Ахмад зохиолч Долгорын Нямаагийн “Тэнгэрийн хаяа” дурсамжийг нүүдэлчдийн сүүлчийн дуулал гэж хэлье. Нэрт орчуулагч Г.Акимтай нэгэнтээ энэ номын тухай ярьж суух зуур ингэж хэлсэн нь оносон “тодорхойлолт” байв. Гэхдээ энд ярих зүйл “Тэнгэрийн хаяа” номын тухайд гэхээсээ илүү түүнийг яагаад “сүүлчийн” гэж тодорхойлохын шалтгаанд очиж холбогдоно.
Сүүлчийн гэсний тухайд. Сайнаар ч, муугаар ч яригддаг энэ цагийн өнгийг нүүдэлчдийн нүдээр нэг ажаад үзье гэвэл ерөнхийдөө эргэдэг жамаараа эргэх амьдралын хүрднээс хальж холдсон юмгүй. Гэхдээ л хаяа тэлж хурд нэмсэн их түрэлтэнд байсан болоод байгаа бүхнээсээ алдаж гээж яваа хазааргүй цагийн урсгал санж. Аж байдалд нь халгаатай ийм түрэлтийг хуучцуул цөвүүн цаг гэдэг. Цаг тийм ахул хэлэх гэснээ хэлж ч амжилгүй өнгөрдөг, хэлж гэмээ нь хаданд хашгирах мэт цуурайтаад замхардаг хэн нэгний үг хаанаа юусан билээ. Уг нь орчлонгийн шуурга даган уруудаж яваа, бас орчлонд одоохондоо орь ганц гэж хүлээн зөвшөөрөгддөг нүүдлийн соёлоосоо гээгдсээр буй бүхнийг анзаарч анхаараад, болдогсон бол үнэлж цэгнээд үлдээмээр. Гэвч үлдээмээр бичээч нь, тухайлбал малчны хотноос “соёолсон” хөдөөлөг задгай билиг авьяастан, авьяасаа дэлхийд дээд түвшний хэмээгддэг Горькийн сургуулийн онол номоор цэнэглэсэн, бас язгуурлаг болоод яруу тансаг монгол хэлээрээ хөглөсөн Д.Нямаа шиг нь даанч ховорджээ.
Нүүдэлчдийн юм гэхээр хоцрогдсон юмны тухай мэт болоод явчихдаг харамсалтай ч гэмээр мөчиг төсөөлөл нүүдэлчид бидний өөрсдийн дотор байдаг нь тоогүй. Сайжруулах, хөнгөвчлөх, боловсон болгох юмаа болголгүй яахав. Гэвч гээж үрмээргүй өв, гишгэлж сандаачмааргүй ахуй, цагийн шалгуураар төлжиж бойжсон ухаан, төлөвшиж боловсорсон ёс зүй тэнд бас байгаа. Оросын монголч эрдэмтэн Гумилёв “Нүүдэлчид түүхэн хөгжлийнхөө явцад нийгэм, соёлын давтагдашгүй бөгөөд хосгүй хэв шинжийг бүрдүүлсэн юм. Үүнийг зогсонги юмуу хоцрогдсон гэж үзэж хэрхэвч болохгүй. Нүүдэлчид өөрийн гэсэн дахин давтагдашгүй төрхийг бүтээж, өөртөө тохирч зохирсон шинжийг олсон ард түмэн” (Л.Н.Гумилёв. В поисках вымышленного царства М.,1992, с.5) хэмээсэн нь нүүдэлчдийн соёл, ахуйг нөгөө өөр бусад соёлтой харьцуулж судалсан харийн хүний үг ямар байдгийн нэг л жишээ.
