.

Өвгөн тэрхүү яриа хөөрөө, хатгаасыг нь тоож байгаа ч юм алга. “Манайх энэ жил гурван зуу гаруй ямаа самнасан. Нэг ямаанаас дунджаар 270 грамм ноолуур авсан. Ноолуураа нэг килограммыг нь 62 мянгаар өгсөн. Ноолуур маань таван сая гаруй төгрөг бол­сон” тухай мөн л нарийн тооцоотой хэллээ. Ноолуурын мөнгө бас бус орлогоо бага хүүгийндээ тушаадаг байна. Учир нь хоёр хөгшин бага хүүдээ хотод байр аваад өгчихөж. Мөн жийп машин хүлэглүүл­чихэж. Эл бүгдийг банкны тусламж­тай авчээ. Тэгээд л олсон хэдэн төгрө­гөө хүүгийнхээ зээлэнд өгдөг байна.

Аав ээжийнхээ ачийг бага хүү Гантулга басчиг сэтгэл хангалуун хариулж яваа эр бололтой. Тэрээр усан луу жилийн цагаан сараар “Сумын аварга уяач” гэх цолыг хүртэж ижий ааваа, ах эгч нараа баярлуулсан байна. Гадаах модон цэрэвтэй уяан дээр хэдэн морьд уяатай байсан нь Гантулгын хурдан хүлгүүд ажээ. Юуг нь нуух вэ, адууч аавын хүү би тэдгээр хүлэг морьдыг хараад хониных нь морьд юм байна гэж бодсоноо нуух юун. Гэтэл биш ээ. Төрийн наадамд гурав түрүүлсэн, Төв аймгийн Баян-Өнжүүлийн алдарт Ц.Ханддор­жийн хонгор халзан морины удам угшил тэрхүү модон цэрэвтэй уяан дээр хаврын салхинд дэл юугаа самнуулаад, хазаар дээрээ унтаж байсныг яахин мэдэх билээ. Хүү Гантулгынх нь байшингийн босгоор алхахад ажнай хүлгүү­дийнх нь зураг хөрөг, за тэгээд алтан шар­мал сугсарсан медалиуд хоймрыг нь бүрхэнэ шүү дээ.

Өнгөрсөн жилийн Хутаг-Өндөр сумын наадам Гаравсүрэнгийн Гантулгын наадам болсон гэхэд хилсдэхгүй. Ухаандаа, азарганы уралдаанд буурал, хонгор хоёр азарга нь нэг хоёроор цувж ирсэн байгаа юм. Нэгэн уяаны хоёр азарга сумынхаа наадамд зуузай холбонхон магнайдаа тоосгүй ирэхэд уяач нь бүү хэл, наадамчин олон баярлахгүй байхын аргагүй юм. Зөвхөн хусуур бүсэлж, зуны хэдэн сар бие сэтгэл нь уяан дээр өнждөг, зүүд нь хэдэн адууныхаа дэргэд хатирдаг уяачид олдох баяр хөөр, омгорхол бахархлыг Гантулга хүү олонтаа мэдэрч яваа нэгэн. Наадмын түрүү, түмэн эх бор азарга биднийг очиход уяан дээрээ байсан. Сум орон нутаг болоод бүсийн уралдаанаас айраг, түрүү барагтай л бол алд­даггүй хонгор морь ч мөн уяан дээрээ байсан. Тэдгээр ажнай хүлгүүд эрдэнийн наян найман шинж нь бүрдсэн адуу хэмээгддэг Ханддор­жийн хонгор халзан мо­рины төр­сөн дүү хонгор азарганы үр төл ажээ.

Гантулга уяач Хутаг-Өндөр сум, Хантайн нурууныхаа ойр хавьд хурдан удмын угшил бий болго­хоор, Булган хангайн адууныхаа үүлдэр угсааг сайжруулахын төлөө зүтгэж яваа иртэйхэн залуу байна лээ. Хурдан удмын адууны өлгий болсон Хэнтийн Галшар, Баян­хутаг, Сүхбаатарын Онгон, Эр­дэ­нэцагаан болон Төв аймаг, Өврийн хангай нутгаас Оросоогийн Мэнд­баяр ахынхаа хамт хурдын удмын азарга, гүү авч адуун сүрэгтээ нийлүүлжээ. Тэдгээр адууны үр төлөөс одоо хурдууд төрж байгаа гэнэ. Ус нутгийнхаа адууны цусыг, хүний цусыг сэлгэх шиг буянтай үйлс гэж юу байх билээ гэсэн бодол Хантайн нурууны өвөр бэлд, хав­рын тэргэл өдөр төрж байсан даа.

 

Залуухан уяачийн ажнай
              хүлгүүдээс сэтгэлээ түрхэн
              зуур холдуулаад нэгэн зүйлийг сонин болгож өгүүлье л дээ. Гаравсүрэн гуайн хууч дунд дурсагдаад өнгөр­сөн яриа юм. Тэрээр Санхүүгийн техникумын оюутан байх үеэ дур­саж байхдаа Мөөеө аваргын тухай цухас өгүүл­сэн юм. Гаравсүрэн гуайг гурав­дугаар курсийн оюутан байхад алдарт аварга тухайн сургуулийн босгыг алхаж байжээ. “Далбайсан шар нөхөр шуугиулаад байсан нь Мөнхбат байж билээ” гэж аваргыг нүдэнд харагдтал хэлсэн шүү. Төрийн дээд шагнал “Алтан гадас” одонгоор энгэрээ мялааж байхдаа ихэд баярласнаа, өөрийнх нь хүртэж чадаагүй цол, хүрээгүй өндөрлөгт үр хүүхэд нь хүрч, най­ман хүүх­дийнх нь дундаас гавьяат цолтон төрж, улсын аварга тариа­ланч тодорч нутаг усандаа байту­гай улс орондоо нэртэй төртэй яваад нь ачийг нь хариулж байна хэмээн боддогоо өвгөн буурал дуулгаад авсан юм аа. Гаравсүрэн гуайнд ийнхүү нар хүүшилтэл хуучилж, уяач хүүгийнх нь хонгор мо­ринд эмээл тохон, Гурван бор­хууд уулын орой дээрээс Хантайн нурууны оргилыг дурандаж, хонь мал хо­тондоо ирэн хурга ишигний май­лалдах чимээнээр гэрийн эзэд­тэй хамт тоос манан татуулж, борц­той шөл уун, үхрийн хатсан хавир­га чануулж, төлийн гэрт галын дэргэд сэтгэл уядуухан суусан минь үнэн­дээ тэнгэрлэг байсан даа.

Дараагийн очсон айл маань өнөө жил “Улсын аварга тариа­ланч” хэмээн эрхэм хүндтэй цолыг хүртсэн Дүүрэнгийн Ганбаатарынх байлаа. Хантайн нурууны хаварт уусанхан уулын гол сад­ран урсахыг сонсож, улирлын сай­ханд бодол санаа цэнгэгшин буцах зуураа Цагаанбулангийн хөндий­гөөр дайрч Ганбаатар аваргынд түр саатсан минь тэр. Тэрээр арван зургаан настай банди илгээлтийн эзэн болж Магсаржав сангийн аж ахуйд анх ирж байснаа дуулган, өдгөө дөрвөн дүүгийнхээ хамт Цагаанбулангийн ногооны талбайг эзэгнэж буйгаа ярьсан юм.

Яриа хөөрөөнд тааруухан нэ­гэн олны дэмээр, ижий аавынхаа буянаар, дөрвөн дүүгийнхээ хүчээр улсын аваргын болзлыг хангалаа даа гэж байлаа. Ногооныхоо тал­байд төмс, байцаа, лууван, сонгино гээд тарихгүй ногоо үгүй гэнэ. Одоогоор гурван зоорь дүүрэн, Гаравсүрэн гуай шиг нарийвчилж хэлбэл, 100 гаруй тонн төмс хад­галаатай байгаа гэнэ. Энд тэндээс хүмүүс тав, арван тонноор нь захиалга өгөөд байгаа сурагтай.  Ганбаатар бол үе дамжсан тариа­ланч, ногоочин гэж байгаа. Аав нь Магсаржав сангийн аж ахуйд дөч шахам жил трактор, комбайн барь­сан аварга тариаланч ажээ. Тэд­нийх гурван хүүтэй гэсэн. Том хүү Ууганбаатар нь Орост уул уурхайн чиглэлээр, Путины тэтгэлгээр сурч буйг Ганбаатар гуай сонир­хуулсан юм. Улсын аварга тариаланч маань ногоо цагаа, тариа будаа тарихын зэрэгцээ дөрвөн дүү­гийнхээ хамтаар мал сүргээ тэгш сайхан өсгөж, бүгд тусдаа мянга шахам толгой малтай болжээ.

Ийм л нэг ажилч, ус нутгийн олондоо тус дэм, нөмөр нөөлөг болсон хөдөлмөрч сайхан айлуу­даар аяны дөрөө мултлан, хөдөө­гийн салхи савирыг залгилж, Сэ­лэнгэ мөрний хөвөөнд хос ангир ганганахыг сонсч, урин цагийн амьсгалд санаа бодол уясан, нялх төлийн дуу, нойтон унаганы цүүц­гэр алхаанд сэтгэл нэгэнтээ баяслаа. Хантайн нурууны хавар хавтай сайхан л байна даа.

  Н.ГАНТУЛГА

Минж гэдэг амьтныг усны инженер, усны хан­гамжийг ихэсгэдэг, энэ амьтан байхад л шир­гэсэн гол ундарч, загас жараахайтай болж, усны шувууд ирдэг хэмээц­гээ­дэг солиотой яриа бий. Эл амьтныг нутагшуулс­наар ус нэмэгдсэн гэх бодит баримт байдаггүй.  Гэтэл энэ яриандаа сүүлдээ үнэмшицгээгээд ажил хэрэг болгоод Гер­ма­наас 14 минж авчир­чих­лаа. Тэр амьтдыг Мон­­голын цаг агаарт дасгана гээд зооринд байлгаж байгаа сураг­тай. Тэгээд манай агаарт дасангуут нь Туул голын эхэнд аваа­чиж голоо авруулах гэнэ. Бидний аварч хамгаалж чадаа­гүй голыг тэр ар­ваадхан амьтан сэргээж, хуучин хэвэнд нь оруулах болж байна уу. Амьтан суд­лаачдын энэ хийрхэл хэтэрхий үнэтэй болж бай­гаа юм биш үү. Мин­жийн барьдаг хөв цөө­рөм, даланг монгол­чууд бид барьж, бүтээж ча­дахгүй гэж үү.

Сэлбэ, Сэлбэ гол л гээд яриад байдаг хэрнээ бид яагаад Туулд ан­хаар­лаа хандуулахгүй, эцэст нь гөлөгний чинээ хэдэн амьтдад голоо хам­­гаалах үүргийг өг­чихөв өө.

Арваадхан минжийг Туул голын эхэнд эзгүй газар авааччихна. Ягхий­сэн өвлийн жаврыг яаж тэд давах бол захаасаа осгочих байх. Аягүй бол өвөл болохоос өмнө өнөө намар манайхан арьс үсэнд нь шунаад агначи­хаж мэднэ. Тэгээд юун усны инженер ме­не­жер­тэй болох манатай герман ах нар нь дахиж минжээ илгээхгүй юм болно. Хоёрын хооронд улсын төсвөөс олон сая төгрөг зарлагадсан үргүй юм болж л хоцорно доо.

Харин үүнийхээ оронд Туул голоо хам­гаалахын тулд хөдөл­гөөн өрнүүлэхээс эхлүүлээд олон үр бүтээлтэй ажлыг хийж болмоор юм. Бид хэдхэн ширхэг минжнээс илүү л баймаар санаг­дана. Манай сонин Туул голын тухай, энэ голыг хамгаалах цаг ирчихээд байгааг эртнээс сануулж бичиж ирснийг уншигчид санаж байгаа болов уу. “Өдрийн сонин”-ы Ерөн­хий эрх­лэгч, Монгол Ул­сын соёлын гавьяат зүт­гэлтэн, сэтгүүлч Ж.Мяг­марсүрэн­гийн “Чив чи­мээгүй Туул”, сэтгүүлч Б.Ганчимэгийн “Туул тунин туньсаар ирлээ” зэрэг олон асуудал дэв­шүүлсэн нийтлэл тухайн үедээ нийгэмд сануулга болон очиж байсан билээ. Хатан Туул бол Мон­го­лын гол. Цогт тайжийн цэргүүд Туулын уснаас амсч “Ижий шиг мөрөн минь” хэмээн зу­лайгаа норгож сүсэглээд мо­риндоо мордож бай­сан түүхтэй.

 Халимагууд “…Наран ургах зүгийн орон

Намайг ариулах Туул минь” гэж аман зохиолдоо хүртэл дуур­сан хайлдаг. Түүгээр ч барамгүй 1980-аад оны сүүлээр Өвөр Монголд очсон манай бичгийн их хүмүүнээс тэндхийн монголчууд

“Дашмагт тань Туулын рашаан бий юу

Дандаа сэтгэл тийшээ билээ“ хэмээн хадаг барин зол­гонгоо чихэнд нь шивнэж байсан хэлцдэг.

