ЭХЛЭЛИЙН ОРОНД

“Ноосоо тушаачихлаа, ажлаасаа халагдаж, авгайгаасаа салчихлаа” гэдэг монгол хэнэггүй зангаар ОУВС-гийн Захирлуудын зөвлөл хуралдахын өмнө Төсвийн тодотголоо баталчихлаа, тулчихаад байсан өрнүүд түр амсхийлгэж байна гэж болохоор үе ирэв үү дээ. Гэтэл бас биш юм аа. Нөгөө Ерөнхийлөгчийн сонгууль хаяа хатгаад ирчихжээ. Дөрвөн жилд нэг удаа болдог Ерөнхийлөгчийн сонгууль болоход хоёр сар гаруйхан хугацаа үлдээд байна. Намуудын дотор гэлтгүй нийгэмд энэ удаад хэн, хэн нэр дэвших бол, хэн дараагийн Ерөнхийлөгч болох бол гэсэн яриа хөөрөө ч дуулдаад эхэлжээ. Ардчилсан намынхан дотоод сонгуулиа дөнгөж хийгээд дуусчихсан, ерөнхийдөө шинэчлэл тун давгүй боллоо гэж өөр хоорондоо ярьж байгаа дуулдана. Зарим нэг газар нь сонгуулийн дүн гарахгүй, бусад хорооддоо сураггүй байсан нөхөд төгсгөлийн хайрцгийн саналаараа өм цөм ялаад эхэлсэн гэсэн шүүмжлэлийг эс тооцоход АН-ын бодлогыг тодорхойлох бүрэлдэхүүн хэсэг нэлээд өөрчлөгдсөн. Хуучин дарга нарыг нэр дэвшүүлэхгүй байхаар зориуд бодлого гарсны хүчинд бас ч шинэчлэлийн салхи орлоо гэх хүмүүс байгаа. Нөгөө талаас фракцууд нэр бүхий хүмүүс араа хөлөө нэмэхийн тулд нэлээд анхаарч ажилласан гэх яриа ч сонстсон. Юутай ч даргаар очсон хүмүүс нөлөөллөө алдахгүйн тулд ҮЗХ-оо хуралдуулахгүй олон жил болдог тэр гажиг энэ удаад засагдлаа. С.Эрдэнэ дарга намын дотоод сонгуулиа хийж, АН-ынхан ялагдлын дараахь шинэ хүмүүсээр хүч сэлбэв. Мэдээж 389 гишүүний 30-40 хувь нь Шонхор фракц гэгдэж буй. Харьцангуй хүчний хуваарилалт тэнцүү хуваагдлаа гэж ажиглагчид үзэж байна лээ. МҮДН тоогоо багахан ч гэсэн нэмж, МоАХ, мөн Нэг ардчиллыг багтаасан МОАН гэхчилэн дараалжээ. “Алтан гадас”-ын хүч илэрхий суларсан ч бас ч гэж төлөөлөл нь багтжээ. АН-ынхан ийнхүү дотоодын асуудлаа цэгцэлж байгаа бол үлэмж олонхи болсон гэгдэж буй МАН-ынхан УИХ дотроо багагүй хагаралтай суугаа. Гэхдээ үүнийг хагарч байна гэхээсээ зүй тогтол гэж болно. Улс орны томоохон асуудал дээр яах аргагүй хуваагдаж байгаа бөгөөд энэхүү хуваагдал бага багаар хураагдсаар цаашдаа юу дагуулахыг хэлэх аргагүй. 65 гишүүнтэй бүдүүн бүлэг гэхдээ нэг санаагаар бүгдийг шийдээд байна гэж ч юу байхав. Өчигдөр гэхэд олонхийн бүлгийнхэн Засгийн газар, сайдын сонирхол санаачилгаар томоохон асуудлуудыг шийдээд байдаг нь буруу гэж үзээд концессын гэрээ байгуулах эсэхийг Засгийн газар биш харин УИХ мэдэх ёстой гэсэн шийдвэрт хүрчихлээ. Ер нь бүлэг дотроо Засгийн газрын оруулж ирсэн бүрийг сайн гэж гар өргөн шийдэхгүй, харин нэлээд шахаж ажиллах ёстой хандлага давамгайлаад байгаа ажээ. Тэр нь ч өчигдрийн нэлээд ширүүн болсон бүлгийн хурлаас тод харагдаж байгаа юм. УИХ-ын гишүүн Ц.Нямдорж Ерөнхий сайд Ж.Эрдэнэбатыг “Чи Монголын Ерөнхий сайд юм уу, МАК-ийн Ерөнхий сайд юм уу” гэж загнасан аж. Ерөнхийдөө эрх ашигт үйлчлээд байгаа, ашиг сонирхолтой нөхдөө шүүмжлэх, бодлогыг нь унагаж анхааруулга өгөх хандлага эднийд давамгайлжээ. Энэ байдал ч цаашдаа нэлээд үргэлжилж, эргээд нам дотроо ч томоохон өөрчлөлтөд хүргэхийг үгүйсгэх аргагүй. Эргээд Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн асуудалдаа эргэж орцгооё. УИХ-д суудалтай намууд Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшигчээ өрсөлдүүлэх эрхтэй байдагчлан өнөө жил 2013 оны сонгуулийн адил МАН, АН, МАХН гэсэн гурван намаас нэр дэвшигч тодрох боломжтой.