“Тэнгэрийн хаяа”-нд өгүүлсэн шиг нүүдэлчдийн маань эгэл боргил атлаа энгүй хосгүй, нарийн нандин эд эсээр дүүрэн аж амьдрал, ахуй сэтгэл энэ цагт ямаршуухан болоод байгаа билээ гээд нэг бодвол бид их ч юмаа гээж, бас их юм гээхийн даваан дээр байна. Түрэлт хүчээ авсан цаг! Дэлхий даяаршлын, техник-технологийн, харь соёлын түрэлт! Яая гэхэв, замбуулинг буцааж ямар эргүүлэлтэй биш. Жишээ нь, одоогийн малчид ярьж байна. Адуу, тэмээ эмнэгшиж, уналга ачлаганых нь цөөрч байна гэж. Айл бүхэн л бараг гадаанаа “Портер” машинтай, хятад мотоцикльтой болчихоор аргагүй юм даа. Дэвшил! Тэмээн жин түүх болоод үлдсэн шиг тэмээ ачаалсан нүүдэл мөн л тэгж ингээд түүх болох нь ээ. Тэмээ ачаалж уул даваа даваад бэлчээрийн соргогт хүрдэг “зоригтой” нүүдэлчин хуруу дарам цөөрснөөс буурь бууц газар сайгүй эдгэрч байна. Ухаандаа, С.Дашдооровын төрсөн бууцан дээр очиж байснаа дурсаад, түүнийг мөн өөрийн төрсөн бууцтай харьцуулсныгаа:“…бодоход үе үеийнхэн бууцтайгаа хамт “хулширдаг” ч юм шиг…”гэж Д.Нямаагийн бичсэнчлэн.
Мөн малчид ярьж байна. Одоо цагт мотоциклиор хонио хариулж (хариулах ч гэж дээ сөргөж), морьтой хүнээс харин ч хонь үргэдэг болж байна гэж. Үүнийг сонссон улсын ерөнхийлөгч нь морио унахыг уриалж, телевизүүд “Морьтой монгол аян”, “Аргал” гэх мэт нэвтрүүлгийн байнгын булантай болж аргаа тасарч сууна. Нүүдэл суудал, сав сааль мэтээ жуулчдын үзэсгэлэн болгох юм ярьж байна. Нүүдлийн соёл ийм өрөвдөлтэй байдалд орох нь. Өнгө зүсээ “шинэчилж”, хэнд юунд зориулагдсанаа өөрчлөх нь.
Шинэчлэх гэснээс. Нүүдэлчдийн өвийн томоохон хэсэг нь зуунаар, мянганаар хуримтлагдаж ирсэн оюуны соёлын өв билээ. Үр ач нараа хүн болгож төлөвшүүлэхээс эхлээд үлгэр тууль хайлах, мал ахуйгаа эрхлэх, тоног хэрэгслээ хийх, од эрхэсийг “уншиж” тэнгэрийн араншинг тайлах наад захын эрдэм ухааныг нүүдэлчид л авч явж ирсэн, авсаар ч яваа.Гэвч энэ их дотоод оюун яаж алдагдаж гээгдэж байгааг гаднаас хараад хэлэх аргагүй. Юутай ч хуучны хийцийн юм ховордож, шинэ цагийн эд агуурс чанараа гээсэн тухай яриа захаас аван сонсдох болж. Хийж чаддаг байсан юмаа чадахаа больсон тухай л ярьж байна гэсэн үг шүү дээ. Бүхнийг хуванцраар, нийлэг мяндсаар орлуулах болсноор хөхүүр, шир, сур, дээс гээд олон юм одоо ч бараг нүдний гэм болох нь холгүй гэцгээнэ. Шир, сур хийх түүхий эд нь хил даваад хуванцар, мяндсаар солигдчихож байгаа юм хойно тэгэлгүй яахав. Тэнгэр хангай, од эрхэсийг шинждэг ёсон газар газарт өөр байх. Д.Нямаа номдоо өгүүлснээр бол говьд энэ арга ухаан их онцлогтой, бас баялаг аж. Өнөө цагт энэ агуу их эрдмийг харин гээж эхэлсэн нь тусгүй. Хэн дуртай нь амны зоргоор тааж бавдаг болж. Одоо чинь бороог хүртэл “төрөөс зохицуулах” ухааны юм ярьдаг болсон. Уул бүсэлж эрдэс ухах, үүл буудаж бороо оруулахыг нүүдэлчид огт таашаахгүй байгаа. Буудаж оруулсан борооны ус шим өгдөггүй гэж ярьцгаадаг.
