П.Дэлгэржаргал: 1911 онд тусгаар тогтнолоо олж авсан язгууртнууддаа хүндэтгэлтэй хандах хэрэгтэй

1911 оны цагаагчин гахай жилийн өвлийн дунд сарын шинийн есөн буюу аргын тооллын 1911 оны арванхоёрдугаар сарын 29-нд Монгол Улсын түүхэнд 200 гаруй жил үргэлжилсэн Манж Чин гүрний ноёрхлыг эцэс болгон монголчууд үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо зарлаж, VIII Богдыг шашин төрийг хослон баригч, хэмжээгүй эрхт хаанд өргөмжилсөн юм. Хаандаа төрийн тамга, төрийн далбаа, өргөмжлөл, хүндэтгэлийг өргөж, таван яам бүхий Засгийн газрыг байгуулах түүхэн шийдвэр гаргаж, тусгаар тогтносон Богд хаант Монгол Улсыг байгуулсан түүхэн өдөр хоёр хоногийн дараа тохионо. Монголчуудын сэргэн мандлын эхийг тавьсан 1911 оны Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал нь төрт ёсны өнө эртний уламжлалтай Монголын ард түмний түүхийн онцгой хуудас, хойч үе нь бахархан дурсвал зохих түүхт үйл явдал билээ. Энэхүү Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал нь монголчуудын туурга тусгаар улсаа сэргээн байгуулах гэсэн олон арван жилийн мохошгүй хүсэл тэмүүлэл, тууштай тэмцлийн биелэл, үндэсний ухамсрын их сэргэлтийн эхлэл, 1921 оны Ардын хувьсгалын бодит хөрс болсныг түүхчид онцлон тэмдэглэдэг. УИХ-ын 2007 оны наймдугаар сарын 16-ны хуулиар арванхоёрдугаар сарын 29-нийг нийтээр тэмдэглэх тэмдэглэлт өдөр болгон улмаар 2011 оны арванхоёрдугаар сарын 23-ны өдрийн хуулиар Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээсний баярын өдөр хэмээн нийтээр тэмдэглэх баярын өдөр болгон хуульчилсан түүхтэй. Монгол түмний магнайд гэрэл гийлгэсэн эл сайхан өдрийн тухай Монгол Улсын их сургуулийн Түүхийн тэнхимийн эрхлэгч, доктор, профессор П.Дэлгэржаргалтай уулзаж хүүрнэлдэв.

-Арван нэгэн оны үндэсний эрх чөлөөний түүхэн хувьсгал бол Монголын ард түмний магнайд баярын мишээл гийлгэсэн гайхамшигт үйл явдал мөнөөсөө мөн. Тэр үед өмнөд монголчууд нь умар зүг, Урианхай, Буриад, Халимаг зон нь өмнө тийш Монголын төв зүрхэн нутаг тийш хандан өглөө мандах наранд мөргөн залбирч байсан гэдэг. Мөн ч сайхан хувь заяа юм даа гэж би хувьдаа бахархдаг?

-XX зууны Монголын түүх бол монголчуудын эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн түүх. Өөрсдийнхөө тусгаар тогтнолыг бэхжүүлж олон улс, дэлхий дахинд хүлээн зөвшөөрүүлсэн зуун л даа. Манжийн ноёрхолд монголчууд хоёр зуу гаруй жил дарлагдсан. Харь гүрний нөлөөнөөс салах чин хүсэлтэй Монголын язгууртнууд хорьдугаар зууны эхээс улсаараа яаж тусгаар оршин тогтнох вэ гэдэг дээр ухаанаа уралдуулж эхэлсэн байдаг. Янз бүрийн арга сүвэгчилж байсныг өнгөрсөн түүхээс харж болно. Хятадад Манжийг эсэргүүцсэн бослого тэмцэл гарсан цаг энэ үетэй давхацдаг. Ихэс дээдэс, язгууртнууд, эх орончид энэ бүх үйл явдал, дэлхийн байдлыг харгалзаж үзээд Монгол Улс тусгаар тогтнох нь зүйтэй гэж үзсэн. 1911 оны зун наймдугаар богд Жавзандамба хутагтад бат оршил өргөх даншиг наадмыг зохион байгуулах үеэр тодорхой ноёд санал нэгдэж нууцаар хуралдсанаар шийдвэр гаргасан түүхтэй. Энэ шийдвэрийн дагуу гурван хүнийг Хаант Оросоос тусламж гуйлгахаар илгээсэн. Чин ван Ханддорж, Да лам Цэрэнчимэд, Өмнөд Монголын гүн Хайсан нарыг илгээсэн байдаг. Тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэх нэгдсэн шийдвэрт хүрсэн үе гэж үзэх учиртай он цаг л даа. Тэгээд намар нь Халхын хүрээний бүх хэргийг ерөнхийлөх шийдэх газар гэсэн нэртэй түр засгийн шинжтэй байгууллагыг байгуулсан юм. Улмаар Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал эрчимжиж Манжийн амбанг Монгол орноос үтэр түргэн явахыг шаардсан тулган шаардах бичиг өгснийг монголчууд бултаараа мэдэх байх.