АН

АН-ынхан уг нь нэр дэвшигчээ сунгаагаар тодруулдаг уламжлалтай. Харин оны эхэнд намын даргаа сунгаагаар тодруулсан тэдний хувьд энэ удаад Ерөнхийлөгчид нэр дэвшигчээ “сунгахгүй”. Сунгаа энэ тэр нь ямар нэгэн хуулийн заалтыг санаатай хийгээд санамсаргүй зөрчсөн ялд унаж, алдаа гаргачих вий. Өөрөөр хэлбэл, Ерөнхийлөгчийн сонгуульд хүнээ нэр дэвшүүлэх эрхгүй болчих вий гэсэн давхар, давхар болгоомжлолын үүднээс тэд сунгаанаас татгалзжээ. Тэгээд ч сунгаагаар өөр хоорондоо хэмлэлдээд юун цаашаа өрсөлдөх манатай нэр хүнд нь хог дээр үлддэгийг тооцоолсон байж болзошгүй. АН-д одоогийн байдлаар арваад хүн нэр дэвшихээр дуулдаад байгаа. Хамгийн анх АН-аас экс дарга Н.Алтанхуяг нь нэр дэвшихээ илэрхийлсэн билээ. Одоо ч тэр байр суурь дээрээ хатуу байгаа аж.