Их хүрээ зориод ирсэн нэгнээ­сээ “Богд хайрхан ямар вэ. Туул тийм өргөн үү. Тэр рашаанаас авчрав уу” гэж асууж сураглаж байсан тухай уран зохиол, түүхийн бичгүүдээс бишгүйдээ л уншиц­гаасан даа. Ийм л болохоор Туулыг Монголын гол хэмээгээд байгаа юм. Харьд буй монголчууд минь Туулаа асууж сураглан, өнөөх сайхан намуухан урсгал, шугуйн анир чимээгүй амгаланг нь сэтгэл­дээ тээсээр л мөрөөдөн мөрөөд­сөөр, уснаас нь дуслыг ч болов амсахыг хүсч явдаг шүү дээ.

Гэтэл одоо түүнийг горхи болтол нь тамлаж, голыг нь таслахын наагуур болгочихоод байна. Ийм болгосноо мэдсээр байж нийслэл­чүүд юу ч хийхгүй юм. Хатан Туу­лын­хаа эхэд харийн хачин амьтдыг нутагшуулчихад л хамаг асуудал шийдэгдэж, хуучин төрхөнд нь оруулчихна гэж дэмий юм хийж байгааг харж байна, бид.

Нийслэлчүүд, монголчууд хүрзээ бариад голынхоо эхийг цэвэрлэж, минжний барих хэмжээ­ний цөөрөм, далангаас илүүг бүтээж чадахгүй юм гэж үү дээ. Юун минжин цөөрөм. Ийм утгагүй, өрөвдмөөр амьтанд уух усаа даатгасан зүйл сэтгэх хэмжээний доройтоо юу. Тэглээ ч Туул хэдхэн мэрэгчээр аргадуулчих хэмжээний жижиг горхи биш шүү. Энэ чинь Монгол орны ариун мөрнүүдийн нэг. Д.Нацагдорж үүнийг тэртээ зууны өмнө дэлхийд найрагла­лаараа тунхаглачихсан юм. Хүний гар, ухаанаар барьсан цөөрөм, минжнийхээс яагаад ч илүү гэдгийг балчир хүүхэд ч мэднэ дээ. Хатан Туулыг германы минжүүхэйнүүдээс илүү монголчууд өөрсдөө аварч чадна гэдэгтэй хэн бүхэн санал нийлнэ. Минжинд найдаж орхис­ноос, нийслэлчүүд бүгдээрээ хөдөл­гөөн, аян өрнүүлж, томоохон компани, байгальд ээлтэй эрхмүү­дийн сэтгэл, мөнгийг Туул руугаа хандуулж, дулаан гараараа хогийг нь түүж, ариун мөрнөө аваръя л даа. Ганц удаа хөдлөхөд л гайгүй сайн болгоод уламжлал тогтоо­чихно. Нийслэлчүүд ээ бүгд хөдөлье, дэргэд чинь Хатан Туул минь ёолон урссаар байна. Мөд горхи шиг болсноо, тэгээд хатсан сайраа үлдээх нь.

Элбэрэлт ижийнхээ толгойн өвчнийг ангаана гээд бүлээн алгаараа магнайг нь илбэхийнхээ оронд буурал санчиганд нь хануур хорхой хийчихээд хаяад явдаггүй биз дээ, хүмүүс.

Д.ГАНСАРУУЛ

Ойрын өдрүүдэд жинхэнэ улс төр хийгээд үйл явдал бужигнаж байна даа. Улирагч баасан гари­гийн үүрээр МАХН-ын дарга, Ерөн­хийлөгч асан Н.Энхбаярыг мөрдөн байцаалтад удаа дараа ирээгүй шалтгаанаар албадан саатуулсан нь өнгөрөгч өдрүүдийн гол яриа байлаа. Бас дараа дараагийн олон өдрийн ярианы сэдэв, үргэлжлэх үйл явдлын гогцоо байхаар. Болж өнгөрсөн үйл явдалд улс төрийн хүчин, институц, байгууллага, улстөрчдийг нэр холбон янз янзаар таамаг гаргаж, бас байдал хэрхэн өрнөх талаар өөр өөрийн хүрээн­дээ шивэр авир гэцгээж байна. Улс төрийн үйл явц бол болж буй явдал дээр таамаг хийж, гаргалгаа гаргаж өрнөдөг салбар. Н.Энхбаяр гэдэг иргэнийг баривчилж саатуулсан үйл явдал хууль ёсных уу, эсвэл шинэ тутам намын дарга, Монгол төрийн тэргүүнээр ажиллаж байсан хүнийг улс төрийн зорилготой хэлмэгдүүлэв үү. Хүмүүс өөр, өөрийн­хөөрөө дүгнэлт хувилба­руу­дыг гаргаж байна.

НЭГДҮГЭЭР ХУВИЛБАР:

Үүнийг эрх баригч МАН сонгуу­лийн гол өрсөлдөгчөө дарж авах гэсэн оролдлого гэж дийлэнх олонхи хүн харж байгаа. МАХН гэсэн нэрийг ашиглах зөвшөөрөл олдож, Дээд шүүхээс шинэ намыг бүртгэн авснаар Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаяр МАХН гэсэн нэртэй намыг дахин тэргүүлэх болсон билээ. МАН-ын хувьд хэзээ ч бай­гаагүйгээр дор орсон рейтингийг чухам энэ цаг үед үзсэн нь МАХН-ыг буруутгах гол шалтгаан. АН түүхэндээ анх удаа эрх баригч намаасаа өндөр рейтингтэй бол­чихоод байгаа учир МАН-ынхан нэгийг бодохоос аргагүй. Нөгөө талд хөдөө орон нутагт МАН хийгээд МАХН-ыг ялгахгүй байгаа  гэдэг. Мөн Н.Энхбаярт үнэнч үлдсэн үзэл санаа хийгээд бидний мэдэх мэдэхгүй олон сэжмээр холбогдсон УИХ-ын гишүүд нийлж бүлэг байгуулах тухай яриа гарах болсон нь Н.Энхбаярыг дарж авах гэсэн МАН-ын том хөзөр гэгдэж байна. Хэдийгээр МАХН гэсэн нэрээр бүлэг байгуулах боломж хуулийн хүрээнд байхгүй гэгдэж байгаа ч бүлэг байгуулах хэмжээ­ний гишүүд үзэл бодлоороо МАХН-даа үнэнч гэж зарлаад, парла­ментад МАХН-ын дарга Н.Энхбая­рын дуу хоолой болоод эхэлбэл эрх баригч намд яавч таатай байхгүй. МАН-ын хувьд 2012 оны УИХ-ын сонгуулиар МАХН-ын Н.Энхбаяр, бас нэр нь танил тэр нам байхгүй л бол ялчихна гэж тооцож байгаа. Тиймээс энэ акцыг тун яаралтай хийсэн байх магад­лалтай. Өнөөдөр МАН-ын гарт гүйцэтгэх засаглал, хүчний бай­гуул­лага тэр чигээрээ бий. АТГ-ын даргын нэрийг УИХ-д Ерөнхийлөгч санал болгодог хэдий ч УИХ энэ байгууллагын дарга, дэд даргыг томилдог. АТГ бол хуулиараа Ерөн­хийлөгчийн бус УИХ-ын дэргэ­дэх байгууллага. Тэгвэл УИХ-д МАН олонхи байгаа. Бас хүчний байгууллага ч энэ намаас томи­логдсон сайдын тушаалаар хөдөл­нө. Гэтэл ХЗДХ-ийн сайд Ц.Ням­дорж инээвхийлэнгээ “Энэ талаар юу ч мэдэхгүй” байгаагаа хэлсэн нь олон хүний гайхшралыг төрүүлсэн. Энэ үед нь олон хүн сайд Ц.Ням­дорж, Н.Энхбаяр нарын удтал үргэлжилсэн хэрүүл маргааныг санаж, бас баривчлуулж шалгуулах тухай анхааруулж байсныг нь ч эргэн тунгаасан гэж болно. Бас энэхүү баривчлах арга хэмжээг Ерөнхий сайд нарийн мэдээгүй байсан мэдээлэл тарсан нь хүмүүст үнэмшилгүй санагдаж байгаа. Нөгөө талаар Н.Энхбаяр баригдах­даа нэр бүхий хүмүүсийн нэрийг онцолж хэлсний дотор МАН-ын дарга, экс дарга, генсек, сайд нарыг онцлон хэлсэн нь уг үйл ажилла­гаанд МАН оролцсоныг бүрэн дүүрэн баталж байх шиг.

Мөн хүмүүсийн харж байгаа­гаар Н.Энхбаярыг баривчилсан нь УИХ-ын энэ удаагийн болоод ирэх жилийн Ерөнхийлөгчийн сонгууль гээд хоёр ч сонгуульд энэ хүний орж ирэх боломжийг хааж байгаа хэрэг. Нэгэнт ийм хэлбэрээр баривч­лаад явсан үйлдэл нь төрд орж ирэх боломжгүй болгож байгаа хэрэг гэнэ. МАХН гэдэг нам УИХ-д хэр олон суудал авах нь тодор­хойгүй ч Н.Энхбаяр гэдэг хүн сонгогдох нь тодорхой гэдэг дээр олон хүн санал нийлдэг байсан юм.

ХОЁРДУГААР ХУВИЛБАР:

МАН шууд оролцоотой мэт хараг­дах ч үнэндээ оролцоогүй байсан гэх хувилбар. Үүнийг МАН-ынхан болоод уг намтай ойр хүрээ­нийхэн хувилбар болон гаргаж ирж байгаа. Тэд эрх баригч намын хувьд ийм тоглоомд хамгийн тэнэг байдалтай хохирогч болж байгаа нь том намын хувьд байж боломгүй гэнэн хэрэг боллоо гэгдэж байна. Улс төрийн шинжлэх ухаанд бай­даг аsping гэдэг нэр томъёог үүн дээр хэрэглэж байна. Америкчууд бас Орост В.Путин иймэрхүү аргыг ихээхэн хэрэглэдэг гэх бөгөөд өрсөлдөгч намаа унагахын тулд шорон, буу, хүний амь гэх мэтээр шуударсан арга хэрэглэх явдал аж. Гэхдээ энэ ажиллагааг тун эвтэйхэн хийхгүй бол өөрсдөө эвгүй байдалд орчихдог талтай гэгддэг. Энэ арга ихэвчлэн эрх баригч намын зүгээс хийгддэг бөгөөд нөгөө талдаа эвгүй тусдаг. Гэтэл энэ удаад эрх баригч нам тэрхүү мэхэнд уналаа гэх хувил­барыг гаргагчид байгаа юм. Энэ үйл явдлын дараа хамгийн их нэр хүнд нь унаж байгаа нь МАН байна. Үнэхээр тэд ийм эрсдэлийг тооцох­гүй энэ алхмыг хийсэн гэж үү. Судлаачдын гаргасан үзүүлэлтээр өнгөрсөн баасан гаригийн үйл явдал МАН-ын нэр хүндийг 25 хувиар унагасан байна. МАН-ынхны хэлж байгаагаар бол аsping-ийг АН, Н.Энхбаяр хамтран хийсэн байх магадлал бий гэнэ. Бас үүн дээр АН-аас сонгогдсон Ерөн­хийлөгч Ц.Элбэгдоржийн оролцоо ч бий гэж тайлбарлацгаах нь байна. Үүнийг батлахдаа сүүлийн үед АН-ын гишүүд тухайлбал, Х.Баттулга гишүүний хийж байсан акцууд, бас дээрээс нь Н.Энхбаяр баригдахаа сайтар мэдэж, бас түүнээс хэдийнэ холдож явсан гэгдэж байсан УИХ-ын гишүүд ирээд хамт сууж байсан явдал гэх мэтээр ярьж байна. Н.Энхбаярын хувьд энэ мэтээр хохирогч болж харагдах нь түүнд ашигтай тусах нь ойлгомжтой.

ГУРАВДУГААР ХУВИЛБАР:

АН хийгээд Ерөнхийлөгчийн оролцоотойгоор хийгдсэн гэх хувил­бар. МАН, МАХН сүүлийн үед эвсэх тал дээр нэлээд хүчтэй яригдаж байсан гэлцэж байгаа. Дээд түвшиндээ сонгуульд эвсч орох талаар ярьж, бүр ирэх сарын 1-нд болох Бага хурлаараа МАН-ынхан энэ талаар хөндөх гэж байжээ. Хэрэв тэгсэн тохиолдолд Хамтарсан Засгаас гарснаар нэр хүнд нь муудах болсон АН-д бүр л муу болж таарна. Тэгэхээр тэднийг нэгтгэхгүй байх сонирхол АН-д байж таарна. Гэхдээ одоо МАХН-ын дарга Н.Энхбаярыг МАН-ын эрх барьж байгаа Засгийн үед дөрвөн мөчөөс нь дамжилж аваад шоронд аваачиж хийсэн тул энэхүү хамтдаа амар сайхан жаргах үлгэр ингээд төгсч байгаа юм.