-Сандо амбанг яг хэдний өдөр тулган шаардаж гаргасан байдаг билээ?

-1911 оны арванхоёрдугаар сард өрнөсөн гол үйл явдлын нэг л дээ. Сандод гурван хоногийн дотор хилээс гарах шаардлага тавьсан байдаг юм. Сандо амбан 1911 оны арванхоёрдугаар сарын 4-ний өдөр Монголоос Хиагтаар дамжиж гарсан байдаг. Тусгаар улс болж оршихын эхлэл гэж хэлж болох үйл явдал. Ер нь тусгаар тогтнолоо зарлана гэдэг төрөө байгуулж буй хэрэг. Тусгаар тогтнолоо алдана гэдэг төрийг нь устгачихаж байгаа хэрэг. Монгол Манжийн төрийн захиргаанд орсон учраас тусгаар тогтнолоо алдсан. 1911 онд Манжийн төрийг үгүйсгэж өөрсдөө төрөө байгуулсан учраас тусгаар тогтнолоо олсон юм. Өмнө нь төртэй байсан улс төрөө сэргээсэн гэсэн үг. Ингэхдээ наймдугаар Богд Жавзандамбыг Монгол Улсын Наран гэрэлт их хаанаар өргөмжилсөн. Цаашлаад таван яам бүхий Засгийн газрыг байгуулсан байдаг. Энэ үйл явдал арванхоёрдугаар сарын 29-ний өдөр болсон юм. Бүр тодруулж хэлбэл Монгол Улс XX зуунд тусгаар тогтнолоо зарласан албан ёсны өдөр нь 1911 оны арванхоёрдугаар сарын 29. Тийм ч учраас өнөөдөр монголчууд тусгаар тогтносон энэ өдрөө амралтын өдөр болгож тэмдэглэж байна.

-Арванхоёрдугаар сарын 29-нөөс өмнө Сайн ноён хан Намнансүрэн тэргүүтэй ноёд нууцаар хуралдсан тухай түүхэн романд тэмдэглэсэн нь бий. Засагт хаан Дашням Чингисийн угсааны хүн хаан байх ёстой гэж нэлээд бухимдсан гэсэн яриа хөөрөө ч байдаг. Түүхэн талаасаа хэр бодитой баримт вэ?

-Тухайн үеийн үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалыг оройлон манлайлж оролцож явсан Чингисийн угсааны ноёдын зүгээс сүртэй эсэргүүцсэн гэх барим тавим баримт байхгүй. Учир мэдэх улсын тухайд олны хүлээн зөвшөөрөхүйц хүмүүсийг хаанаар өргөмжлөх нь чухал гэдгийг мэдэрч байсан. Энэ утгаараа хамгийн нөлөө бүхий хүн нь VIII богд байсан. VIII богдын хувьд өргөл барьц их авдаг гэдэг утгаараа нэлээд хөрөнгөлөг байсан бодит үнэн бий. Энэ давуу тал нь нөлөөлсөн байж таарна. Нөгөө талаас шашин монголчуудад ямар байр суурь эзэлдэг билээ. Тэр талаас нь харахаас аргагүй цаг байсан. Тийм ч учраас богдыг хаанд өргөмжлөхдөө алтан ургийн хүнд тооцсон байдаг.

-Яагаад алтан ургийн хүнд тооцсон юм бол?

-Анхдугаар богд бол Түшээт хан Гомбодоржийн хүү. Тэр утгаараа тухайн үеийн шашны ойлголтоороо хувилж төрнө гэдэг эрхэм зүйл. Ийм учиг сэжмээр алтан ургийн гэж тооцож хаанд өргөмжилсөн байдаг юм. Өөрөөр хэлбэл VIII Богд оюун санаагаараа алтан ургийн хүн.

-Хаант Оросоос тусламж гуйсан бичигт гарын үсэг зурсан хүмүүсийн хувьд үл ойлголцол, эвдрэл байсан болов уу?

-Хаант Оросоос тусламж гуйсан бичигт Жавзандамба хутагт болон Халхын дөрвөн хаадын нэр байдаг. Хэний нэрийн өмнөөс тусламж гуйх вэ гэдэг асуудал гарч ирнэ шүү дээ. Тэгэхээр энэ хүмүүс хоорондоо харьцангуй санал нэгдэж байсан гэсэн үг л дээ. Мэдээж боломж гарвал хаан болчихъё гэсэн бодолтой хүмүүс байлгүй яахав.