Түүнээс гадна Э.Бат-Үүл, Лу.Болд, Д.Дорлигжав, Б.Жаргалсайхан, Б.Баабар нар нэр дэвшихээ илэрхийлсэн. Мөн Г.Батхүү, Р.Амаржаргал, Х.Баттулга нарыг нэр дэвших хүмүүс гэгдэж буй. Ер нь бол маш олон хүн нэр дэвших санаа зүүж байна. Өнөөдрийн байдлаар АН-д хэн нэр дэвшихийг шийдэх гурван хүн бол С.Эрдэнэ, З.Энхболд, Х.Баттулга нарыг гэж үзэж байгаа. Саяхан бүрэлдсэн ҮБХ-ны 70 хувийг “Шонхор”, МоАХ бүрдүүлж байгаа гэж үзвэл үнэхээр энэ гурван хүн мэдэж таарна. Хэрэв Женко Х.Баттулга үнэхээр хүсч байвал түүнд ногоон гэрэл асна. Э.Бат-Үүлд боломж бас бий. Д.Дорлигжав өөрийнхөөрөө пиараа хийж “Ерөнхийлөгчийн засаглалтай болгоно” гэж хэвлэлийн хурал хийж байгаагаас харвал бодитойгоор үүнд тэмүүлж байгаа нь харагдана. Харин Б.Баабарын “Би Ерөнхийлөгчид нэрээ дэвшүүлж байна” гэсэн нийтлэл намынхан байтугай ард иргэдэд хүчтэй нөлөөлж чадсан. Нээрээ эрх мэдэлтэй байгаагүй, эрх мэдэлтнүүдийг хүний өөрийн нам гэлтгүй шүүмжилж чаддаг түүний төрийн эрх мэдлийг ашиглан өөрсдөдөө үйлчилдэг хүмүүсийн эсрэг хамтдаа тэмцье гэсэн нь олон хүнд таалагдсан. Гэхдээ намын дарга С.Эрдэнэ байгаа тохиолдолд өөрийг нь үргэлж шүүмжилдэг Баабарыг нэр дэвшүүлэх нь юу бол. Ерөнхийлөгчид нэр дэвших хамгийн магадлалтай бас хүлээлттэй хүн гэж үргэлж яригддаг Р.Амаржаргал өөрөө ямар нэг байдлаар нэр дэвших эсэхээ илэрхийлээгүй байгаа. Гэхдээ түүнийг АН-аас нэр дэвшигчдийн хураангуйлсан жагсаалтад дээгүүрт байна гэдэгт олон хүн эргэлзэхгүй байгаа. Хэрэв намаасаа гарч чадвал хамгийн шанстай нэр дэвшигч нь үнэн. АН-ын шинэхэн дарга С.Эрдэнэ ялагдлыг буухиалан үргэлжлүүлэх үү, зогсоох уу гэдгийг батлан харуулах Ерөнхийлөгчийн сонгуульд хариуцлагатай оролцох талтай. Хэдийгээр хэвлэлээр түүнийг эрх баригчидтай хуйвалдан сул хүн хаяж өгч магадгүй хэмээн хардаж байгаа ч С.Эрдэнэ гэдэг хүний өөрийнх нь зан чанар бууж өгөх дургүй учраас юу л бол. Харин олон эрх ашгийн огтлолцол дээр хүнээ тодруулах болов уу. Р.Амаржаргалтай адил намаасаа гарч чадвал хүчтэй нэр дэвшигч болно гэгдэж байгаа хүн Н.Алтанхуяг. АН-ынхны унасан нэр хүнд сөрөг хүчин болоод ч өсч чадахгүй байгаа ч олон нийтийн дунд Н.Алтанхуяг ажлыг хийж чадсан Ерөнхий сайд гэсэн имижтэй. АН-ын хувьд тухайлсан судалгааг хийгээгүй ч судалгааны байгууллагуудын гаргасныг анхааралтай ажиж байгаа гэсэн. Түүгээр бол Р.Амаржаргал, Н.Алтанхуягаас гадна Х.Баттулгын нэр хүнд өндөр байгаа гэж гарчээ. Гэхдээ АН-ын нэр дэвшигчийн хувьд судалгаанаас гадна дэнчингийн мөнгөө төлөхөөс эхлээд шалгуур их бий. АН-ын даргын сунгааны дэнчин 250 сая төгрөг байсан бол нэр дэвшигчийнх 150 сая төгрөг болох сурагтай. АН-ынхан нэр дэвшигчдээ ирэх сарын 2 гэхэд бүртгэж дуусахаар төлөвлөсөн бөгөөд түүнээс наана мөрийн хөтөлбөрт юу багтах, нэр дэвшигчийг ямар журмаар тодруулахаа тодорхой болгох аж. Сунгааныхаа оронд аймаг, дүүргийн намын хороогоо сум, хорооны гишүүдээр өргөтгөөд хамгийн магадлалтай 2-3 нэрийг тодруулж, Их хурлаараа шийдэх төлөвтэй байна. Хуульд зааснаар нэр дэвшигчдээ ирэх сарын 2-6-ны хооронд тодруулах ёстой учраас намууд 5-6-наас нэр дэвшигчдээ тодорхой болгоно.