Харин Ерөнхийлөгч Ц.Элбэг­дор­жийн оролцоог үүн дээр 2013 оны сонгуулийг харсан нүүдэл гэж тайлбарлаж болох. Бас шударга ёсыг гол тугаа болгож байгаа Ерөнхийлөгчид ажлаа хийх том боломж байсан ч гэж байна. Юутай ч Н.Энхбаярыг баривчилсан энэ хэрэг олон сэжиг таамаг, хэсэгтээ л яригдах сэжмийг өгч байна. Түүнийг баривчлуулах нь хэнд ашигтай байсан бэ гэдэг дээр хүмүүс өөр өөрийнхөөрөө хувилбарыг ярьж байгаа ч бас ингэсэн нь юуг дагуулах вэ гэдэг дээр олон хүний санал бодлыг чилээж байна.

Хэрэв нэгдүгээр хувилбар буюу МАН-ын зүгээс үүнийг хийсэн бол Н.Энхбаяр хийгээд түүнийг тойр­сон бүх сүлжээг нэгмөсөн задална. Аалзны сүлжээгээр холбогдсон бүх хүмүүсийг тодорхой болгоно. МАХН гэдэг нэрийг зүүх хүсэл олон хүнд төрөхөө байх вий. Удаан хугацаанд МАХН руу урвуул­чих­гүйн тулд арга эвийг нь олох гэж ядаж явсан гишүүдээ хүссэн газар руу нь тавьж явуулна. Тэд сонгууль болохоос хэдхэн сарын өмнө хорь гаруйхан хувьтай байж байгаад хуучцуулынхаа оронд шинэ залуу боловсон хүчнийг гаргаж ирээд олонхи болж чадсан Солонгосын намын жишээг дагах оролдлого хийх байх. Нэг бол МАН, МАХН нийлж Н.Энхбаяраа хамгаалж, энэ хоёр нам нэг байгаагаа харуулах ажиллагаа хийнэ. Энэ нь тусдаа салсан ойлголтыг маш сүр дуу­лиан­тайгаар нийлүүлж өгөх юм. Гэвч өчигдөр өрнөж байгаа байд­лаас харахад МАН-ын зарим гишүүд нэгийгээ огцруулах өргөдөл барьж байгаагаас харахад нийлс­нээ зарлах бус маш хүчтэй хагарал гарах бололтой. Ц.Нямдорж сай­дыг огцруулах саналыг АН-ынхан дэмжинэ гэдгээ бүлгээрээ тодорхой болгосон бол МАН-ынхан шөнө дөл болтол хуралдаж, дараа өдрөө үргэлжлүүлэн хуралдахаар бол­сон. Хоёрдугаар хувилбараар явагд­сан бол сонгуулийн өмнөхөн Н.Энхбаяр суллагдаж гарч ирнэ. Ингэхдээ сонгуулийн сурталчилгаа явуулах ямар ч шаардлагагүйгээр сонгогдоно. Монголын ард түмэн түүнийг авлигын загалмайлсан эцэг хэмээн нэрийдэж байснаа мартаж ардын баатар шиг хүлээн авах байх. Харин үүнтэй зэрэгцээд МАН-д сонгуульд ялах ямар ч боломж үлдэхгүй. Энэ нь мэдээж АН-д мөнхийн сөрөг хүчин байдаг хэцүү албаас нь салгах боломжийг өгөх билээ.

Гуравдугаар хувилбараар буюу МАХН оролцоогүй тохиолдолд МАН, МАХН-ыг задлах арга үр дүнтэй болох бөгөөд Н.Энхбаярт цөөнгүй жилийн ял ирэх байх. Энэ тохиолдолд олон жил Н.Энхбаярыг өмнөө барьж ирсэн ах намын нэр хүндэд мөн муугаар нөлөөлж таарна.

Гэх мэтээр янз бүрийн хувил­бар, гаргалгааг тоочиж болно. Н.Энхбаяр гэдэг хүнийг баривчил­сан нь зөв буруу, аль нэг хүнд ашигтай ашиггүй хийгээд баривч­лах үйл явц бүдүүлэг болсон эсэх тухай яриа үнэндээ тийм ч чухал биш билээ. Харин төрийн өндөр дээр албан тушаал хашиж байсан хэн боловч үнэнч шударгаар, ил тод ажиллаж байхгүй бол төрд шударга ёсны асуудал яригдаж эхэлж болдог юм байна гэдэг ойлголт нийгэмд төрүүлж чадаж байгаа нь чухал.

Ард түмний
дунд эрх мэдэлтэн яаж ч авирлаж болдог, эгэл иргэдийн хувьд аврал үгүй гэсэн ойлголт төрөөд олон жил боллоо. Тэгвэл энэ
удаад төрийн тэргүүний албыг хашиж байсан хүнийг шалгана гээд аваад явсан нь
ард олонд итгэл бас авлигач дарга нарт айдас төрүүлж байна. Болох, болохгүйн заагийг авлигачдад өгч байгаагаараа үнэтэй гэж ойлгогдож байна. Н.Энхбаярыг
баривчилж болдог юм чинь одоо хэнбугайг ч баривчлахад сонин биш гэсэн ойлголт хүмүүст төржээ.
Хэрэв шүүх хяналтын байгуулла­гаар
шалгагдаад Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн албыг хашиж байсан Н.Энхбаяр
гэдэг хүн буруугүй гэдэг нь тогтоогдвол насаараа
авлигын эцэг энэ тэр гэсэн нэр хоч зүүж
явахгүй харин ч өөрт нь сайн хэрэг болох биз. Ямартаа
ч шударга ёс, үнэн худлаагийн
дэнс энгийн иргэдэд л яригддаг, дарга нарт хамаагүй
байдаг гэсэн ойлголтыг халж өгснөөрөө чухал явдал болж байх шиг.

УИХ–ын гишүүн Р.Раштай ярилцлаа.

–МАН дотор фракц үүсэх нь. Цаашлаад хэ­дэн гишүүн МАХН–ын бүлэг байгуулаад на­маа­саа гарч магадгүй гээд байна. Таныг тэд­ний нэг гэх юм?

-АН
дотор ч фракц байгуулагддаг шүү дээ. Гэтэл манай нам дотор фракцийн асуудал яриг­дахаар чихээ соо­тойл­гоод, нүдээ бүлтийлгээд байх юм. Фракц бол улс төрийн нам дотор байдаг хэвийн үзэгдэл. Барууны, социал демократ намуу­дад ийм зүйл байдаг. Чу­хамдаа фракц гэдэг бол намын үйл ажиллагааг ил тод, идэвхтэй байл­гахад хэрэгтэй шүү дээ. Явж явж намын эв нэгд­лийг бэхжүүлэх нэг эле­мент нь фракц гэж ойл­годог. 1990 оноос хойших улс төрийн үйл ажил­лагаанд фракцийн прак­тик олон бий. Жишээ нь “281”-ийн холбоо гэж байлаа. М.Зэнээ, О.Даш­балбар нар толгойлоод явж л байсан. Би тэднийг дэмждэг байлаа. Дараа нь манай намд жигүүр гарч л байсан даа. Өнөө­дөр ч гэсэн улс төрийн том лидерүүдийг тойрсон явцуу хүрээлэл нийгэмд бий. Муу нуухаар сайн илчил гэж үг байдаг даа. Ийм зүйл ярьж байгаа зарим гишүүдээ нам нь чичих маягтай байгааг буруушаадаг. Хүн хэ­лээ­рээ мал хөлөөрөө гэдэг. Нам дотор санал зөрөл­дөөнтэй асуудал байж болно. Тийм байлаа ч үг хэлээрээ хэл амаа олол­цох ёстой. Тэгвэл нам илүү хүчтэй, эв нэгдэлтэй болно. Олон түмний намд итгэх итгэл нь ч дээ­шилнэ шүү дээ.

–Фракц байгуулах ги­шүүд МАН, МАХН–ыг нэгтгэнэ гэж яриад бай­гаа учраас танай дарга нар тэднийг чичлээд байгаа байх л даа…

-Би
намын бүлэг­ дээ­рээ анх манай нам хуучин Хувьсгалт намтайгаа гар барьчихаж болдоггүй юм уу гээд хэлчихсэн удаа­тай. Би ганцаараа ч хэ­лээ­гүй. Үүнээс хойш энэ асуу­дал цэврүү шиг тар­чих­лаа. Өөрийнхөө хэлсэн үгийг голтой болов уу гэж бодож байгаа. Тухайн үед ингэж хэлэхдээ би тодорхой жишээ татсан л даа.

1948 онд Герман улс хуваагдахад хожим нь баруун Германы Канц­лер байсан В.Брандит баруун Берлиний хойд толгой дээр зогсоод, гур­ван цаг гиюүрч их харамс­сан гэдэг. Би өөрийгөө тэр том хүний зиндаанд тавьж байгаа юм биш л дээ. Хамгийн гол нь сон­гууль ойртож байгаа энэ цаг үед ард түмний Ар­дын намд өгөх саналаас ямар нэгэн хэмжээгээр зулгаагдах вий гэсэн улс төрийн болгоомжлолоор хэл­сэн юм. Түүнээс биш хууч­наа санагалзаад байгаа хэрэг биш. Гэхдээ хараад байхад манай намын нэр хүнд гайгүй тал руугаа явж байна гэж бодох юм. Хү­мүүсийн Ардын намдаа итгэх итгэл бэхжих тал­ руугаа байна уу даа. Хэ­тийн улс төрийн нөхцөл байдал яаж хувирахыг хэлэхэд лай ч байна, зай ч байна. Бусад хүмүүсийн яриад байгаа шиг манай намын нэр хүнд тэгтлээ уначихаад байгаа гэдэг нь юу л бол. Наадмын торгон дэвжээн дээр га­раад ирэхэд юу болох бол. МАН бүх насаараа энэ улсыг удирдсан нам. Тиймээс манай намын хариуцлага туйлын өндөр байх ёстой.

МАХН манай намын л тасархай.

–Таныг фракцид нэг­дэх юм байна гэж ойл­гож болох уу?

-Фракц
гээд нэгдсэн зохион байгуулалтад ор­сон юм байхгүй. Тийм чигийн зүйл яриад байгаа нөхдүүдийг би буруут­гаагүй. Үнэндээ тэд Үнд­сэн хуулиар олгогдсон эрхийнхээ дагуу ярьж бай­­­гаа. Гэхдээ нөгөө талд намын сахилга бат байх ёстой гэж би үздэг хүн. Аливаа зүйл рамандаа жайжганах ёстой. Юм бол­­гоныг шүүмж­­лээд, тугтчаад байж хэрэггүй л дээ.

–Та тойроггүй бол­чихсон юм биш үү. Той­роггүй болж намаасаа жийгдэж байгаа хүмүүс фракц байгуулж, намаа орхих гэж байна ч гэх юм?

-Тойрог
өгөх, өгөхгүйг нам л мэднэ шүү дээ. Фракц байгуулах тухай яриад байгаа хүмүүсийг намаас тойрог хараад, эсэн бусын идүүр горь­доод яваа гэж бодохгүй байна. Ер нь би төмөр замд өдрийн диспетчер хийгээд яваад байж чадах хүн шүү дээ.

–Та нам дотроо фракц, бүлэг байгуулах тухай ярианд оролцож байгаагүй юу?

-Үгүй.

–Сүүлийн үед танай намын бүлгийн хурал нэлээд ширүүн болдог болжээ…

-Манай
намын үйл ажиллагаа идэвхтэй явж байгаад талархалтай бай­гаа. Нэг дарга юм хэ­лэхээр ярсхийтэл гараа өргөдөг цаг өнгөрсөн шүү дээ. Гишүүд олон түмний дунд явж, сонссон дуулс­наа хэлж байгаа. Түүнийх нь төлөө тэднийг буруу­шаах ямар ч үндэсгүй. Засгийн газраа ташуур­дахыг зөв гэж боддог. Гэхдээ манай Засгийн газар урд хөл нь бүдрээд явж чадахгүй болсон морь шиг болчихоогүй. Гэсэн ч унаж байгаа морио ташуурдвал хө­лийн шөрмөс нь чангар­дагтай адил Засгийн газ­рыг сайн ташуурдаад өгө­хөд буруудах зүйл байх­гүй.

–Та асуудалд хан­дах­даа бөөрөнхийлөөд бай­на уу даа. Намаа засъя гээд яваа гишүү­дийнхээ талд ч байгаа юм шиг. Эсвэл дарга нартаа тал засаад ч бай­гаа юмуу?