-Оросын хаанаас яг ямар тусламж гуйсан, яагаад чухам тийм тусламж гуйх болов гэдэг түүхэн шалтгаанаар ярилцлагаа үргэлжлүүлье?

-Тусгаар тогтноход туслаач л гэсэн. Манжийн нөлөөнөөс гарахгүй бол язгуур үндэс бүх юм маань эвдэрч эхэллээ гэдгийг учирлан тайлбарласан. Товчхондоо хэзээнээсээ бид тусгаар улс байсан, тийм учраас бидэнд бүх талын тусламж үзүүлээч гэсэн агуулгатай захидал илгээсэн юм.

-Манжийн нөлөөнөөс гарч улс тусгаар оршиход Оросын нөлөө, дэм хэр байв?

-Мэдрэгдэхээр нөлөөтэй байсан. Тухайн үеийн олон улсын байдлаас болоод Хаант Орос шууд дэмжинэ гэсэн байр суурийг ил тодоор илэрхийлээгүй. Гэхдээ дэмжсэн. Шууд дэмжлэг ер нь түвэгтэй. Нөгөө талын улстай харилцааны эвгүй, түвэгтэй байдал үүсдэг тал бий.

-Манай улсын тусгаар тогтнолын түүхэнд гурван улсын гэрээгээр тусгаар тогтнолоо алдсан гашуун сургамж бий. Үүн шиг үйл явдал давтагдах вий гэсэн болгоомжлол байдаг. Үүн дээр та ямар бодолтой явдаг вэ?

-Өнөөгөөс 107 жилийн өмнө Монголын бүх анги давхаргынхан эх орныхоо тусгаар тогтнолын төлөө эрвийх дэрвийхээрээ бие сэтгэлээ зориулсан байдаг. Тэр үед хоёр том зорилготой байсан. Нэгдүгээрт, тусгаар тогтноё гэж зорьсон. Хоёрдугаарт, тусгаар оршихдоо нэгдсэн Монгол Улсыг байгуулъя гэж зүтгэсэн. Өмнөд Монголыг өөртөө нэгтгэх том зорилго байсан. Таван замын цэрэг илгээсэн нь тийм учиртай. 1914 оныг дуустал Өмнөд Монголд байлдааны ажиллагаа явуулсан байдаг юм. Оросоос ирсэн цэргийн зэр зэвсгийн тусламжийг үндсэнд нь Өмнөд Монгол руу гаргасан түүх бий. Тухайн үед Манжийн нөлөөнд байсан Монгол, Төвд, Шинжаан Уйгар гэх мэт үндэстэн бүгдээрээ тусгаар тогтнолынхоо төлөө тэмцсэн. Энэ бүх үндэстнээс ганцхан Монгол л тусгаар тогтнолоо олж чадсан. Бусад нь чадаагүй. Ингэж тэмцэж байж 1911 онд тусгаар тогтнолоо олж авсан язгууртнууддаа хүндэтгэлтэй хандах хэрэгтэй.

-Өнөөдөр тусгаар оршихын тулд үндэстнээрээ хүлээх үүрэг гэж бий. Бидний хувьд улсаараа тусгаар оршихын тулд ямар үүрэг хүлээх ёстой вэ?

-Үе үеийнхэнд өөрийн гэсэн хариуцлага гэж байна. Аль үеийнхэн эх орныхоо тусгаар тогтнол, аюулгүй байдлыг бэхжүүлэхийн төлөө юу хийв гэдгийг хожмын түүх шүүдэг. Тэгэхээр бүх үеийнхэн эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо бэхжүүлэхийн төлөө явах учиртай. 1911 онд тусгаар тогтнолоо зарлах нь хамгийн чухал байсан байх. 1921 онд тусгаар тогтнолоо дахин баталгаажуулах нь эн тэргүүний зорилго байсан. Сүүлд нь олон улсын хэмжээнд хүлээн зөвшөөрүүлэх нь чухалд тавигдсан байж болно. Энэ мэтээр цаашилдаг нь жам л даа. Өнөөдрийн тухайд бол эдийн засгийнхаа тусгаар тогтнолыг бэхжүүлэх зайлшгүй шаардлагатай нүүр тулаад байна. Оюун санааныхаа дархлааг нэмэх гарцаагүй шаардлага бий. Олон улсын хувьд санаа зовох юм алга. Тэртэй тэргүй НҮБ-аар хүлээн зөвшөөрүүлсэн тусгаар улс. Хил хязгаарын маргаан мэтгэлцээн гэж толгойгоо барих зовлон алга. Өнгөрсөн зууны дундуур шийдчихсэн асуудал. Хоёр хөрштэйгөө тэр үед тохиролцоонд хүрч чадсан нь бидний хувьд түүхэн дэвшил. Тодруулж хэлбэл өнгөрсөн хугацаанд бид тусгаар тогтнолоо ямар нэгэн байдлаар бэхжүүлээд яваад ирсэн. Даяарчлал бол шинэ эрин. Хоёр системтэй байх үеэс тэс ондоо болчихлоо. Хоёр системтэй байхад улс орнуудын бодлого маш тодорхой байсан. Зөвлөлтийн талыг барьдаг нь ийм бодлого, Америкийн талыг шүтдэг нь тийм бодлого барина гэдэг байлаа. Гэтэл өнөөдөр дэлхий олон туйлт харилцаатай болчихсон. Тодруулж хэлбэл шинэ хуваарилалт болж байна, дэлхийд. Маш хэцүү үйл явц. Дэлхийн нэг, хоёрдугаар дайн яаж үүссэн гэж та бодож байна?

