О.Уламбаяр: Бүх аймаг шүлхийн голомт болчихоод байхад ХХААХҮ-ийн сайд З.Мэндсайхан суудалдаа шигдээд байгаа нь арай дэндэж байна

Мал эмнэлгийн ухааны доктор О.Уламбаяртай ярилцлаа.

-Манай улсад шүлхий өвчний тархалт өндөр байна. Монгол Улсын Засгийн газар тус өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх ажлыг хангалттай түвшинд хийж чадсан гэж та үзэж байна уу?

-Монгол Улсын Засгийн газрын малын эрүүл мэндийг эрхэлсэн сайдын шүлхийгээс хамгаалах дархлаажуулалтын дэг, шүлхийн вакцины хэрэглээ буруу байна, зориуд буруу хэрэглэж байна.Үүнд: Нэгдүгээрт, цагаач буюу экзотик өвчний үүсгэгчийг хянахад вакциныг хэрэглэхгүй байх боломжийг ашиглаж чадахгүй байна.

Вакциныг хоморголон, сумаар нь, аймгаар нь, бүс нутгаар нь хавтгайруулж, хэдэн арван жилээр хэрэглэж байна. Олон аймаг, сумын мал сүрэг 10-15 жил шүлхийн вакцинд өртөөд байна.

Монгол Улсын Засгийн газрын шүлхийг хянах, тохируулах бодлого буруу байна, шүлхий дэгдэх бүрийд вакцинаар мөнгө угаах шийдвэр гаргаж байна. Энэ салбарыг 2000 оноос хойш удирдсан сайдуудын хэнд нь ч шүлхийн вакцин тарьсан малын тооноос өөр хэлэх зүйл байхгүй. Энэ бол гашуун боловч бодит үнэн. Вакцинаар халхавчилсан худалч, хулгайч нар зориуд ийм бодлого хэрэгжүүлж байна. Цөөхөн хүн баяжиж, одон тэмдэг зүүж, цол чимэг хүртэж хөөрч явна.

Шүлхийн вакцинаар мөнгө угааж буйг татвар төлөгчид, малчид, амьтан, эзэмшигчид,үйлдвэрлэгчид, хэрэглэгчид зэвүүцэж байна.Малчид эх нутгаа, эрүүл сүргээ, хэрэглэгчид цэвэр хүнсээ, үйлвэрлэгчид дотоод, гадаад зах зээлээ шүлхийн вирусээр, вакцинаар бузарлуулсны нөхөн төлбөрийг нэхэх цаг нэгэнт ирчихсэн байна.

-Уг нь малын гоц халдварт өвчинтэй тэмцэх тогтолцоо улсын хэмэээнд ажиллаж байгаа шүү дээ. Алдаа нь юундаа байна вэ?

-Таны хэлж байгаа үнэн. Манай улсын хэмжээнд малын гоц халдварт өвчинтэй тэмцэх мал эмнэлгийн тогтолцоо, төрийн албаны тогтолцоо ажиллаж байна. Монгол Улсын 330 суманд хуулийн дагуу хоёр мэргэжилтэнтэй мал эмнэлгийн тасаг ажиллаж байгаа. Энэ тогтолцоог байгуулсны гол зорилго нь малын гоц халдват өвчнийг эрт илрүүлэх, сэрэмжлүүлэх. Энэ үүргээ огтхон ч биелүүлж чадахгүй байгааг өнөөгийн дүр төрх харуулж байна. Одоогийн байдлаар шүлхий, мялзан, цэцэг, арьс товруутах зэрэг дөрвөн ч төрлийн малын гоц халдварт өвчин бүртгэгдээд байгаа нь хөдөө аж ахуй, мал аж ахуйн салбарт гамшиг нүүрлэснийг илтгэнэ. Салбарын сайдаасаа авахуулаад шат шатны дарга даамал, мэргэжилтнүүд нь ажлаа мэдэхгүй, хийж чадахгүй байна. Бүхэл бүтэн 21 аймгийн хэмжээнд шүлхий өвчний халдвар илэрнэ гэдэг чинь юу гэсэн үг вэ. Нөхцөл байдал ингэтлээ хүндэрчихээд байхад ХХААХҮ-ийн сайд З.Мэндсайхан сайдынхаа суудалд шигдээд байгаа нь арай дэндэж байна. Сүүлдээ шүлхий өвчнийг санаатайгаар зориуд тараагаад байна уу гэх хардлага иргэдийн дунд байна. Монгол малчин мал сүргээ хамгаалах, эрүүл мэнд, амар амгалан байдлыг нь хариуцах эрхгүй. Аймаг, сумын Засаг дарга нарт шүлхийг хянах эрх мэдэл алга, үүргээ биелүүлэх, хариуцлага хүлээх боломж алга, эрхэлсэн сайд нь тэд нараар хариуцсан ажлыг нь хийлгэхгүй, өмнүүр нь орж далбаганаад, аймаг, сумдад төсвөөс очих ёстой малын эрүүл мэндийг хамгаалах зардлыг ганцаараа идэж байна.