-Миний
жанжин шу­гам л энэ. Хувийн эрх ашгаас намынхаа, намын эрх ашгаас улсын эрх ашгийг илүүд тавьдаг. Энэ гурван эрх ашгийг зөв дэс дараалалтай ба­римт­лах ёстой гэж боддог. Түүнээс биш ямар нэг зүйлд гомдоод золбин нохой хуцаж байгаа ая­тай ярихыг чухал­чил­даг­гүй. Нийтлэг эрх ашгийг үндэс болгох ёстой. Ер нь тэгээд манай намынхан баруун, зүүн болчихоод ноцолдоод байгаа юм алга. Өнөөдрийн сүүдэр­тэй талыг ярьж байгаа хүмүүсийг нам буруут­гаад байх шаардлагагүй. Харин тэдний хэлж бай­гаа зүйлээс хэрэгтэйг нь шүүн тунгаах ёстой. Би Лениний номлолыг су­ралцаж, тэр сургуулийг дүүргэсэн хүн л дээ. 1900-гаад оны эхэн үеийн Орос, Европын улс тө­рийн байдал үнэхээр хурц ширүүн байсан юм билээ. Түүнийг буруу­шааж Плеханов гэдэг хүн шүүмжилсэн байдаг. Ту­хайн үед би ном сурч байхдаа Плеханов гэдэг хүн зөв зүйл ярьж байж дээ хэмээн бодож бай­лаа. Шүүмжлэл ер нь хэ­цүү. Шүүмжлэлд тэр бүр дуртай хүн байдаггүй болов уу. Магтаалд хүн наанаа дургүй юм шиг царайлдаг ч цаад сэт­гэлийн мухартаа дуртай л байдаг байхгүй юу. Шүүмжлэл бол шоколад биш гэдгийг дээхнэ үеийн СССР-ийн сайд нарын зөвлөлийн дарга Микоян хэлсэн байдаг. Харин шүүмжлэл бол хогийн ургамлыг түүх гол арга байж магадгүй. Тэр утгаар нь асуудалд хандаж бай­вал зүгээр. Өнөөдөр ма­найхан бие биеэ хайр найргүй балбадаг болж. Уг нь шүүмжлэл бол ажил хэрэгч, зарчимч байх ёс­той. Шүүмжилж байна гээд нэгнийгээ хэтэрхий доош нь хийж доромжилж болохгүй. Тэр нь ямар ч зүйлд тус болохгүй, ха­рин ус болно.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Иргэд 1990-ээд оны эхэнд   цэнхэр, ягаан тасалбарынхаа уч­рыг олохгүй сүйхээтэй, мэдээлэл­тэй хүмүүст алдаад өнөөдөр баян чинээлэг юмтай, эд хөрөнгөтэй байгаа тэднийг харан,  амаа барьж, араас нь баахан үглэж дуулсан даа.   Одоо  уул уурхайн баялгийн­хаа хувьцааг авахгүй гэнэдээд  сая төгрөгийг нь гараа сарвайлгаад авах гээд байж байна.

21 мянган
төгрөгийнхөө үлдэгд­лийг хүүтэй зээлээр аргалж хамгаа барьцаалчихаад одоо нэг сая төгрөгийг юугаа барьцаалж ямар өрөнд орж өгөх гээд байгаа юм бол, энэ эрх баригчид.  Өнөөдөр бэлэн мөнгө тарааж ард түмний амыг таглаад маргааш  хувьцааг нь хуучин аргаараа авчих санаа цаадуулд чинь байна. Дөрөв,  тав, зургадугаар сард гурав хувааж  өгөх нэг сая төгрөгийг аваад баяжчих юм шиг санаад буй хүн олон бий. Эрдэнийн хувийг  анх АН амлахад МАН сөргүүлж 1,5 сая төгрөгийн бэлэн мөнгө амласан. Одоо нэгэнт 500 мянгаа 21 мянгаар тараагаад дуусч байгаа юм чинь ядаж үлдсэн нэг саяыг нь хувь­цаагаараа өгөх хэрэгтэй юм. Нэгэнт л анх  хоёр нам дундаасаа гаргасан хувилбар хойно ингэх нь үнэнд нийцэх биз ээ.

Сая хорин нэгэн мянгаа өгөх мөнгөгүй болж гаднаас хүүтэй зээл авч, сонгуулиас өмнө ард түмний амыг тагласан.  Одоо тэдний тол­гой­ны өвчин бол ахмад настан болон хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд сар бүр хувааж олгох нэг сая төрөг. Үүнийгээ ямар замаар өгөх нь мөн л анхаарал татаж байгаа юм. Угаас Оюу толгойгоос урьдчилаад мөнгөө авчихсан. Таван толгойгоо ашиглаж эхлээгүй байж  баахан өр босгочихлоо.  Юун ОХУ-д төлсөн гэх их өр.  Түүхэндээ байгаагүй их өрийг энэ Засгийн газар тавьж байна. Монгол Улс сэхэхгүй болтлоо өртэй болчихоод байна. Өр тавьж  уул уурхайгаа, улс оронтойгоо хамт зарж байна. Эх орны хишиг хийгээд Таван толгойн хувьцаа юу болоод байгаа вэ.

Таван толгойн хувьцаа анх тусдаа асуудал байлаа. 2010 оны УИХ-ын 39 дүгээр тогтоолоор Эрдэнэс Таван толгой хувьцааны арван хувь буюу 536 ширхэг хувьцааг иргэддээ  эзэмшүүлэхээр болсон билээ. Гэтэл  энэ жил  үндэсний компаниудын нэрлэсэн үнээр худалдаж авах байсан хувьцааг болиулж, иргэддээ өгөх арван хувиа хорин хувь болгож, 1072 ширхэг хувьцаа өгөхөөр болсон юм.  Гэтэл  энэ хувьцаанаас гадна “Эх орны хишиг” гэх 1,5 сая төгрөг бол сонгуулийн амлалт байгаа.  Одоо  энэ хоёрыгоо МАН-ынхан хольчи­хоод учир нь олдох­­гүй холион бантан хутгачихсан сууж байна.  УИХ-ын гишүүд нь ч учраа олохгүй болчихоод байна.   Нэг сая төгрө­гийг өндөр настан, хөгжлийн бэрх­шээлтэй хүмүүст олгоно гээд байгаа. Тэгсэн мөртлөө Засгийн газарт хувьцаагаа зарж болно гэлээ. Тэгвэл сая төгрөгөөр Засгийн газар хувьцааг нь авна гэх юм.  Тэгэхээр өндөр настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй хү­мүүс хоёр сая төгрөг авах ч юм шиг.   Одоо тэгээд нэг сая төгрөгөө гурав хувааж авах уу,  хувьцааныхаа нэг саяыг нэмж авах уу гэсэн асуудал гарч ирж байна. Эсвэл  бүр нэг сая төгрөгөө авахгүй хувьцаа болгох ёстой юм уу, хэн мэдэхэв.

Бас нэг ойлгомжгүй  зүйл нь нэг ширхэг хувьцааны үнийг Монголд мэдэж байгаа хүн алга. Сая төгрөгөө 1072 ширхэг хувьцаанд хуваахад нэг ширхэг хувьцаа 932 төгрөг  юм шиг ойлгогдохоор байна.  Гэтэл нэгж хувьцааны үнийг зах зээл тогтоох ёстой биз дээ.   Дээр нь ашиглаж эхлээгүй  Таван тол­гойнхоо ашгийг хувааж бүр нарийн яривал алаагүй баавгайн арьсыг хувааж идэж  байна. Одоо бид  мөнгө аваад байгаадаа баяр­лах юм биш. Ирээдүйгээ худалдаж идэж байгаа юм шүү дээ. 

Таван толгойн хувьцааг Монгол Улсын иргэн болгон авна гэсэн. Дээр нь иргэдийн  гуравны хоёр нь хувьцаагаа авч чадах уу, сонгуу­лийн амлалтын үлдэгдэл нэг сая төгрөгөө авч чадах уу гэдэг ч бүрхэг байна. Ингэж л бид хууртагдаад байгаа юм. Одоо гурав хувааж өгөх гээд байгаа сая төгрөг, увуулж цувуулж өгсөн 500 мянгаараа   ард түмний нүдийг  хааж байна. Үүндээ иргэд цадаад МАН-ын цаад нарийн хорон санааг нь ойлгохгүй байх шиг. 

Мөн өндөр настнуудад буюу хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд нэг сая төгрөг өгөхөөр зарлачихаад байгаа.  Энэ нь сонгогчдын гуравны нэг гэсэн үг. Цаана нь гуравны хоёр нь үлдэж байна. Тэр үлдсэн хэсэгт мөнгөн хэлбэрээр авах уу, хувь­цаагаар авах уу гэж санал асуулга явуулна гэсэн. Ирэх тавдугаар сард тэр санал асуулгаа явуулах юм байна. Дээр хэлсэнчлэн итгэхэд бэрх толгой эргүүлсэн элдэв арга нь бидэнд молиго үмхүүлээд байх шиг байна. Өнөөдрийн өөхнөөс маргаашийн уушги дээр гэдэг байхаа. Мэдээж хувьцаа биш бэлэн мөнгө өгөх гэж л зүтгэх вий. Учир нь хувьцааг нь дараа  өөрсдөө юм болгож хувааж авах гэсэн санаа ч байгаа биз. Уг нь бол бид аль алиныг нь авах ёстой баймаар. Ямар ч байсан сонгуулиас өмнө  үлдсэн хэсэгт мөнгө  өгч амжихгүй нь тодорхой. Харин  энэ нам ялбал 1,5 саяа ямар ч байсан өгөх нь гэж ард иргэдэд  ойлгуулж   байна. Энэ бол МАН-ын төлөвлөгөө. Энэ бол улс төрийн заль мэх. Өөрөөр хэл­бэл, өмнөх сонгуульд амласан 1,5 саяа энэ сонгуульд дахин амлаж байна гэсэн үг. Нэг ёсондоо бид ялбал үүнийг өгнө гэж ойлгуулаад байна. МАН
нэг амлалтаар хоёр сонгуульд угсруулан ялах мэх хийж байна. Сонгуулийн хуульд мөнгө тараахгүй, юм  амлахгүй гэсэн. Энэ хуулийг МАН зөрчиж байна. МАН-ын энэ арга бол  мөнгө амлаж буй далд хэлбэр юм. Дээр нь сонгуу­лиар мөнгө тараахгүй гэсэн хуулийг ч давхар зөрчиж байна. Ингээд Засгийн газар ажлаа хийж болно гэсэн хуулийн сиймхий дээр гурав­ны нэгд нь мөнгө өгөхөөр болов.  Энэ нь ахмадуудын ихэнх нь МАН-д саналаа өгнө гэж тооцоолж шагнал болгож урьдчилан өгч буй хэрэг. Үлдсэн  гуравны хоёрынх нь мөнгийг  дахин амлалаа. Ард түмнээрээ дэндүү тоглож, ядуу байгаагаар нь эрх чөлөөг нь худалдаж авч байна.

Юм утгаа алдахын дээдээр алдаад байна. Хөөрхий сонгуу­лийн дараа гарч ирэх Засгийн газар үйл тамаа цайна даа. Гэвч  сон­гуульд ялахын тулд МАН  улайрч буй нь энэ юм. Тэр их мөнгө нь хаана ч байгаа юм.    

Үүнийг
эсэргүүцэж улс төрийн намууд МАН-д шахалт үзүүлж  бүрэн зогсоох хэрэгтэй юм. Сон­гуульд
тэгш орохын тулд ийм алхам хийх хэрэгтэй. 
Улс төрийн
намууд  МАН-ыг сонгуульд өрсөлдөхөөр нэрээ бүртгүүлсний дараа Дээд шүүхэд
хандан энэ намыг татан буулгах хэрэгтэй юм. 
Нэг үгээр хэлбэл
сонгуульд нэрээ дэвшүүлс­нийх
нь дараа саналын хуудаснаас энэ намын нэрийг авах хэрэгтэй юм. Ингэж чадахгүй бол бусад намууд өөрсдөө харин сонгуульд далаараа цэвэр тавиулна.
Хэрэв  хууль зөрчсөн
хуудуутай үйлдлийг нь
зогсоохгүй юм бол энэ нам
ирэх сонгуульд дахиад л гарч ирж  дийл­дэхээ
байна.

Ж.Пуччинийн “Чио Чио Сан” дуурь энэ сарын 14-нд Дуурь, бүж­гийн эрдмийн театрын тайзнаа тавигдана. Өчигдөр тус театрыг зорьж дуурийн сургуулилтын яв­цаас сурвалжиллаа. Дуучид, оркест­ртойгоо нийлээд бэлтгэлээ хийж байлаа. Нэгдүгээр үзэгдлийг сургуулилна. Хоор дуучид болон гол дүрүүдийн дуучид бүгд тайзнаа гарч иржээ. Суух нь суугаад зогсох нь зогсоно. Бүгд энгийн хувцастай. Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, удир­даач Н.Туулайхүү “Нюанс хийх гээд байна шүү дээ. Ойлгоцгоож байна уу”, “Заавал хүн нервтүүлэх ямар хэрэг байна аа” хэмээн дуучдыг зэмлэснээ сургуулилтаа үргэлж­лүүлнэ.