Нүүдэлчдийн оюуны өв соёл ном ёсоороо хадгалагдаж арвижиж ирсэн тэр суурь ганхсан нь аль эрт, суурин соёл руугаа ханарах болсон цагаас билээ. Суурин соёлдоо идээшээгүй, өөрөөр хэлбэл төв болж төвхнөөгүй цагт сумын төв нь хүртэл айлуудаа дагаад нүүж явсан тухай Д.Нямаа өгүүлжээ. Төд удалгүй төвхнөсөн, за тэгээд хотожсон. Хоёрын хооронд хотжив гэсэн шиг хот хороо дамжих эргэлт буцалтгүй үйл явц зах зээлийн их задгайрал эхэлснээр бүр ч түргэссэн. Дээрээс нь нэмээд бодлого алдагдаж малчдын залуу халаа үе тасалдсан. Сүүлийн нэг жишээ, нийгмийн хандлагыг даган малчин айл өрх бүхэн бараг бүх хүүхдээ дээд сургууль төгсгөнө гээд зүтгэчихсэн. Тэдний нэлээн олон нь дээд боловсролтой гэсэн диплом л олж авснаас цаашгүй. Зарим нь одоо тогтсон ажил амьдралгүй, хотын гудамжаар зам заалгаад халтуур хийж явна. “Хүн олны урсгалд хөл нийлээ л бол” малчны хотноос ирснээ мартаж орхино. Гэтэл мал дагасаар насан өндөр болж төв бараадсан эцэг эх нь малын дөргүй шахам “малчин” хөлсөлж хэдэн малаа мануулчихаад өөрсдөө хөдөө, төв хоёрын хооронд ээлжгүй шогшиж байна. Малын дөргүй тэр малчин нүүдэлчний өв соёлыг яаж авч явахав?! Айраг сүүнд ус, ааруул аарцанд гурил холих “сүүхээтэй ухаан” энэ хавиас л гарч байгаа юм. Ингэхлээр тэр оюуны өв хаашаа явахав?
Ер нь амьдралынхаа хуулиар амнаас ам дамжин уламжлагдаж ирсэн оюуны соёлыг сургууль номоор дамжуулан сурталчлах, хичээлээр заах төдийхнөөр авч явна гэдэг хоорондоо тэс ондоо ойлголт бололтой. Ондоо байдгийн учир нь нүүдэлчдийн ахуй соёлын боловсрол, суурин газрын боловсрол хоёрын ялгаанаас улбаатай юм. Нүүдлийн соёлоо гээхгүй авч явъя гэсэн үзлээр байх, дунд сургуулийн бүр бага ангиас эхлээд сурах бичгийн агуулгад хүртэл тусгасан зүйл их бий. Харамсалтай нь тэнд дурдагдаад буй хом шат, буйл бурантаг, жолоо цулбуур, чөдөр ногт тэргүүтнийг өнөөгийн хотын хүүхэд байтугай багш нь ч сайн төсөөлөхгүй байна. Монгол ахуйн уламжлалт мөртлөө ямар нэгэн харь юм шиг болчихсон ойлголтыг хүүхдэд яаж тайлбарлах вэ гэдэг асуулт хотын сургуулиудын анги танхимуудад байнга гарч байна. Тэгээд тиймийг нь заахдаа ч, таньж мэдэхдээ ч тээршааж байгааг яахав? Нүдэн балай, чихэн дүлий яваад л байх уу?
Нүдэн балай гэснээс. Уул овоогоо дээдлэх зан үйл бол тусдаа том соёл. Говь гурван сайхан, Алтайн арван гурван сан мэтийн уул усны тахилга, лус савдагт залбирах ёсон өөрийн гэсэн дэг жаягтай, судар номтой ч. Харин их зам харгуй тосуулан хөтөл, онь барьж босгосон овоог морин өртөө үүссэн цагаас газрын чиг баримжаа тогтоох зорилгоор дэлгэрсэн гэж үздэг юм билээ. Одоо тэгтэл хөтөл болгоны овоо архины бөглөө мулталдаг газар болон учир утгаа алдаж, хайран сайхан даваан дээр хог новш овоорон, нөгөө чулуу нэмээд өнгөрдөг овоо нь (чулуу нэмэх ч бас овоогоо өндөрсгөж холоос харагддаг болгох гэсэн улаачдын ёсноос үүдэлтэй) архины шил, ундааны лааз мэтийн хэрэггүй хогоор дүүрч, дэргэд нь хүн амраад суух байтугай сэжиг хүрмээр дүр төрхтэй болчихсоныг яалтай. Заримыг нь орон нутаг цэвэрлэдэг ч дахиад л хог овоолчихдог гэсэн. Дээрээс нь хот тойрсон довцог бүхэн дээр хэн дуртай нь “хувийн” овоо босгож, энд тэндгүй мяндсан хадаг уядаг болж. Хувийн болгох сонирхол нь даамжирч байгаа юм болов уу, булаг шандад эзэн суухыг хүртэл санаархаж, болж өгвөл уулын ам хашиж авахыг боддог болж. Энэ бол нүүдэлчдийн соёлыг тэс ондоо зүг рүү гулдарч, завхруулж байгаа явдал.