МАН

Нэр дэвшигч нь хамгийн тодорхой гэгдэж байсан МАН-д одоогоор юу ч тодорхой биш байна. Уг нь өнгөрсөн сонгуулийнхыг эс тооцвол МАН-аас намын дарга нь Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшдэг байв. Бас хэд хэдэн хүнийг өрсөлдүүлж биш тодорхой нэг хүний нэрийг явуулдаг байлаа. Харин энэ удаад хэрхэх бол. Уг нь МАН-ын дарга М.Энхболдыг нэр дэвших нь тодорхой гэж намын энгийн гишүүд, олон нийт бодож байгаа. Өөрөө ч үүнийг нэлээд эртнээс тооцоолж бэлдэж байсан нь үнэн. Сүүлийн үед тооцоо жаахан өөр болж байж магадгүй байна. Нэр дэвшихийг хүсэх юм бол тэр шууд нэр дэвшигч болно. Хүсэхгүй бол Б.Бат-Эрдэнэ, Ө.Энхтүвшин, Ц.Нямдорж нарын нэр бас байгаа. Батлан хамгаалах салбарт гараад байгаа асуудлууд нь Б.Бат-Эрдэнэ сайдыг нэр дэвших байтугай огцрох асуудлыг хөндөхөд хүрсэн учраас худлаа болж байх шиг байна. Ц.Нямдоржид Ерөнхийлөгчид нэр дэвших амбиц бий. Бас тэрбээр олон нийтэд нэр хүнд сайн байгаа ч намын удирдлагууд дэвшүүлэх нь юу л бол. Ер нь Ерөнхийлөгчид нэр дэвшихээр эртнээс тооцоолж байсан М.Энхболд даргыг юу тээнэгэлзэхэд хүргэв. Улс төрийн хүрээнийхэн дунд яригдаж байгаагаас МАХН-аас Н.Энхбаяр нэр дэвших магадлалтай болсон нь түүнийг болгоомжлоход хүргэжээ. Нэгэн үе сайн ойлголцол харилцаатай байсан хоёр Э Эрдэнэтийн 49 хувиас болж хоёр тийшээ харснаар гурав дахь Э-д нэр дэвших боломж гарч байгаа гэх. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сэнтийд суух хувьтай төрсөн хоёр Э буюу дөрөв дэх Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж, гуравдахь Ерөнхийлөгч Н.Энхбаяр нар Тэрэлжид уулзсан тухай яриа МАН-ынхан дунд барим тавим яригдаж байна. Тэдний уулзалтаас болж М.Энхболд дарга Ерөнхийлөгчийн тамгыг барих боломжоо ашиглах эсэхээ бодож байгаа бололтой. МАН-ынхны хувьд АН-аас ялгаатай нь судалгааг тогтмол явуулж байгаа ажээ. Судалгаагаар Ц.Нямдоржийнх өндөр байсан хэдий ч тогтмол бус дээшээ, доошоо савлагаатай байдаг гэнэ. Харин намын дарга М.Энхболдынх аажим ч гэсэн өсч байгаа ялгаа байгаа дуулдсан. Сонгуулийн сурталчилгаа богино, ердөө 18 хоног байгаа тул савладаг рейтинг эсвэл хэт өндөр рейтингтэй орох аюултай байдаг. Санал авах хугацаа доош савласан үед таарвал ихээхэн эвгүй талтай. Ц.Нямдоржийнхтой адил байдал Р.Амаржаргал дээр гарч ирэх талтай гэдгийг судлаачид ярьж байна. МАН-ын нэр дэвшигчдийн байдал нэг ийм. Хэрэв намын дарга нь нэр дэвшихээ больсон тохиолдолд өмнө нь намын дарга хэрнээ нэр дэвших боломжоо ашиглаагүй Ө.Энхтүвшинд ирэх талтай. МАН-ын тухайтад АН шиг хүмүүс уралдуулахгүй нэг хүний нэрийг оруулж ирж магад. Бага хурлын тов ирэх долоо хоногоос зарлагдах сурагтай байна.