Чио Чио Санд дуулж байгаа соёлын тэргүүний ажилтан Б.Эрдэнэ­туяа хөх жинсэн өмд, эрээн сорочикон цамцтай. Амери­кийн цэргийн дэслэгч Пинкертоны дүрийг бүтээж буй Г.Шижирболд хар фут­болк, жинсэн өмд, ботинктой.

Хоор дуучид “Ай Чио Чио Сан” хэмээн цочирдсон өнгөөр дуулах хэсгийг жаахан сул дуулаадахтал Н.Туулайхүү удирдаач “Та нар цочсон байх ёстой биз дээ. Гэтэл зүгээр л “Ай Чио Чио Сан, ай Чио Чио Сан” гэж сэтгэл хөдлөлгүй, сулхан дуулахаар чинь ямар ч сэтгэгдэл төрөхгүй байна” гэлээ. Хоор дуучид дуулчихаад тайзнаас бууцгаалаа. Тайзнаа Чио Чио Сан Б.Эрдэнэтуяа, зарц эмэгтэй Сүзү­кид дуулж буй Р.Доржхорлоо, Пин­кер­тон Г.Шижирболд нар үлдлээ.

Дуурийн үйл явдал XIX зууны сүүлээр Нагасаки хотод болно. Америкийн тэнгисийн цэргийн флотын дэслэгч Пинкертон, Япон бүсгүй Чио Чио Сантай гэрлэс­нийхээ дараа хөлслөн авах бай­шин­гаа үзэхээр ирнэ. Зууч Горо байшингаа өндөрт хөөргөн маг­тана. Энэ далимд Горо Пинкер­тонд Чио Чио Саны зарц бүсгүй Сүзүкийг танилцуулна.

Нагасакид суугаа Америкийн консул Шарплесыг ирэхэд Пинкер­тон байраа үзүүлэх ялдамд япон бүсгүйтэй гэрлэх болсон тухайгаа хэлнэ. Хашир Шарплес түүнийг хэтэрхий хөнгөдөж, өөрийнхөө толгойд гай хураах юм биш биз гэж сануулахад Пинкертон, япон бүсгүйн хасын царай, эрвээхэй хоёр нүдэнд сэтгэл алдан хөтлөг­дөж, эхнэрээ  болгохоор эргэлтгүй шийд­сэнээ ярина.

Хайр сэтгэлээрээ холбогдсон хос хоёр хуримынхаа анхны шөнийг өнгөрөөж буйгаар нэгдү­гээр үзэгдэл өндөрлөнө. Дурлалт хос бие биендээ хайрын үгсээ хэлэн үүрдийн амьдралаа мөрөө­дөн дуулах нэгдүгээр бүлгийн төгсгөл хэсэгт Пинкертонд дуулж буй тенор хоолойтноос асар их хүч шаарддаг тул Г.Шижирболд энэ хэсэгт сулхан, шивнэх төдий дуул­лаа. Хоолойгоо нөөж байгаа нь энэ гэнэ. Өнөөдөр бид оркестортойгоо нийлж сургуулилтаа хийж байна. Дуурь тавигдахын өмнөхөн тайзаа засаад, дуучид хувцсаа өмсөөд бэлтгэл хийх үеэрээ л хоолойгоо гаргана шүү дээ гэж Н.Туулайхүү гуай ярилаа. Ингээд завсарлагаа болж хөгжимчид, дуучид тарц­гаалаа.

Завсарлага 20 минут. Н.Туулай­хүү гавьяат биднийг өрөөндөө урилаа. Америкаас авчирсан ники­тонгүй цэвэр дүнсэн тамхи гаргаж ирээд модон гаансаа нэрж гарлаа. Ус буцалгаад хар кофе найруулж ууна. Тэрээр гэрэл зураг авах хоббитой гэнэ. 1967 оноос фото сонирхож эхэлжээ. Удахгүй гэрэл зургийн үзэсгэлэн гаргах гэж бай­гаагаа манай зурагчинд ярьж “Би хаа явсан газартаа зураг авч явдаг юм. Бараг бүх л төрлийн зургийн аппаратаар зураг авч үзсэн шүү. Одоо чинийх шиг том аппараттай болно гэж бодоод байгаа” хэмээ­лээ. Тэрээр бидэнтэй дууриас аль болох өөр зүйлийн тухай ярихыг зорино. Гэрэл зураг, сүүлийн үеийн гар утас, компьютерийн тухай ярьж байснаа өөрийнхөө дарсан зургуудаасаа сонирхуулав. “Дээр үед бригадаар явж байхдаа авсан гэрэл зургуудын плёнкууд нь байгаа. Хальсаа угаалгавал сум, суурин газруудын олон жилийн өмнөх түүхэн дүр зураг гарч ирнэ дээ” хэмээнэ. Тэрээр 2008 оны долдугаар сарын 1-нд хувьсгалт намын байр шатаж байх үеийн зургийг дуурийн театрын цонхоор авчээ. Тэгээд хэрхэн шатаж байс­наас нь эхлээд, яаж нураасан. Суурин дээр нь сүндэрлэсэн ордонг яаж барьж байсныг өдөр өдрөөр нь авч байжээ. Тэдгээр гэрэл зургуудаа хэдэн жилийн дараа өндөр үнэд хүргэх бодол­тойгоо хуваалцлаа.

Сүхбаатарын талбайн нэгэн зурагчин дуурийн үеэр орж ирээд дуучдынх нь зургийг аваад байдаг аж. Нэг дуучинд нь өөрийнх нь сайн гарсан хөрөг зураг хэрэг болоод өнөө зурагчныг арайхийж олоод зургаа авъя гэтэл өөдөөс нь 50 мянган төгрөг нэхэж л дээ. Тэвдэж сандарсан дуучин аргагүйн эрхэнд тэр мөнгийг нь өгөөд зургаа авч. Үүнээс л санаа аван Н.Туулай­хүү гуай дээрх цуврал зургаа үнэд хүргэхийг бодсон гэнэ.

Хоёр бүлэг, гурван үзэгдэлт “Чио Чио Сан” дуурийг 1967 онд Монголын тайзнаа анх тавьж бай­жээ. Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Д.Лхасүрэн уг дуурийг анхлан найруулсан бол ардын жүжигчин Х.Уртнасан шинэчлэн тавьсан түүхтэй.

Чио Чио Санд дуулж буй Б.Эрдэнэтуяа дугариг царайтай, нүд, хамар нь япон бүсгүйчүү­дийнхтэй төстэй харагдлаа гэвэл “Ер нь дуурьт дуулах дуучдаа царай зүсээр нь сонгодог ч хамгийн гол нь дүрээ яаж гаргаж байна гэдэг нь л хамгийн гол зүйл юм. Б.Эрдэнэтуяа өнөө өндөр гутлыг нь углаад, хувцсаа өмсөөд, нүүрээ будаад гараад ирвэл яг л Чио Чио Сан” гэлээ. 

Н.Туулайхүү гуайн ажлын ширээн дээр дуурийн ноотнууд, цагаан эрвээхэй зангиа, тамхины төмөр хайрцаг, асаагуур, бичиг цаас, аяга хөглөрнө. 

Дуучид тайзны ард, өрөө­нүү­дэд өөрсдийн дуугаа давтац­гаана. Энд тэндгүй дуулцгааж байв.

Завсарлага дууслаа. Н.Туулай­хүү гуай “Тайзаа засаад, дуучид хувцсаа өмсөөд яг тоглохын өмнө­хөн ирж үзээрэй. Ёстой сайхан даа. Өнөөдөр зөвхөн оркестр­тойгоо л бэлдэж байгаа юм” гэж хэлээд яам руугаа орлоо. Хөгжим­чид хэдийнэ ирээд суучихсан, удирдаачаа хүлээж байв. Дуучид ч тайзаа эзэлжээ.

Хоёрдугаар үзэгдэл эхлэв. Чио Чио Сан дуулна.

Д.САРУУЛ
Гэрэл зургуудыг Б.МӨНХ-ЭРДЭНЭ

Дэлхий дээр оршин тогт­нож буй монгол үндэстэн угсаатны цөм нь өнөөгийн Монгол Улсад бий. Хүн ам, газар нутгийн хэмжээгээ хар­сан ч, түүх соёл, өв уламж­лалаа бод­сон ч Монгол Улс яалт ч үгүй мон­гол үндэстний гал голомт юм.

Үүнийг дэлхийн өнцөг булан бүрт суугаа мянга мян­ган монгол үндэстэн угсаатан хүлээн зөв­шөөрч, эцэг дээд­сийнхээ нутаг, эх түүх рүүгээ цайны дээжээ өргөн сүслэн залбирдаг. Энэ талаас нь аваад үзэхээр Монголын үн­дэсний телевиз бол монгол үндэстний хамгийн том теле­виз байх учиртай. Үндэстнээ нэгтгэсэн нэвтрүүлгүүд ца­цаж, тэднийхээ оюун санааны эцэг байх ёстой. Бүхэл бүтэн улс үндэстний оюун санааны эцэг байна гэдэг үнэндээ том л доо. Тэрхүү хэмжүүрт маш нарийн төлөв­лөгөөтэй байж, алсыг харсан бодлого, холч ухаан зарж байж хүрэх билээ.

Гэтэл өнөөдөр Монголын үн­дэс­ний телевиз юун мон­гол үндэс­тэн угсаатны теле­виз байх, юун оюун санааны эцэг байх манатай. Өнгөцхөн харсан хэнд ч мэдээ мэдээ­лэл, нэвтрүүлгүүд нь голог­дож, тэгээд ч зогсохгүй улс төрийн аль нэг хүчин рүү, бүр тод­руулж хэлбэл, өнөөдөртөө төрийн эрхийг барьж буй Монгол ардын нам руу гуйвж байгаа нь илт анзаарагдах юм. Үндэсний телевизийг асаан­гуут л эрх баригч намын гишүүд малийтал гарч, өөрс­дийгөө суртал­чилж, Ардын намын Засгийн газ­рын тэр­гүүн болоод бусад гишүүд нь зогсоо зайгүй үзэгдэнэ. Хий­сэн бүтээснээ тэргүүнд тавин магтаж, тэдний ажлыг хэн нэгэн нь арай ч дэндмээр үнэлж мандуулж байх юм. Ингэж үндэсний телевиз маань эрх баригч намын дуу хоолой болж байгаа нь үнэн­дээ жижигдэж хараг­дах бол­лоо. Улаан цагаан ингээд хэлчихээр “Бид мэлээллийн тэнц­вэрт байдлыг хадгалж байна. Олон нийтийн гэх үүр­гээ сайн биелүүлж байгаа” гэх зэргээр хариулт өгөх байх л даа. Гэвч үнэн байдал дээрээ ямар байгааг энгийн иргэн ч хэлнэ шүү дээ. Хэнд үйлчилж, ямар улс төрийн хүчин рүү хазай­гаад буйг бүгд л мэдэж байгаа. Үнэндээ Ардын нам бол монгол төрийн толгой нам биш. Монгол үндэстний нам бүр ч биш. Монгол дахь олон намын л нэгэн. 

Үндэсний телевизийн нэвт­рүүл­гүүд, мэдээ мэдээлэл нь үнэ­хээр чамлалтай санаг­дах юм. Гялтайх ганц ч нэвт­рүүлэг алга шүү. “Тусгай са­лаа” кино унтаж байсан төв телевизийн эфирийг нэгэнтээ сэрээж, урам нь мөхсөн олны сэтгэлийг бага ч болов хө­дөлгөсөн байх. Харин манай үндэсний теле­визийн хажууд Өвөр Монголын “Одон” те­левиз Монгол үндэстний те­ле­виз шиг харагдах юм гэвэл хэтрүүлэг болохгүй. Эфирийн соёл, өнгө зүс, нэвтрүүлгийн даац, газар дээрээс хийсэн сурвалж­лагууд нь яах аргагүй ялгарах юм. Уран бүтээлч­дийнх нь аялга  ч харчин байснаа болиод халх болсон шүү. Тэдний ярьж хэлэх нь монгол үндэстэнд маш то­дорхой ойлгогдохоор болсон. Наад захын жишээ татахуйд, “Одон” телевиз цаг агаарын мэдээгээ танилцуу­лах­даа Хархорин, Элстэй, Хөдөө арал, Байгал нуур, Хөвсгөл нуур гээд монгол үндэстний­хээ бүхий л сайхан газруудыг зурагтай хөрөг­тэй нь гаргаж “маргааш төдөн хэм халуун хүйтэн, цастай бороотой бай­на” гэдгийг нь үзүүлчихэж байгаа юм. Зөвхөн эндээс харахад цаг агаарын мэдээл­лээ дан ганц өвөр монгол­чуудад бус дэлхийн өнцөг булан бүрт байгаа үндэстэн угсаатнууддаа үзүүлж байна. Ийм л сэтгэлгээгээр тэд хан­даж байна. Энэ бүгдээс ан­заа­рахуйд, Өвөр Монголын “Одон” монгол үндэст­ний телевиз гэж өөрийн эрхгүй бодогдохоор. Бодогдох юу байхав, тэгж харагдаж байгаа хэрэг. Гэтэл манай үндэсний телевиз цаг агаа­рын мэдээл­лээрээ хэдэн аймаг, жалга дов­ныхоо байр байдлыг л үзүүл­дэг шүү дээ. Яагаад Хөх нуурт төдөн хэмийн ха­луун­тай, Жир­мийн хо­шуунд төдөн хэ­мийн хүйтэнтэй, бүр цааш­лаад Халимаг, Буриадад цаг агаар тийм байна гээд хэлчи­хэж болдоггүй юм бэ. Зүй нь монгол үндэсний том амбийц, сэтгэлгээ дутаад бай­на.