Монгол гэр, дээл хувцас, морь, бөх бол нүүдэлчдийн соёлын гайхамшигтай өв. Гэтэл монгол хувцас хэрэглээний шинжээ алдахын хоёр туйл цухалзаад л байгаа. Одоо костюм ч юм уу, оготор хүрэм, пүүз өмссөн хүн мотоциклиор хонь, адуу тууж явахын тухайд бол бараг нүд дасчээ. Хятадад явж байхад шилбүүр сугавчилж малгай бүчилсэн хүн хэдэн хонины захад зогсч байгаа дүр зураг харагдах юм билээ, түүнээс өөрцгүй. Хонины захад нарны шүхэр бариад явж байгаа морьтой хүн бас л сонин харагддаг. “Ер нь шүхэр барьдаггүй үндэстэн гэвэл малчин монголчууд байсан байх ч юун магад. Тэр байтугай бүрх малгайг хүртэл “Морь үргэнэ” гээд нэг хэсэгтээ толгой дээр тавьдаггүй байсан” гэж Д.Нямаа бичжээ. Юмны зохимж гэж байх юм даа. Нөгөөтэйгүүр сайхан монгол хувцас маань хэрэглээний гэхээсээ зүгээр л гоёл чимэглэлийн буюу европ хэллэгээр декоратив чанартай (европчууд ингэж ярьж байгаа учраас) болж найр наадмын чимэг, загвар өмсгөлийн үүргээр илүү давуу хэрэглэгдэх болсныг нөгөө нэг туйл гэхээс өөр яахав. Өнгө хөөцөлдсөн газар мөн чанар гээгддэг, мөнгө хөөцөлдсөн газар хүн чанар гээгддэг гэдэг дээ.
Морь, бөхийн тухайд бол язгуур чанараа алдах тийшээгээ бүр яарах мэт явж байгаа. Морь, бөхтэй холбоотой монгол соёл ерөнхийдөө арилжааны замаар орсон гэж нэгэн дуугаар ярьцгааж байна, үнэн. “Одоо ч довтой тоот наадам хийж, доштой бүхэн нам байгуулдаг болсон цаг” гэж хөдөөний нэг өвгөн ярина лээ, ортой үг. Саяхан Монголын морин уяачдын холбоо хөр цастай хөлдүү газар зохион байгуулсан хурдан морьдын уралдаанд арван нэгэн хүүхэд мориноос унаж, нэг хүүхэд хөнгөн гэмтсэн тухай юу ч болоогүй юм шиг ярьж, үүнийг буруутгасан хүүхдийн эрхийг хамгаалах байгууллагыг бараг загнаж сууна лээ. Ингэхгүй бол морь уралдуулах наадам цэнгэл мөхөх гээд байна гээд. Аливаа зүйл хэрээс хэтэрвэл алдаж эндэж байж дуусдаг гашуун үнэн хаа ч тийм. Хурдан морь уралдуулах үеэр 2009 онд 158, 2010 онд 222, 2011 онд 254, 2012 онд 326 хүүхэд мориноос унаж олон хүүхэд бэртэж гэмтсэн, энүүхэн хугацаанд хорь гаруй хүүхэд соёолж буй нялх ногоотой хамт морины хөлд талхлагдан хорвоогоос буцсан тухай хэдэн тоог харахад л аюул жилээс жилд өссөөр ирснийг гэрчилж байна. Ашиг олж, алдар хэргэмээ зузаалж, аархаж баярхсан хэдэн хүн зугаацаж л байвал алдах эндэхийн тухай боддоггүй бололтой. Ер нь хэтэрхий хөөргөдөж, хэтэрхий шунаж соёлоо, бас ёс зүйгээ баллаж болно. До.Цэнджавын “Тэнгэрт хальсан тоос” туужид ч үүнийг л мөн өгүүлжээ. Нөгөө л цөвүүн цагийн харанга дэлдсэн зохиолуудын нэг. Ёс зүйгээ, хэл соёлоо дархлан тээж явагч нь яалт ч үгүй тухайн цагийн гярхай шинжлэгч уран зохиол юм даа.
