Их Монгол Улс буюу Монголын эзэнт гүрэн бол хамгийн том газар нутагтай эзэнт гүрэн юм. Судлаачид Их Монгол Улсын газар нутгийг 26 сая эсвэл 33 сая километр дөрвөлжин хэмээн олон янзаар тайлбарлаж ирсэн байдаг. Британийн түүхчид Монголын эзэнт гүрэн нь түүхэн дэх хоёр дахь том эзэнт гүрэн хэмээн тэмдэглэсэн нь дагаж орсон буюу хараат түшмэг улс орон, овог аймгуудын газар нутгийг оруулаагүй тооцсонтой холбоотой. Их Монгол Улсын гал голомтыг 1206 онд Чингис хаан асаан бадраасан бөгөөд энэ их гүрэн мандан бадралынхаа алтан үедээ Номхон далайн эргээс Хар тэнгис, Дунай мөрний сав газар, өмнөд этгээдэд Зүүн өмнөд Азийн болон далайн арлуудын хараат буюу вассал орнууд, хойд зүгт Умард мөсөн далай Енисей мөрний сав газрын дагаж орсон овог, аймгуудын эзэмшлийг хамруулсан өргөн уудам газар нутгийг эзэмшиж байлаа. Их Монгол Улсын эзэнт гүрэн 1279 онд дэлхийн хуурай газрын 16 хувийг эзэлж, тухайн үеийн дэлхийн дөрвөн хүн тутмын нэг нь эзэнт гүрний газар нутагт амьдарч байжээ. Монголын эзэнт гүрэн одоогийн ОХУ, БНСУ болон БНАСАУ, БНХАУ, Энэтхэг, Турк, Казахстан, Беларусь, Сири, Афганистан, Пакистан зэрэг 28 улсын газар нутгийг хамран оршиж байв.
Ази, Европын олон арван хот улсыг мөхөөж хэдэн арван сая хүнийг эрхшээлдээ оруулсан авч монголчуудын цэргийн тоо 250 мянгаас хэтэрч байгаагүй аж. Чингис хаан төв Ази, одоогийн Монгол Улсын газар нутаг дахь тархай бутархай олон арван нүүдэлчин аймгуудыг нэгтгэж, Зүрчидийн Алтан улс, Тангуд улс, Хорезмын эзэнт улсыг байлдан дагуулснаар их гүрний алтан үеийг эхлүүлсэн юм. Арванхоёрдугаар зууны сүүлийн хагаст Монголын газар нутагт Хамаг Монгол, Хэрэйд, Мэргид, Татар, Найман зэрэг олон арван нүүдэлчин аймгууд мөнхийн дайн дажинтай байлаа. Хамаг Монгол аймгийн ханаар 1189 онд өргөмжлөгдсөн Тэмүжин улс төр болон цэрэг зэвсгийн хүчээр зэргэлдээх аймгуудыг өөртөө нэгтгэж, 1206 онд Их Монгол Улсыг байгуулсан байна. Тухайн үеийн монголчуудьн өмнө тархай бутархай оршиж, өөр хоорондоо ямагт хагаралдан бусдын зууш болох уу, эсвэл нэгэн дээвэр дор нэгдэн нягтарч, өөдлөн дээшлэх үү гэсэн салаа зам таарчээ. Тэрхүү түүхэн сонголтыг зөв ухамсарласан Хамаг Монголын хан Тэмүжин эсгий туургатанг нэгтгэх тэмцэлд эргэлт буцалтгүй оров. Хамаг Монголын дотор Тэмүжинээс гадна Жамухын толгойлсон хүчний нөлөө хүчирхэгжиж, тэд тус тусдаа хүчээ зузаатгахыг эрмэлзэж байв. Цагийн байдал Тэмүжиний талд аятай эргэж, Жамухын харьяат нараас түүний талд дагаар орсоор байлаа. Хэрэйдийн ханлигийн дотор эвдрэл гарч, Тоорил ханыг хүчин мөхөсдөхөд Тэмүжин ивээлдээ авч тэнхрүүлэв. Тэмүжин Тоорил хантай 1196 онд Алтан улсад туслан, Татарт хамтын хүчээр цохилт өгчээ. Тэд 1199 онд Найманы ханлигтай нүүр тулж байлдсанаас гадна монгол угсааны олон аймгийг байлдан дагуулав. Гэвч Тайчууд, Хонгирад, Ихирэс, Горлос, Татар, Ойрад, Найман аймгийн ноёд эвсэж, Чингисийн эсрэг шинэ холбоо байгуулжээ. Тэд 1201 онд Эргүнэ мөрний хөвөөн дээр хуралдаж, Жамуха сэцэнг Гүр хаан хэмээн өргөмжилжээ. Эл бүлэглэлийн эсрэг Тэмүжин Тоорил хантай хүч хавсран тулалдаж бут цохив. Жамухын эвслийг бут цохисны дараа Тэмүжин 1202 онд Татарыг эрхэндээ бүрмөсөн оруулав.