-Шүлхийгээр өвдсөн малыг дархлаажуулах нь зүйн хэрэг биз дээ?

-Дархлаажуулалтын зарчим нь, нэгдүгээрт, вакциныг болж өгвөл битгий хэрэглэ, вакцинжуулалт нь амьтныг зориуд, далд юмуу хөнгөн өвчлүүлж, дархлаажуулах ажиллагаа, дархлаажсан сүрэгт вирусийг нуух, хадгалах, үржүүлэх, тараах, нутагшуулах арга юм. Вирусийн халдварт өртөх эрсдэлгүй буюу өвчлөхгүй эрүүл сүргийг вакцинаар өвчлүүлэх хэрэггүй. Шүлхийн дэгдэлт вирусийн аль хэвшлээр үүсэхийг урьдчилан таах боломж муутай, вакцины дархлаажуулах идэвх сул, хамгаалах хугацаа богино тул вакцин хэрэглэхээс аль болох зайлсхийдэг. Хоёрдугаарт, тухайн голомт, түүнийг хүрээлсэн нутагт вирүсийн халдварын эрсдэлийн задлан шинжилгээ хийж, вирусийн халдлага гарцаагүй нүүрлэсэн сүргийг вакцинжуулж, халдвараас бус, өвчлөлөөс хамгаална. Вирусийн халдлагыг хүлээн зөвшөөрч, боломж олгож, өртөх сүргийг өвчлөхөөс хамгаалж буй үйлдэл, тулаад ирсэн вирусийн түймрийн өөдөөс тавьж буй цурам юм. Аргагүйдвэл, вакциныг аль болох бага нутагт, цөөхөн сүрэгт, нэг сүрэгт болж өгвөл нэг л удаа хэрэглэдэг. Нэг амьтанд гурваас илүү удаа хэрэглэх боломжгүй. Вирусийн халдлагад өртөхгүй сүргийг вакцинжуулах нь түймэрт өртөхгүй бэлчээрийг шатааж буйтай адил.

-Тэгвэл шүлхийн эсрэг вакцинжуулалтад бүх мал сүргээ хамруулах нь буруу гэж үзэж байгаа хэрэг үү?

-Мал эмнэлгийн албаны “ерөнхий” болон “тархварын” түшмэд хийгээд “эрдэмтэд” нь вакцинжуулалтыг аливаа өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх, эрүүлжүүлэх цорын ганц арга гэж сайд, дарга нартаа тулгаж, мал сүргийг сумаар нь, аймгаар нь харанхуй, хоморголон вакцинжуулах шийдвэрт гарын үсэг зуруулдаг. Энэ бол бодлогын маш том алдаа. Вакцинжуулалт шүлхийн вирусийн халдвараас урьдчилан сэргийлэх арга биш, эрүүлжүүлэх арга бүр биш, зөвхөн вирусийн халдварт өртөх амьтныг өвчлөхөөс хамгаалдаг арга. Вакциныг буруу хэрэглэх нь шүлхийн вирусийг нуух, хадгалах, үржүүлэх, тараах, нутагшуулах арга юм гэдгийг 2000 оноос хойших 20 гаруй жилийн туршлага нотолсоор, шүлхийн нутагшсан вирус нь энд тэндээс хошгирсоор л байна. Шүлхийн вакцин тарьсан малын тоо нэмэгдэх бүрийд тахлын хүрээ тэлсээр байна. Өнгөрсөн 2017 онд хийсэн Улаанбаатар хот, Төв, Дундговь аймгийн мал сүргийн хоморголсон вакцинжуулалтын үр дүнд Сэлэнгэ, Орхон, Булган, Архангай, Өвөрхангай аймагт шүлхийн вирус тарсан.

-Шүлхийн гоц халдварыг эрт илрүүлдэг, шуурай арга хэмжээ авах мэргэжилтэн, боловсон хүчний нөөц улсын хэмжээнд хэр байна вэ?