Хэл гэснээс. “Тэнгэрийн хаяа” бол сайхан монгол хэлний сувдан шигтгээ гайхамшиг. Язгуураас нь олж авсныхаа хувьд монгол хэлний “амт шимтийг” Долгорын Нямаа харуулахгүй өөр хэн харуулахав. Тэгээд ч тэр амт шимт нүүдэлчин ахуйгаасаа л илүү мэдрэгддэг билээ. Зүгээр л нэг уулын мухарт суугаа малчин өвгөний амнаас дүрслэн илэрхийлэх чанараараа гойд ончтой ийм “сувдан шигтгээ” аль олон гарахыг тэр гэхэв. Д.Нямаагийнхаас ч бас алийг тэр гэхэв. Тэнд дурдагдах “салхи буруудвал сүү гашилдаг”, “тэнгэр инээх өдөр”, “мичид тогоо өнгийх”, “мичид зулзгалах”, “сар шээх” гэх зэрэг хэлц мэт өгүүлэмжийн цаана агуулагдаж буй нүүдэлчин хүн арга ухаанаа цэгнэх, ажил төрлөө зохицуулах хэмжээний гүн гүнзгий учир холбогдолтой нэг ёсон харамсалтай нь бас л тэгж ингээд гээгдэх нь ээ. Д.Нямаа нэгэн ярилцлагадаа өчсөн байна лээ. “Энд тэнд явж байхад хөдөө нутаг эзгүйрч байгаа нь харагдах гээд байх болсон. Энэ эзгүйрэл бидний сэтгэлгээ, уран бүтээлд бууж ирэх гээд байх шиг. Үүнийг дагаад монгол хэлний олон үг алга болно гэж бодохоос аймшигтай” гэж. Үүн лүгээ давтан өчихүл нүүдэлчин соёлоо эрэмдэглэх нь монгол хэлээ эрэмдэглэхийн үүд. Аливаа хэл соёлынхоо тусгал гэдэг утгаараа тийм.
Өнөө цагт үзэх зугаацах юм нь элбэгийнх үү, ном уншихаа больж. “Хорьдугаар зууны Монголын утга зохиолоос битгий сал. Хамаг сайхан монгол хэл минь тэнд хавтаслагдаад үлдсэн… Хорьдугаар зууны утга зохиолыг дандаа хөдөө төрсөн, хөдөөгийн ард түмний дунд өссөн цэвэр монгол хэлтэй зохиолчид бичсэн шүү” гэж Д.Нямаа захиж байна. Энэ бол хэлээ алдчих вий гэсэн болгоомжлол юм. Уран зохиол уншихгүй, хэл соёлоо судлахгүй бол хэлээ алдана. Бичиг үсгээ соливол бас хэлээ алдана. Дэлхийн улс гүрнүүд бичгээ сольё гээд ч сольж чаддаггүйн учир юу вэ гэвэл хэлний когнитив буюу танин мэдэхүйн үүрэг алдагдах аюултай. Ямарваа үндэстэн эх хэлнийхээ танин мэдэхүйн арвин их сан хөмрөгийг хагас дутуу хөрвүүлсэн бичиг үсэгт шилжээд зөвхөн коммуникатив буюу харилцааны үүргээр нь үлдээвэл тэр хэлний оршин тогтнох суурийг баллана гэсэн үг. Учир нь харилцаан дахь үгсийн сан нийт үгсийн сангийн өчүүхэн төдий хэсэг байхаас гадна найруулга нь ч мөн төгс бус, ядмаг шинжтэй байдаг. Харилцааны найруулгыг тэжээж, цэнэглэж, үгсийн санг нь эргэлдүүлж байдаг эх үүсвэр нь тухайн хэлний сан хөмрөг, өөрөөр хэлбэл уран зохиол билээ.
Америкийн индианчууд, Австралийн аборигенүүд гадны соёлын түрэлтэнд орохдоо гуугчиж хашгичсаар язгуур соёлоо гээж хэлээ мартаад хэн ч биш болж түүхийн хүрдэнд “зажлуулах” мэт золиослогдсон юм гэнэ лээ. Бид эрх биш тусгаар тогтносон эх нутагтаа эзэн суугаа болохоор амгалан сайхан л байцгаана. Тэгээд ч тэр үү, техник, технологийн гэх жолоогүй хоморгонд автаж, цаг тооны хазааргүй урагшлах нүргээнт эргүүлэгт орсон энэ эринд эх дэлхий, унаган байгалдаа шимтэн, бас зохицон аж төрж яваа цорын ганц иргэншлийг тээгч нүүдэлчин монгол хүний амар амгаланд гадныхан атаархаж сууна. Гэвч бид нүүдэлчин соёлоо гээсээр л байна.
Ц.Магсар (МУБИС, доктор Ph., профессор)