МАХН

Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаярт нэр дэвших боломж яригдахтай зэрэгцээд хамгийн их хаданд гарч байгаа хүн бол О.Баасанхүү гишүүн. Оймсонд наалдсан бөөс үсрээд УИХ-д ороод ирсэн гэж хэлэгдэж байсан ч 2016 оны сонгуулиар намаасаа ганцаараа гишүүн болж чадсанаар МАХН-ыг Ерөнхийлөгчийн сонгуульд хүнээ дэвшүүлэх эрхийн бичиг болсон нь үнэн юм. Сүүлийн өдрүүдэд МАН-ынхан ч, АН-ынхан ч түүнийг намдаа урвуулах их аянд гарчээ. Орой болгон хоолны урилгатай байгаа гэх. Хэрэв тэр МАХН-аас гараад аль нэг намд нь элсвэл МАХН Ерөнхийлөгчийн сонгуульд уралдах эрхгүй болно. Үнэндээ гудамжинд явсан О.Баасанхүүг ингэж томрох боломжийг гаргаж өгсөн хүний хувьд Н.Энхбаяр дарга тэсэлгүй түүнийг урвагч энэ тэр гээд уурлаад авсан сурагтай. Одоогийн байдлаар О.Баасанхүү ямар зан гаргаж, ямархуу шийдвэрт хүрэхийг хэн мэдэхэв. Харин нэр дэвших боломж яригдаж эхэлсэн цагаас хойш Н.Энхбаяр нуувчинд орох маягтай нам гүм байгаа юм.

ТӨГСГӨЛИЙН ОРОНД

Ерөнхийлөгчийн сонгууль дөхөөд ирчихсэн байхад намууд бужигналдахгүй байгаа нь сүүлийн үед яригдаад байгаа Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах асуудалтай ямар нэг байдлаар холбоотой гэж үзэгсэд байна. М.Энхболд дарга үнэхээр өөрөө нэр дэвших байсан бол ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдах асуудлыг сонгуулийн дараа хийх байсан бас Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг ингэж шахахгүй байх талтай билээ. Харин өөрөө нэр дэвших бодлоо орхисон учраас энэ өөрчлөлтийг хийх гээд байж магадгүй юм. Нөгөө намуудаас нэр дэвшихээр ярьж байсан хүмүүсийн эрч саарсан нь Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр Ерөнхийлөгчийн эрх мэдэл шууд хумигдахтай холбоотой гэж таамаглаж болох. Ярьж байгаа хувилбараар Ерөнхийлөгч ямар нэгэн томилгоо хийхгүй, хууль санаачлах эрхгүй болно гэхээр жинхэнэ утгаараа бэлгэ тэмдэг болно. Нөгөө шүүгч, прокурорыг томилдог нь алга болно гэсэн үг шүү дээ. Харин Ерөнхий сайд УИХ-аас томилогдмогцоо өөрөө кабинетаа бүрдүүлдэг, цаашлаад УИХ-ыг ч тараадаг эрх мэдэлтэй болгох талаар хөндөж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, УИХ-ыг чадамжгүй гэж үзвэл тарааж, сонгуулийг наана нь зохион байгуулж өөрөө нэр хүнд өндөр байвал ялалтыг авч, үгүй бол гудамжинд гардаг сонгодог парламентад байдаг хувилбар яригдаж байна. Ерөнхийлөгчийн сонгуульд хэн, хэн нэр дэвших, хэн хүсч хэн болихтой холбоотойгоор үйл явдал ийнхүү өрнөхөөр байна.