Жамуха Хамаг Монголын нөлөө бухий язгууртан Алтан, Хучир нарыг талдаа урвуулж, Тоорил ханы хүү Нялх Сэнгүмээр эцгийг нь ятгуулж, 1203 онд Тэмүжиний эсрэг дахин эвсэл байгуулжээ. Үүнийг тагнаж мэдсэн Тэмүжин 1203 оны намар Туул голын хавь газар Тоорил ханыг гэнэдүүлэн цохисон байдаг. Ингэж Тэмүжин хамгийн хүчирхэг Хэрэйдийн ханлигийг мөхөөснөөр монгол туургатны дотор эрх сүр, нэр хүнд нь эрс өсөв. Өмнөх тулалдаануудад ялагдаж, Найманы Таян ханыг тойрон бүгсэн ханлиг, аймгуудын хэсэг бусаг хүчийг 1204 онд бут цохисноор монгол туургатны үндсэн гол хэсгийг өөртөө нэгтгэжээ. Тэмүжин ийнхүү “хагацсан улсаа хамтатгаж, бутарсан улсаа бүртгэх” их үйл хэргийг бүтээсэн билээ.
Гуравдугаар жарны улаан бар жил буюу 1206 он бол Монгол Улсын түүхэнд хэзээ ч мартагдашгүй алтан үсгээр бичигдэх учиртай цаг хугацаа юм. 1206 оны намар Онон голын эхнээ Тэмүжиний oрд өргөөнд Монголын язгууртан дээдсийн их чуулган Их Хуралдай хуралджээ. Их Хуралдайн өмнө тавигдсан үндсэн зорилт нь Их Монгол Улсаа байгуулсныг даяар олноо зарлан тунхаглах, нүүдэлчин монголчуудын төрийн жолоог бат түвшин атгах их хааныг сонгон өргөмжлөх явдал байв. Чингис хааны үндэслэн байгуулсан Их Монгол Улс эхэн үедээ умардаас өмнө этгээдэд Байгаль нуураас Түмэн газрын Цагаан хэрэм хүртэл, зүүнээс өрнө зүгт Хянганы нуруунаас Алтайн чинад хүртэл өргөн уудам нутгийг эзлэн оршиж байв. 1207 онд Зүчи баруун гарын их цэргийг удирдан, буриад, хабханас, тува зэрэг Ойн иргэдийг Их Монгол Улсад нэгтгэлээ. Нүүдэлчин аймгуудын нэгдлийг хөрш зэргэлдээ орнууд таатай хүлээж авсангүй. Улмаар улс төр, эдийн засгийн зөрчил нь дайн үүсэх шалтгаан болж Чингис хаан Зүрчидийн Алтан улс, Тангуд болон Хорезм эзэнт улсад цэрэглэн халдаж цаашлан Азербайжан, Гүржийг эзэлж Калка голын хөвөөн дээр Оросын вангуудын цэргийг бут цохижээ. Тангудын эсрэг хийсэн сүүлчийн аян дайндаа Чингис хаан таалал төгссөн бөгөөд өөрийн байгуулсан эзэнт улсаа хөвгүүддээ гэрээслэн үлдээв.