Оройн 23 цаг болов уу, үгүй юу эфирээ хааж байдаг. Их удлаа л гэхэд шөнийн 00 цаг хүргэдэг биз дээ. Ийм үндэсний телевизтэй улс орон дэлхийд байдаг юм уу. Бүтэн хорин дөрвөн цаг эфир нь нээлттэй байж хувь хүнийг омогшуулсан, монгол үндэст­нээрээ бахархсан, эцэг дээ­дэс өв уламжлал, түүх соёлоо бахадсан тийм л нэвтрүүл­гүүд цацаж баймаар санагдах юм. Дээрээс нь манай үн­дэсний телевиз чинь улсын төсвөөс татаас авдаг томоо­хон хөрөнгөтэй бай­гуул­лага хэрнээ олон нийтийг хамар­сан, дуулиан шуугиан тарь­сан үйл явдын мөрөөр газар дээ­рээс нь нэг ч сурвалжлага хүргэ­дэггүй. Эфир анх нээгд­сэ­­нээсээ хойш газар дээрээс нь томоохон сурвалжлагууд хүр­гэж байсныг санахгүй юм. Монгол хүн сансарт ниссэн түүхэн үйл явдлыг харин инженер техникийн баг явуулж, өөрсдийн уран бү­тээлч­дийн дуу хоолойгоороо хүргэсэн байдаг. Мэдээж орос ах нарын нөлөөгөөр тэр. Тэрхүү үйл явдлыг эс тооцвол үндэсний телевиз байгуу­лагдсан цагаасаа хойш ха­луун цэгээс нь сурвалжилсан уран бүтээлчдийн хэллэгээр хиншүү хярвас хан­халсан сурвалжлага ховор байх шүү.

Өнөөдөр “Цагийн хүрд” мэдээл­лийн хөтөлбөрөөр нь хөдөө орон нутгийн сурвалж­лага гардаг. Гэтэл инээдтэй нь Их хурлын гишүүдийн унаа тэрэг, мөнгө төгрөгөөр явж сурвалжлага бэлтгэдэг гэж байгаа. Тэгээд жижигхээн мэдээ дундаа өнөө гишүүдээ сүрхий магтаж байгаа харагд­даг. Өөрсдөө хөрөнгө мөнгө, унаа тэрэг гаргаад хүч хөдөл­мөр зарцуулаад сурвалжлага бэлтгэчих тийм сэтгэл Мон­голын үндэсний телевизийн­хэнд дутаад байдаг. Хэдэн сэтгүүлчдээ ээлж ээлжээр нь гишүүдийн машинд чихэж хөдөө явуулчихаад, тэдгээр гишүүдийн тойргоос ганц нэг мэдээлэл бэлт­гүүлчихээд ажлаа сайн яваад байна гэж бодоод байдаг юм бо­лов уу.

Үндэсний телевиз маань хуу­чин цагт “Орбит”-ын завс­раар зургаан цаг мэдээллээ цацдаг байсан бол өнөө цагт арилжааны хэдэн телевиз болоод “Одон” теле­визийн завсраар арваад цагийн  мэ­дээлэл цацдаг болж дээ. Ингэж үндэсний телевиз маань доош орох гэж. Ингэхэд манай нөхөд үндэсний гэсэн, олон нийтийн гэсэн статусаа нэг л сайн ойлгохгүй байна даа. Улс төр биш иргэний мэдээлэл үргэлж гарч байх учиртай шүү дээ. Улс төрөөс өөр мэдээлэл гэхээр их сайн­даа хэдэн хүн цуг­луул­чихаад уур уурхай болон хувьдаа хөрөнгөжсөн хүмүүсийг элд­вээр зүхээд сууж байх юм. Редакцийн уулзалт нэрээр шүү дээ. Ингэж Монголын үндэсний телевиз нэг улсын өөртөө засах орны теле­ви­зээс дор сэтгэж, дор ажиллаж байгаад өмнөөс нь ичих юм. Үн­дэст­ний том амбийцтай байж сур­вал яасан юм бол.  Үзэгч олон ард түмэндээ үндэстний сэтгэхүй суул­гаж өгөөч. Ядахдаа өч төчнөөн тооны эх оронч сэтгэлгээ ханхал­сан, үзэгч түмнийхээ оюун санааг нь нэвт өөрчил­сөн, үндэстнийхээ бахархлыг харуулсан реклам шторк бэл­дэж түүнийгээ цацаж байвал хүүхэд залуучуудад хэрэг­тэй. Эфирийн соёл, сахилга бат гэх зэрэг нь жирийн арил­жааны теле­визүүдээс ялга­рах юм алга. 

За тэгээд хамгийн гол нь мэ­дээллийнхээ чанар чан­сааг өөр­чилмөөр байна. Монголчууд бид тухайн өдөр монгол үндэстэнд юу болж байгааг ухаандаа, Элстэйд юу болж байгааг, Хөх нуурын монгол­чууд хэрхэн аж төрж буйг үндэсний телевизээсээ мэддэг баймаар. Дэлхийн өнцөг булан бүрт байх мон­гол үндэстэнд юу болж бай­гааг монголчууддаа цаг минут бүрт мэдээлж байх нь Мон­голын үн­дэсний телевизийн үүрэг бус уу. 

Тэгтэл үндэсний телевиз маань дүлий хүн шиг таг дуу­гүй. Улс төрийн мэдээлэл нялайтал цацаад, цацах мө­рөөрөө цацахгүй аль нэг нам руу хазайгаад мөн ч өрөвд­мөөр харагдах юм. Үндэсний теле­визийн уран бүтээлч нөхөд минь үндэстнийхээ хэмжээнд сэтгэж, бүргэд юм бол жаахан дээгүүр нисч алсыг хараач. Үндэсний те­ле­­визээ харж дургүй хүрээд байж байтал “Одон” телевиз баяр баясгалан төрүүлэх юм. Харагдах үзэгдэх өнгөнөөсөө л монгол үндэстний телевиз гэж мэдрэгдэхээр юм. Жин­хэнэдээ “Одон” чинь нэгэн том гүрний хараанд байдаг  жижиг теле­виз шүү дээ.

Н.ГАНТУЛГА

Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн зохиолч, яруу найрагч, орчуулагч Гун–Аажавын Аюурзанатай ярилцлаа.

-“Шүгдэн” хэмээх шинэ роман тань хэвлэгдээд удаагүй байна. Нэрээс нь харахад, буд­дын шашны ертөнцөд ихээхэн маргаан тарьж буй этгээд өвөр­мөц шүтээний тухай гэж ойлгогд­моор. Гэтэл яг зохиол дээрээ Доржшүгдэнгийн тухай маш бага гардаг юм билээ шүү дээ?

-Зохиолд
нэр өгдөг янз бүрийн л арга байна л даа. Жишээлэхэд, Ойрадын Зая бандид Намхай­жамцын намтар “Сарны гэрэл” хэмээх судар бий еэ. Зая бандид нэгэнтээ олон ламтай ном хаялцаж л дээ. Тэгээд их гүүш аргагүй товойж ялгарахад нэг лам “Од хичнээн олон байвч сарны гэрэл аргагүй илүү юм аа” гэж дуу алдсан гэдэг. Энэ явдлыг дурдаад, мөнөөх судрыг “Сарны гэрэл” гэж нэрлэсэн учиртай. Тэгэхээр, нэрийг уншмаг­цаа л сартай шөнийн тухай ном байх гэж бодож болохгүй нь байна шүү дээ(инээв). Пэрэнлэйн Лувсан­цэрэнд “Сарны сонат” гээд нэг өгүүллэг бий. Бетховены хөгжмийн тухай биш, зүгээр л гол баатар сэтгэл доноголзон сууж ахуйд радиогоор тэр аялгуу явж байдгаас үүдсэн нэр. Яг л тэр мэтчилэн, миний романы дотор нэг лам учир битүүлгээр үхчихдэг. Талийгаач лам Шүгдэн тахидаг байсан нь явцын дунд тодорхой болдог юм. Тэгээд л романы нэр болчихсон хэрэг.

–Гэхдээ л “Шүгдэн“-гийн ту­хай нэлээд содон санаа дэв­шүүл­сэн юм шиг санагдсан?

-“Шүгдэн”
гэдэг нэртэй зохиолд Шүгдэн сахиусны тухай юу ч гарах­гүй бол хаашаа ч юм бэ дээ, тийм ээ. Тэгээд ч романы үйл явдал тэр шүтээний талаар уншигчдад бага сага мэдээлэл өгөхийг шаарддаг. Энэ яг ямар учиртай шүтээн боло­хыг миний гол баатар ч мэддэггүй л байсан. Тэр тухай ойр зуур ойл­голттой болж байж л Сэржамцын мөрдлөг утга учиртай болно шүү дээ.

–Сэржамц бол Өвөр Мон­голоос Гүмбүм хийдэд хүн ами­ны хэрэг мөрдөхөөр очиж буй, мөрч нохой сургагч гэдгийг таны романыг уншиж амжаагүй яваа хүн сайн мэдэхгүй байж мэднэ. Тэгэхээр хоёулаа эхлээд рома­ны үйл явдлаас товчхон шиг танилцуулах уу?

-Роман
хоёр хүний шугамаар өрнөж байгаа. Нэг нь нохой сургагч өвөрмонгол цагдаа Сэржамц, нөгөө нь талийгаач ламын дотнын анд Саманд. Сэржамц анх удаа Гүмбүм хийдэд хүн амины хэргийн томи­лол­тоор очдог. Нохой нь үхсэн тул хэрэг мөрдөх ажил бүтэлгүйтээд буцдаг. Гэвч хувийн шугамаараа Гүмбүмд дахиад ирж Саманд лам­тай танилцдаг. Тэгээд хүн амины хэргийн учрыг ч олдог, буддын шашныг ч бага сага ойлгодог. Харин нохойныхоо үхлийн учрыг хэзээ ч олж мэдэлгүй үлдэнэ.

–Би зохиолыг уншиж байхдаа Хуанди хэмээх алдартай мөрч нохой яагаад үхсэнийг олж мэднэ дээ л гэж найдаад байсан. Гэтэл их ойлгомжгүй төгсчихсөн. Тэр нохой яг яагаад, гэнэтхэн үхээд хоносон бэ?

-Харин
би өөрөө ч мэдэхгүй байгаа юм. Дарамбал буюу талий­гаач лам л дуудчихсан болов уу.

–Дарамбал үхсэнийхээ дараа Шүгдэн бурхны нохойд хөөгдөн зугтаж байхдаа “Надад ч бас уна­чих нохой бий шүү” гэж хаш­гирдаг. Тэр нь нохойг үхэлд дуудаж байгаа хэрэг үү. Уг нь өөрийнхөө тэжээсэн түвд бан­харыг дуудмаар юм. Гэтэл яагаад цагдаагийн мөрч нохой дуудагдчихав?

-Чи
тун гярхай уншсан байна шүү. Бидний амьдрал дандаа л санаанд ороогүй, гэнэтийн то­хиолд­лууд дунд өнгөрдөг шүү дээ. Би романаа аль болохуйц жинхэнэ амьдрал шиг, ойлгоход хэцүү, учрыг нь олоход ярвигтай, бас хэзээ ч тайлагдахгүй нууцуудтай байгаасай гэж хүссэн. Хүн бүр өөрийнхөөрөө л тайлж уншин, өөрийнхөөрөө л дүгнэх хэрэгтэй. Амьдрал гэдэг хэн нэгний заавар, жороор явдаггүй. Аливааг бид өөрсдийнхөөрөө л ойлгож ухаар­даг биз дээ?

–Та номынхоо эхэнд “Ажиа гэгээнд зориулав” гэсэн байна. Энэ хүнийхээ тухай уншигчдад жаахан мэдээлэл өгөөч?