-Тухайн голомтноос вирусийн халдвар тархах эрсдэлийн задлан шинжилгээ, үнэлгээ хийдэггүй тул вакцины хэрэглээ эрсдэлийн зөв тооцсон үнэн түвшинд үндэслэдэггүй, малын “ерөнхий эмч”, “халдвартын эмчийн” дотор эрсдэлийн задлан шинжилгээ, үнэлгээ хийх чадвартай малын эмч нэг ч алга. Вакциныг хуурамч малын эмчийн харанхуй таамагт баримжаалж хэрэглэж байна. Өвчний тахал дарах сонгодог дөрвөн ажиллагааг зориуд орхиж байна, 2000 оноос хойш шүлхийн дэгдэлтийг эрт оношлоход, голомтын хөл хорионд ахиц гарсангүй, вирустсэн амьтны устгалд ахиц гарсангүй, бохирдсон нутаг цэвэршүүлэхэд ахиц гарсангүй. Эдгээрийг зориуд алгасаад, вакцинжуулалтыг дангаар нь дэг зөрчин хэрэгжүүлж байна. Дөрөвдүгээрт, мал вакцинжуулалт нь өнгөлөн далдлалт төдий байх явдал түгээмэл болчихлоо.Вакцинжуулалтын хяналт шинжилгээ, үнэлгээ хориотой байна. Үүнээс вакцин нэрээр шахаа хийсэн хүмүүс сүнсээ зайлтал айж байгаа байх. Мал эмнэлгийн алба нь “вакцин эм мөн, вакцинжуулах нь өвчилсөн амьтныг эдгээх, вирустсэн сүргийг цэвэршүүлэх буюу эрүүлжүүлэх арга, вакцин нь эрүүл сүргийг вирусийн халдвараас хамгаалж байгаа юм” гэж бодлого төлөвлөгчид, шийдвэр гаргагчид, малчид, үйлдвэрлэгчид, хэрэглэгчдийг олон жил хуурч байна. Вирусийг хагас дутуу дархлаажсан сүрэгт нууж, хадгалж, үржүүлж, тарааж, нутагшуулчихаад “шүлхийн тахлыг дарчихлаа, сүргийг чинь эрүүлжүүллээ, нутгийг чинь цэвэрлэлээ” гэж хуурч байна. Цаашлаад вакцины үнэ, вакцинжуулалтын зардлыг татвар төлөгч бидэнд тохож, хариуцлагагүй малчид, Засаг дарга нарын увайгүй үйл ажиллагааг урамшуулж байна, вакцинчин хулгайч нарт төсөв дээрэмдэх боломж олгож байна.

-Шүлхийгээр өвчилсөн малын маханд бүрэн хяналт тавьж чадахгүй байгаа. Шүлхийгээр өвчилсөн малын мах хэрэглэсэн тохиолдолд ямар сөрөг нөлөөтэй вэ?

-Хөрш ОХУ, БНХАУ-ын Засгийн газар Монголын шүлхийрсэн, вакцинжуулсан малаас иргэдээ хамгаалж байхад Монголын Засгийн газар мал сүргийг нь, хүнсийг нь, нутгийг нь, зах зээлийг нь вакцинаар зориуд бузарлаж байна. Шүлхийгээр мөнгө угаагч сайд, авлигач түшмэл, мөнгө угаалгын угаадас долоогч хуурамч малын эмч нар шүлхийн вирусээс хэд дахин илүү аюултай байна. Тэд Монгол орны мал сүрэг, бэлчээр ус, агаарыг вакцинаар бузарлаж, шүлхийн вирусийг нутагшуулж,мал аж ахуйн салбарын нэр хүндийг унагаж, дотоод, гадаад зах зээлийг зориуд хааж байна. Тэдэнд итгэснээс өөртөө, байгальдаа найдах нь хавьгүй дээр. Боловсроогүй хүмүүст мэргэжлийн диплом зардаг, оюутан голдоггүй, гайгүй оюутныг хөөчихдөг хуурамч, дуураймал профессортой Мал эмнэлгийн сургуулиас жинхэнэ малын эмч болох хүсэлтэй, чадвартай залуус хол байхаас өөр аргагүй. Шүлхий өвчний хамгийн гол хор хөнөөл нь худалдааны хоригт оруулдагт л байгаа юм. Эрүүл орнууд шүлхийгээр өвчилсөн мал амьтнаас цээрлэдэг, сэжиглэдэг. Тийм учраас малын гоц халдварт өвчнөөс сэргийлэх, түүнд тавих хяналтдаа ихээхэн мөнгө зарцуулдаг. Түүнчлэн элдэв хориг өндөр. Хэрэв манайх шиг улс даяараа тараачихсан бол мал, махны худалдаа төдийгүй бусад төрлийн экспортыг ч хориглох аюултай. Манай улс малын гоц халдварт өвчинтэй олон жил тэмцэж, ихээхэн мөнгө зарцуулсны үр дүнд ганц нэг бүс нутгаа эрүүлжүүлж чадсан. Үүний үр дүнд БНХАУ руу бага хэмжээгээр гаргаж байсан бол одоо үхрийн махны экспортыг хориглочихсон байна. Энэ мэтчилэн хариуцлагагүй хүмүүсийн балгаар шүлхийн хоруу чанар их.