-Таны сая ярьсан шинэ хуваарилалтаас болсон уу?

-Тэгсэн. Дэлхийн дайнууд хүчний дахин хуваарилалтаас болж үүссэн байдаг. Дайны дараа шинэ тэнцвэртэй байдал хадгалагддаг. Одоо бол хуучны тэнцвэртэй байдлаа хадгалахад хэцүү болчихлоо. Шинэ тэнцвэрийг эрэлхийлж байна. Тэр утгаараа олон улсын харилцаа маш эгзэгтэй байгаа. Хоёрдугаарт хойд, урд хөрш гэж том асуудал бий. Бид газар зүйн байрлалын хувьд хоёр том гүрний дунд оршдог. Сүүлийн үед Хятад улс эдийн засгийн хувьд хүчирхэгжиж байна. ОХУ-ын тухайд цэрэг зэвсгийн хувьд бяртай болсон. Путин саяхан дэлхийд цэрэг, зэвсгээрээ тэргүүлэх боллоо гээд зарлачихлаа. Оросын хувьд нэг талаараа улсаа хамгаалах гэж цэрэг зэвсгээ хүчирхэгжүүлсэн байх. Нөгөө талаараа хүчний шинэ хуваарилалтыг харсан алсын бодлогын илрэл байх өндөр магадлалтай. Хүчний шинэ хуваарилалтад хүчирхэг байх ёстой гэсэн бодлого байхыг үгүйсгэх аргагүй. Ер нь ч тийм. Хятад ч зүгээр суухгүй байгаа. Зүүн Өмнөд Ази гэх мэт олон оронтой газар нутгийн том маргаан хийж байна. Иймэрхүү хандлагаар газар нутгаа тэлэх оролдлогыг олон оронд явуулж буй нь нууц асуудал биш. Америкийн бодлого өөрчлөгдсөн. Трампын шийдвэр, алхмуудаас тодорхой харагдаж байна. Европын холбоог хар. Англи яагаад энэ том холбооноос гарчихав.

-Яагаад гарсан гэж…?

-Хуучин цагт олон улсын харилцаа идеалоги, үнэт зүйлсийн төлөө гэсэн чигт зангилагдаж байсан. Харин өдгөө үндэсний эрх ашиг, улс үндэстэн бүр хувь хувиа бод гэсэн чиг рүү хандаад эхэлчихлээ. Трамп Америкийн эрх ашиг гэж тов тодорхой яриад суугаа нь үүний тод жишээ. Чөлөөт худалдаанаас татгалзсан нь ч ийм учиртай. Америкт ашиггүй учраас татгалзаж байна.

-Ийм үед бид улс төрийн ямар бодлого барих ёстойгоо ярихгүй бол хэцүүднэ гэж та хэлэх гээд байна уу?

– Тийм. Монгол дэлхийн бодлогыг тодорхойлох хэмжээний том улс биш. Тийм учраас дэлхийг сайн харах ёстой. Дэлхийтэй яаж хөл нийлүүлэх вэ гэдэг дээр фокуслах учиртай. Тэр дундаа хоёр зүйл дээр онцгой анхаарах шаардлага бий. Нэг нь эдийн засгийн аюулгүй байдал. Бусдаас хараат бус, бие даасан эдийн засагтай байх хэрэгтэй. Тусгаар оршихын нэг том үндэс нь энэ. Хоёрдугаарт, оюун санааны хувьд дархлаатай байх шаардлага бий. Глобалчлалын үед жижиг улсуудын хувьд онцгой анхаарах учиртай асуудал. Монгол үндэстнийхээ хувьд үнэт зүйлээ бий болгох хэрэгцээ үүсчихсэн. Үүнийгээ төрөөсөө эхлээд бүх төвшиндөө тодорхойлоод явах хэрэгтэй. Гэтэл өнөөдөр монгол хүний үнэт зүйл гэж юу вэ гэсэн асуултад эргэлзэлгүйгээр хариулах хүн алга.