-Дуртай
яа. Ажиа гэгээн бол миний таарч уулзаж байсан лам хуврагуудын дотроос хамгийн амьд үнэмшилтэй санагдсан, ер бусын сайхан сэтгэгдэл, хүндлэл бишрэл төрүүлсэн хүн. Анх Өлзий бид хоёр 2006 онд Индианагийн их сургууль дээр уншлага хийх үедээ нүүр учирч байлаа. Дараа нь хэд хэдэн удаа ярьж хөөрөлдөх завшаан таарсан. Тэр хүний дурсамжийн ном монголоор орчуулагдаж хэв­лэг­дэхэд ерөөлөөр ч гэх үү редак­торлох аз таарсан даа. Блүүминг­тон дахь номын өргөөнд нь ч, бүр миний төрсөн нутаг Баянхонгорт ч уулзалдаж байв. Ажиа гэгээн бол богд Зонховын эцгийнх нь хувил­гаан дүр, Амдо Түвдийн нутаг дахь алдарт Гүмбүм хийдийн эзэн лам. Хятадад байхдаа Хөх нуур мужийн дэд захирагчийн зиндааны албанд томилогдож, Бүх Хятадын буддис­туудын холбоог ч тэргүүлэх бо­ломж­той таарч асан хүн. Гэвч үзэл бодлоо Засгийн газраар хянуу­лах­гүй гэсэндээ асар их зориг гарган Хятадаас зугтан гарсан юм. Гүм­бүмд тэр хүний нэр хүнд маш өндөр. Одоо хэр л Ажиа гэгээний нэрийг сонсоод лам нар нь биш­рэлтэйгээр залбирдаг юм билээ. Ажиа гэгээнийг явснаас хойш тэр хийд их өөрчлөгдсөн гэлцэхийг ч сонссон. Тийм үг л ийм роман бичих түлхэц болсон л доо.

–Хятадаас зугтаж гарсан хүнд зориулсан болохоор хята­дуу­дад тааламжгүй санагдаж магадгүй дээ?

-Хятад
хүмүүст тааламжгүй зүйл миний роман дотор ерөөсөө байх­гүй. Үйл явдал нь Хятадад өрнөж байгаа боловч иймэрхүү явдал аль ч улс оронд гарах магадлалтай. Хятадын эсрэг санаа бодлоор биш, дарангуйлагч тогтолцооны эсрэг, хувь хүний болоод үндэстэн ястны эрх чөлөөний төлөөх үзэл бодлоор л бичсэн зохиол. Дарангуйлагч тогтолцоо гэдэг гагцхүү коммунист төр засаг биш. Ялзарсан улс төрд тархиа хордуулаад, санаа бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх зүрхгүй бол­чих­сон хүмүүс манай Монголд ч хаа сайгүй бий шүү дээ. “Үнэн бодлоо хэлчихвэл хэн нэгний эрх мэдлийг хөндчих вий” гэж болгоомжилсон хүмүүс сүүлийн үед бүр ч олшроод байгаа юм биш үү?

–Зөвхөн зориулсан хүн нь ч биш, бас гарч буй дүрүүдийн дотор Хятадыг эсэргүүцэгчид олон байна. Дэ вангийн түүх, Хүчинтөгс, гэрийн хорионд орсон гэгээн, бас амьдаараа зулын гол болж шатаж буй түвд лам гээд л…

-Би
нэг сонин зүйл хэлье. Энэ роман дахь зохиомол зүйл, бодитой явдал хоёр бараг л тэнцүү. Өвөр монгол цагдаа, Гүмбүмийн залуу лам хоёроос бусад нь жин­хэнээсээ бодит хүмүүс. Ажиа гэгээн, Дэ ванг бол манайхан сайн мэддэг болсон. Цаана нь гарч буй тэр Хүчинтөгс гуайтай ч, Сэрдог гэгээн­тэй ч би уулзаж байсан.

–Тэгэхээр энэ хоёр дүр, тэд­ний яриа үйлдэл алхам цөм бодит явдал гэж үү?

-Хүчинтөгс
гуайг ном зарж явахад нь таарч танилцсан. Яг л Сэржамц шиг. Сэржамц түүнээс Ордос дууны ном худалдаж авч байгаа биз. Би өөрөө тэр номыг авсан юм. Дараа нь бид нэг цахар эзэнтэй цайны газар сууж, оройжин­гоо хуучилсан. 2005 оны хавар шүү дээ. Тэр үед би хоёр найзтайгаа нийлж “Үндэсний үзэл бодол” гэдэг сэтгүүл гаргаж үзсэн юм. Хүчинтөгс гуайн яриаг сийрүү­лээд нөгөө сэтгүүл дээрээ тавьчих­лаа. Нэг их олон хүн олж үзээгүй, олигтой ч зарагдаагүй сэтгүүл л дээ. Бид арайхийж гурван дугаар гаргаад л ажил маань зогссон. Харин Хятадын талаас сэтгүүлийг маань их анхаарч уншсан юм шиг байна лээ. Тэгэхэд маш ядуу зүдүү амь зууж явсан Хүчинтөгс гуайд сэтгүүл гарсны дараахан Ордос хотын төвд гурван өрөө шинэ байр олгосон гэсэн. Тэгээд “Улс чамд байр өгч байна. Хойшид улс орны­хоо тухай буруу санаж явдгаа болиорой” гэж зөвлөсөн ч гэл үү, тиймэрхүү сураг сонссон шүү. Хүчинтөгс гуай намайг бүр хүүгийн­хээ хуримд урьсан удаатай.

–Сайхан түүх байна шүү?

-Тийм
ээ. Хожим миний амьд­ралын хамгийн бахархам дурсам­жуу­дын нэг нь огт зарагдаагүй сэтгүүлд бичсэн тэр нэг тэмдэглэл болох байх гэж боддог юм. Хүчин­төгс гуай бол 1981 оны алдарт бослогыг удирдаж явсан, түүнээсээ болоод насан туршаа хавчигдсан, бурангуй дэглэмийн эсрэг зоригтой сөрж зогссон, жинхэнэ үндэсний эх оронч үзэлтэн дээ. Бүр 1991 онд Баабарын “Бүү март, мартвал сөнөнө”-ийг монгол бичгээр буул­гаж тараасныхаа төлөө баривчлаг­дан шоронд орж байсан гээд бодохгүй юу. Тэр дүргүйгээр миний роман цогц болж чадахааргүй байсан л даа.

–Сэрдог гэгээн ямар хүн бэ. Яг л таны романд гардаг шиг үү?

-50:50 хувьтай. Үнэхээр л гэртээ энгийн хар хувцастай сууж байхтай нь таарсан. Миний номонд бол их яриа хүн гарч байгаа. Жинхэнэ Сэрдог гэгээн тийм биш, барагтай л бол үг унагахгүй шүү. Бишрэл төрмөөр, магадгүй сүрдмээр, нэг л ер бусын хүн. Тэр гэгээнтнийг би дотроо төсөөлж явдаг онцгой ламынхаа эх дүр болгож бичсэн. Сэржамцыг явахад бэлэглэж буй зүйлс бол одоо манай гэрт байгаа жинхэнэ Сэрдог гэгээний дурсгал л даа.

–Тэгвэл Сэржамцын эх дүр та юм биш үү?

-Яалаа
гэж дээ. Сэржамц бол өвөр монгол сэхээтнүүдийн нийтлэг дүр. Би яг иймэрхүү, бүх зүйл нь хаалттай, хайрламаар, өрөвд­мөөр, олон хүнийг танина. Ер нь өвөр монголчууд дотроо нэг хүн, гаднаа тэс өөр хүн явдаг. Юу хүсдэг, юу боддог, юунд тэмүүлдэг нь хэнд ч ил биш. Тэгж явж л өөртөө болон ойр дотнынхондоо хал балгүйхэн шиг амьдардаг юм шиг. Миний баатрын гэр бүлийнх нь амьдрал ч гэсэн колоничлогдсон гэр бүлийн дүр төрх шүү дээ. Сэржамцын эхнэр шиг яг тийм эмэгтэйг ч би танина.

–Тийм үү?

-Үнэн
шүү. Гэхдээ би сексийн амьдралыг нь мэдэхгүй л дээ. Тийм болохоор “Шүгдэн” романд секс гарахгүй байгаа юм.

-“Бөөгийн домог“-т ч, таны урьдын романуудад секс нэлээд гардаг. Тийм болохоор Саманд лам анх талийгаач андынхаа дүү бүсгүйг хараад ухаан алдаж унахад, тэдний хооронд ямар нэгэн юм болох нь дээ гэж бодогд­сон?

-Би
ч бас тэр хэсгийг бичиж байхдаа Саманд лам энэ хүүхнээс болж сахилаа гээх нь дээ гэж бодсон. Гэвч Саманд бол жинхэнэ лам хүн шүү дээ. Бид жинхэнэ ламтай бараг л тааралддаггүй болохоор тийм лам байдагт итгэхээ ч больцгоочихож. Гэхдээ Саман­дын дурлал гоё байгаа биз дээ?

–Тийм ээ, сэтгэл хөдлөм бай­сан. Бас тэр Сэрдог гэгээн бага­даа Түвдийн Дашлхүмбэ хийдэд нэг үзэсгэлэнтэй охин хардаг тухайгаа дурсдаг хэсэг…

-Жинхэнэ
лам хүн л тийм ариух­наар дурлаж чадах байх. Номд нэвтэрсэн хүний хувьд бус­даас сайхан зүйлийг олж харах нь л чухал. Өөр элдвийн хүсэл бол тэдэнд харш.

–Та энэ романаа бичихийн тулд бурхны шашинд нэлээд автсан байх аа?

-Автсан
шүү. Сэрдог гэгээний бэлэглэсэн Гүмбүмийн найман сувар­ганы шармал дүрсийг харан, орой бүр мөргөдөг байсан. Мөргөл хийх зуураа романыхаа үйл явдлыг ургуулж бодно. Эхэндээ гэмт хэр­гийн учигт илүү анхаарч байснаа сүүлдээ мөргөж хэвшээд ирэхээр тэр аллага маллага огт сонин биш юм байна, гол нь л хүн ёсны, хүний эрхэм дээд чанарын тухай бичих нь л миний үүрэг юм байна гэж бодох болсон. Ер нь би хоосон чанар, үйлийн үр хэмээх хоёр ойлголтын гайхамшигт сэтгэлгээг биширсэндээ л энэ романыг бичсэн юм шүү дээ. Өмнө нь би өөрийгөө огт шүтлэггүй гэж боддог байсан. Харин романаа бичих зуураа бараг л шүтлэгтэй юм байна гэдгээ мэдсэн.

–Бараг л гэнэ ээ?

-Бараг
л. Мухар сүсэггүй, чин сүсэгтэй болсон. Тэгэхээр өөрс­дийгөө жинхэнэ шүтлэгтэй хүн гэж үздэг хүмүүсээс арай л өөрөөр “бараг л шүтлэгтэй” гэе.

–Хүний шүтлэг бишрэл тийм амархан хувирдаг зүйл гэж үү. “Бөөгийн домог“-ийг бичиж байх­даа та бараг л бөө болчихсон гэдэгт эргэлзэхгүй байна?

-Бөө
мөргөлийн үзэл санааны гайхамшиг бол маргашгүй зүйл. Тэр тусмаа монголчуудын тэнгэр шүтлэгийн дээд ололтуудын нэг “Нууц товчоон”-ыг уран зохиолын хосгүй бүтээл гэж бишрэн үздэгийн­хээ хувьд ч, яруу найраг онгодын оролцоотойгоор бичигддэг гэдэгт хатуу итгэдгийнхээ хувьд ч би бөө мөргөлийг бурангуй зүйл гэж хэзээ ч бодохгүй. Тэгээд ч лам, бөө хоёр дээд түвшиндээ бол нэг л юм шүү дээ. Аль аль нь оюун санааны үзэгдэл, оюун санааны ертөнцийн төгөлдөршил. Мэдээж, зан үйл, ертөнцийг төсөөлөх үзлийн хувьд ялгаа их бий. Тухайлбал, бөөгийн ёсонд сүнснүүд очиж оршдог харан­хуйн орон гэж тусдаа бий гэж үздэг бол, ламын ёсонд сүнс нь энэ ертөнцийн амьтдын биесийг дам­жиж явдаг гэж тооцогдоно. Онгод гэдэг нь тусгай хил хязгаартай сүнсний ертөнцийн заагийг нэвтэрч чадахуйц увдис олсон онцгой бөө нарын сүнс юм. Гэтэл яг ийм онцгой оюунт сүнсний тухай ойлголт бүх шашинд байдаг. За, тэгээд хуурамч түвшиндээ ч лам, бөө хоёр адил­даа адил, годилдоо годил шүү дээ. Номгүй лам, онгодгүй бөө хоёр бол луйвар л бодно уу гэхээс мөн чанар бодохгүй.

–Шүгдэн сахиус гэдэг чинь бөө нарын хэлдгээр бол онгод юм аа даа. Таны романд “гэгээр­сэн сүнс бол онгод” гэсэн байна лээ.

-Тийм
ээ, Шүгдэн сахиус гээч нь нэг их эрдэмтэй чойжингийн онгод юм байна лээ. Түүх нь үнэхээр сонирхолтой л доо. Гэхдээ миний ном бол Шүгдэн шүтээний тухай биш, монгол үндэстний хувь заяа­ны тухай зохиол. “Бөөгийн домог” ч гэсэн бөөгөөр дамжуулж буриад түмний колоничлогдсон дүр төрх, эмгэнэлт хувь заяаг хөндсөн роман.