-Шүлхийн голомтыг хэрхэн хумих, дарах боломжтой вэ?

-Шүлхийн вирусийн халдварыг хянах, тохируулах дөрвөн сонгодог ажиллагаа бий. Эрт оношилгоо, хөл хорио, вирус устгал, нутаг халдваргүйтгэлийг малчид олон зуун жил хэрэгжүүлж шалгаруулжээ. Эдгээр сонгодог ажиллагааг 2000 оноос хойш манай улсын Засгийн газрын малын эрүүл мэндийг эрхэлсэн сайд нар хэрэгжүүлж чадсангүй, одоо ч чадахгүй байна. Тухайлбал, шүлхийн дэгдэлтийг эрт оношилж чадахгүй байна. Малчин буюу амьтан эзэмшигч, сумын Засаг дарга хоёр мал сүргээ байнга ажиглан хянаж, өвчнийг урьтаж харах, шуурхай мэдээлэх үүргээ биелүүлдэггүй, үүргээ биелүүлээгүйн үр төлөөсийг хариуцдаггүй явдал хэвийн үзэгдэл болсон. Шүлхийн вирус өөрийгөө илчилж байна, өвчилсөн мал өөрийгөө зарлаж байна. Өвчнийг нуух явдал ч байна, нуусан малчин, нуух боломж олгосон сумын Засаг дарга хариуцлага хүлээхгүй байна. Хоёрдугаарт, шүлхийн дэгдэлтийн голомтыг онож тогтоож, тэнд хүн, малын хөл хорьж чадахгүй байна. Хөл хорио нь вирустсэн амьтныг баривчлах, тусгаарлах, хорих ажиллагаа. Малчид вирустсэн амьтныг сүргээсээ нэн даруй тусгаарладаг, хотноосоо хол уядаг, хорьдог, орхидог, алж устгадаг аргыг эртнээс хэрэглэж ирсэн. Дэгдэлтийг оройтож илрүүлж байгаа учраас газар авсан голомтыг хорьж дийлэхгүй байна. Вирустсэн сүргийг хотонд нь хорьдог, ус, тэжээл тавьж өгдөг аргыг хэрэглэх боломж байна.Гуравдугаарт, шүлхийн вирусийг устгаж чадахгүй байна. Голомтод байгаа сүргийн өвчилсөн, эдгэрсэн, халдвар авсан,хавьтсан бүх амьтныг, өөрөөр хэлбэл өртсөн сүргийг хоморголон устгах ажиллагааг хэрэгжүүлж чадахгүй байна. Өвчний ил шинж тэмдэгтэй амьтдыг түүж устгаад, шинж тэмдэггүй вирустсэн амьтдыг вакцинжуулах аргыг хэрэглэж байна.Өвчний тахал, тахлын дэгдэлт хоёр өөр, дэгдэлт унтраах, тахал дарах хоёр өөр, эдгээрийг ялгаж зөвлөдөг эрдэмтэн, түшмэл тус улсын Засгийн газрын эрхэлсэн сайд нарт байсангүй, одоо ч алга.Вирусийн халдлагад өртсөн амьтны сүргийн хот, бэлчээр, ус, агаарыг голомт гэнэ. Тухайн голомтонд илэрхий өвчилсөн амьтдыг устгахыг дэгдэлт унтраах гэнэ. Унтарсан голомт хөл хорионд байна, тэнд үлдсэн вирустсэн амьтан хэзээ өвчлөхийг отож цагдана.Аливаа дэгдэлт өртсөн сүргийн том, багаас хамааран голдуу нэг сарын хугацаанд унтарна. Тухайн голомтод вирусийг бүрэн устгаж, ул мөрийг нь цэвэрлэхийг тахал дарах гэдэг. Сүргийн доторх өвчтөн, вирус хадгалагч, вирусийн ул мөртөн гэх гурван бүлгийг устгаад, эрүүл амьтныг шалгаж үлдээнэ. Вакцин хэрэглээгүй бол наад зах нь хагас жилийн хугацаанд тахлыг дарах боломжтой.

П.БАТЗАЯА