–Буриадын тухай, Өвөр Монголын тухай нэг нэг роман биччихлээ. Өөр төлөвлөгөө байгаа юу?

-Монгол
үндэстний таслагдал хэрчигдэл бол уг нь мөнхийн сэдэв л дээ. Гэхдээ одоохондоо ингээд зогсозноё доо. Бодож уншдаг хүнд бол энэ хоёр роман хангалттай. Өгүүллэг, туужийн нэг ном цэгцлэх санаатай. Энэ ондоо багтах нь уу, яах нь. Бас шүлгийн ном бэлд­чихээд, гаргах уу болих уу гээд л, эргэж харсхийгээд сууж байна.

–Өө, романыхаа тухай яриа­наас хадуураад явчихаж. Саманд ламын дүрийг яаж бодож олов?

-Хөхнуурын
монголчуудын дунд өнгөрөөсөн өдрүүд миний сэтгэлд маш сайхан сэтгэгдэл үлдээ­сэн. Ёстой л монголоороо, ямар ч буртаг суугаагүй сэтгэлтэй хүмүүс билээ. Дээд монголчууд Улаан, Дулаан гээд хоёр хошуунд, бас Дэлхий хэмээх гадаадын иргэ­дийг оруулдаггүй хаалттай хотод голлон суудаг. Цөөхүүлээ, хөөрхий. Хэл усаа хадгалж үлдсэн нь 50-60 мянга байна уу, үгүй юу. Тэд Мон­голоос зохиолч хүн ирсэн гэж сонсоод зориуд архи барин ирц­гээж, “Халх яриа чагная, юу ч хамаа­гүй яриад л бай” гэж гуйц­гаасан. Ярьж байх зуур “Бид халх яриа ойлгож байна, бид чинь халхуудтай нэг хэлээр ярьдаг юм байна” гэж уйлалдаад… Үнэхээр зүрх шимшрэм… Хүн чинь харц­наасаа л мэдэгддэг дээ. Маш ёс төртэй, уудам сэтгэлтэй хүмүүс. Ийм хүмүүсийн дундаас чухам л Саманд шиг жинхэнэ лам төрнө дөө гэж өөрийн эрхгүй бодогдсон.

–Сахилаа огоорсон Дарамбал ламыг Шинжааны монгол бол­гож бичсэнд ямар нэгэн учир байна уу, үгүй юу?

-Үгүй
дээ. Шинжааных байгаа нь тухайн лам буруу замаар будаа тээсэнд ямар ч хамаагүй. Дарамбал бол хаа сайгүй л таардаг, улаан шар хувцсаа ашиглан амин зуулга хөөж явдаг, номгүй лам нарын л жишээ. Номгүй хүмүүс фанатик сэтгэхүйд автах нь элбэг. Шүгдэнд шүтэхдээ тэр жинхэнэ шүтлэгээр бус, хэнээрхлээр хандсан. Бас шуналаа гүйцэлдүүлэх ид шид гэж харсан. Ний нуугүй хэлэхэд, бурх­ныг хүсэл биелүүлэгч шидтэн мэтээр хардаг, тэгж харсандаа л Ганданд очиж өргөл барьц өргөдөг хүмүүс олон шүү дээ. Бурхан бол хоосон чанарыг онохын ухаан. Хосгүй дээд заяа тавилан гэдэг бол үйлийн үрийг ойлгохын нэр. Үүнийг ойлгоогүй хүмүүс л хамгийн их “ламддаг” гарууд байдаг. Шуна­лаас ангижирах нь байтугай бүр шуналдаа дөрлүүлчихсөн увайгүй лам нарыг тийм мухар сүсэгтнүүд л тэжээдэг.

–Тийм увайгүй лам нараас сайн юм хүлээх аргагүй байх л даа. Гэхдээ Дарамбал хамгийн дотно найздаа хор уулгах хэрэг байсан юм гэж үү?

-Миний
нэг танил энэ романыг уншаад дуусахдаа Дарамбал Саман­дад сэмхэн хор өгсөн гэдгийг огт мэдээгүй байсан. Харин чи яасан сүрхий олж хараа вэ?

–Романы нэр болсон Шүгдэн­гийн тухай бас нэг зүйл асуумаар байна. Далай багш энэ шүтээнийг хориглосон шүү дээ. Хориг­лос­ныг бодоход, муу ёрын сүнс ч юм шиг?

-XIV Далай лам бол аугаа их бие хүн. Зөвхөн энэ хүний нэр л бүхэл бүтэн ард түмний зүг дэлхий нийтийн анхаарлыг хандуулж байна. Түвд хэмээх үндэстэн ийм нэгэн хүү төрүүлсэндээ бахархах учиртай. Харин түвдүүдийнхээ нэлээд хэсэг нь шүтэж тахидаг шүтээнийг чухам яагаад хориглож, бүр энэ шүтээнийг үзэн яддаг мэт байдал харуулаад явдаг юм бол доо. Бидний сайн ойлгохгүй элдэв нарийн учир байдаг л биз. Зүгээр, хувь хүнийхээ зүгээс харахад, надад бол энэ хэтэрхий туйлшир­сан, жинхэнэ буддист хүний байр суурь биш юм шиг л харагдаад байгаа. Энэ амьдрал угаасаа хоо­сон чанартай гэдэг ээ дээ. Хоосон чанар бол шүтэн барилдсан гэсэн утгатай. Нагаржунайн найман хаалт гэж бүх диалектик зөрчлийг уялдуулж, тэр бүхний шүтэн барил­дахуй дээр хоосон чанар тогтоно гэсэн сайхан гаргалгаа бий. Тэгэ­хээр хоосон гэдэг яг ч хов хоосон биш, бий үгүй хоёрын шүтэлцээ юм. Амьдрал зовлон хэмээдэг ч, хоос­ны үүднээс бол яг ч зовлон биш, зовлон жаргал хоёр шүтэн барилд­сан нь гэсэн үг. Аль ч тийшээ хэлбийхгүй төв үзэл л хоосон чанарыг онох зам. Амьдрал гэдэг хуран үүдсэн, шүтэн барилдсан, мөнх бус, тиймдээ ч уг чанараараа хоосон эд. Ийм л зуурдын хоосон дунд нэгэн удаа энэ бие маань энэ сүнстэйгээ учирсны үрээр хүн гэгдэж яваа бидэнд учиргүй цухал­даж, тэчьядаад байх зүйл гэж уг нь ерөөсөө байхгүй л юм шиг. Тэгэхээр Далай багшийн тэр хориг, Шүгдэнг тэгтлээ үзэн ядаж буйн цаана гүн ухаан биш, улс төр л яваад байгаа ч юм уу, ёстой мэдэхгүй юм даа.

–Зохиолууд тань олон улсад ч мөн шуугиан тарьж байна. Таны “Амь тавьж буй шувууны далавч“, “Бөөгийн домог” зэрэг номууд Солонгос улсад хэв­лэгд­сэн. Хичнээн хувь хэвлэгд­сэн бол оо. Цаашдаа солонго­соор дамжуулж өөр олон хэл дээр хэвлэгдэх бололцоо байгаа нь мэдээж…

-Шуугиан
тарьсан ч юм үнэндээ байхгүй л дээ. Яахав, энд тэнд мэр сэр юм гарч л байна. Томхноос гэвэл, “Арван зүүдний өр” Орост хэвлэгдсэн. Америкт хэдэн өгүүллэг хэвлэгдсэн. Уржнан намар Солон­гост “Бөөгийн домог” хэвлүүлэх гэрээ хийсэн нь сая гарлаа. Гэрээнд дурдсанаар бол 10 мянга хэвлэсэн байх ёстой. Энэ роман одоогоор англи руу орчуулагдчихаад, хэв­лүү­лэх тал дээр яриа хэлцэл явагдаж байгаа.

–Мөн “Цасны роман” Хонконгт хэвлэгдсэн. Тэрхүү бүтээл тань “Million
Writers Award-2012” олон улсын утга зохиолын шагналд нэр дэвшсэн дуулдсан. Энэ тухай нарийн ширийн мэдээлэл өгөхгүй юу. Ямархан нэр хүндтэй шагнал юм бол?

-Миний
зохиолуудаас “Цасны роман” одоогоор зургаан хэл дээр орчуулагдаж хэвлэгдсэн. Хосгүй мундаг зүйл гэж хэлэхгүй, аль 2002 онд гарсан эд шүү дээ. Хонконгийн “Ча” гэдэг сэтгүүлээс л нэр дэвшүүл­сэн юм билээ. Номинацид нь өөр 13 өгүүллэг байгаа болохоор сүртэй баярлаад, горьдоод байх юм алга. “Ча” сэтгүүл “Уран зохио­лын шилдэг сэтгүүл” номинациар 2008 онд уг шагналыг хүртэж бай­сан тул нэр дэвшүүлэх эрхтэй болсон юм гэнэ ээ. АНУ-ын Минесотад санаачилж 2004 оноос өгч эхэлсэн, харьцангуй залуу шагнал. Их олон номинациар олгодог юм билээ.

-“Цасны роман“-ыг Горькийн сургуулийн нэг багш Хэмингуэйн “Өвгөн тэнгис хоёр“-той нэг зин­дааны бүтээл хэмээн үнэлсэн гэж сонссон?

-Сергей
Казначеев гэдэг хүн Орост нийтлэгдэхэд нь тэгж үнэл­сэн л дээ. Уулзаж танилцаад, өөрийнх нь амнаас тэр дүгнэлтийг сонсох юм сан гэж бодож л байна.

–Таны туурвисан зохиол бү­хэн Монголд бэстсэллер болох юм. Үүнийг юу гэж боддог вэ. Л.Өлзийтөгс зохиолчийн сүүлд гаргасан “Үзэхийн хязгаар” ном мөн л борлуулалтаараа тэр­гүүлж байна лээ?

-Үгүй,
юугаа бодох вэ дээ. Гарсан даруйдаа бидний номууд гайгүй гүйдэг нь бид хоёрыг ойлгож мэддэг уншигчдын хүрээ бий бол­сон, тэдний дунд л бага зэрэг хүлээлт үүсдэгийнх болов уу. “Бөөгийн домог”-ийг л гэхэд би одоогоор дөнгөж 4000-ийг зараад байгаа. Тэгэхээр юуных нь бэст­сэллэр байх вэ дээ.

–Үргэлжилсэн үгийн зохио­лоос гадна яруу найргийн бүтээл тань бас л шуугиан тарьдаг. “Сэтгэл рүү шагайгч Түүнд” ном тань яруу найргийн дээд хэм­жүүрт хүрэхээр бүтээл болжээ гэж утга зохиолын мэргэжилт­нүүд үнэлж байсан. Та өөрөө яаж үнэлж байна. Сүүлд яруу найраг хэр туурвиж байна?

-Шүлэг
бичих минь цөөрсөн л дөө. Гэхдээ 10 баллын шатлалаар дүгнэх юм бол, яруу найрагчийн хувьд би өөртөө есөн оноо, хүүр­нэл зохиолчийн хувьд харин бар­дамналаа бардамналаа гэхэд арайхийж таван оноо л өгнө.

–Ингэхэд та зохиолчдын бай­гуул­лагатайгаа харилцаа хол­боо ямар байна. Зохиолчдын хороогоор үзэгдэх нь ховор бол­сон шиг санагдана?

-Түүгээр
очих зав ч, шаардлага ч гарахгүй юм даа.

–Д.Нацагдоржийн шагнал хэ­мээх утга зохиолын дээд шаг­налаас Л.Өлзийтөгс та хоёрыг татгалзсан гэх сураг байсан. Энэ үнэн үү?

-Өлзий
татгалзаж нэрээ татаж авч байсан. Би бол угаасаа дэв­шиж байгаагүй л дээ.

–Танаас зайлшгүй асуух нэг асуулт байна аа. Ер нь уулзсан хүмүүс асуудаг л байх. Мон­голын утга зохиол өнөөдөр ямар түвшинд байна вэ. Та ямар хариулт өгөх бол?

-Тааруухан
л санагддаг. Гэхдээ энэ бол шударга хариулт биш байж магадгүй. Учир нь би сүүлийн үед монгол ном бараг уншаагүй. Залуучуудын шүлэг зохиолыг огт мэдэхгүй.

–Та бол ерээд оныхны нэгэн төлөөлөгч. Өнөөдөр ерээд оны­хон утга зохиолын ачааг нуруун дээрээ үүрч байна гэсэн ойлголт хүмүүст ерөнхийдөө байдаг. Үүнтэй санал нийлэх үү?

-Наадхи
чинь миний л хэлж байсан үг шив дээ. Би ерээд оны эхээр утга зохиолд хөл тавьсан залуустай найз нөхдийн харьцаа­тай явдгаараа бахархдаг. Бидний үеийнхнээс л анх удаа тайзан дээр марзаганадаггүй, найр хөтөлдөг­гүй, тун гайгүй сэхээтэн өвгөчүүл гарах болов уу гэж боддог шүү.

   Ярилцсан Н.ГАНТУЛГА