Чингис хааны зарлигаар түүний өргөмөл дүү, шадар түшмэл Шихихутаг “Их засаг” хэмээх хуулийг батлан гаргасан байна. “Их засаг” хуулийн өмнө энгийн ард иргэд болон ихэс дээдэс тэгш эрхтэй байж, адил ял зэмлэл хүлээдэг байснаараа онцлог юм. Хуулийн ял шийтгэл нь маш хатуу байсан бөгөөд жишээлбэл, дайнд явах үед урд яваа хүнийхээ санамсаргүй унагаасан зүйлийг арын хүн авч өгөхгүй бол цаазаар авах ял оноодог байв. Энэхүү хатуу засаглал нь Монголын эзэнт гүрнийг амар амгалан, тайван тогтуун улс болгох үндэс суурь нь болж байв. Европын жуулчид их гүрний ард иргэдийн өндөр зохион байгуулалттай, дэглэм журамтай байдлыг гайхан шагшсан нь олонтаа. Их гүрний үед сайд түшмэд, цэргийн жанжид өөрсдийн авьяас чадварт тулгуурлан сонгогддог байсан бөгөөд шашин шүтэх эрхийг чөлөөлж өгсөн байна. Ард иргэдийн доторх хулгай дээрмийг чандлан хорьж зөрчигсдийг хатуу шийтгэдэг байв. Биедээ үнэт эрдэнэ тээж яваа ганц бие эмэгтэй хүн гүрний нэг өнцгөөс нөгөө өнцөг хүртэл ямар ч саадгүй аялах боломжтой байсан гэдэг. Их Монгол Улсын үед аян дайнд мордох, их хааныг сонгох зэрэг хамгийн чухал асуудлуудыг Их хуралдайгаар шийддэг байж. Их хуралдайд алтан ургийнхан, цэргийн жанжид, төрийн сайдууд зэрэг хамгийн нөлөө бүхий хүмүүс уулзан цуглаж хамтаар улсын чухал асуудлуудыг шийддэг байжээ.
Их гүрний өнцөг булан бүрт өртөө улаа байгуулж худалдаачид, элчүүдийн аюулгүй байдлыг хангасан байна. Эдгээр өртөө улаагаар дамжуулан худалдаачид Хятадаас Ойрхи дорнод, Европ хүртэл саадгүй аялдаг байв. Чингис хаан төрийн тамгыг хэрэглэх болж, монголчуудыг бичиг үсэгтэй болгох ажлыг эхлүүлж, мөн хуульчид, багш нар, уран бүтээлчдийг татвараас чөлөөлсөн байна. “Их засаг” хууль бол дэлхийн соёл иргэншлийн түүхнээ бүхэл бүтэн нийгэмд улс төрийн байгуулал бүрэлдэн төлөвшихөд томоохон үүрэг гүйцэтгэсэн эртний Вавилоны Хаммурапийн хууль, Энэтхэгийн Манугийн хууль зэрэг алдартай хуулиудтай эн зэрэгцэхүйц ач холбогдолтой цааз-эрхэмжийн нэн чухал баримт бичиг юм. Монголчууд даян дэлхийг засагласан хоёр зуун жилийн хугацааг эдүгээ “Pax Mongolia” буюу Монголын амар амгалант үе гэж нэрлэдэг юм.
Чингис хааныг тэнгэрт хальсны дараа хөвгүүд нь хоорондоо хаан ширээний төлөө тэмцэлдэв. Чингисийн гэрээслэл ёсоор Өгэдэй ширээнд суух ёстой байсан боловч Чингисийн дүү Тэмүгэ Отчигин зэрэг нөлөө бүхий зарим ноёд Чингисийн отгон хүү Тулуйг хаан болгох санаатай байжээ. Хэрлэнгийн Хөдөө аралд эхэлсэн Их хуралдай дөчөөд хоног үргэлжлэн байж 1229 оны билгийн наймдугаар сард Өгөдэйг хаанд өргөмжилснөөр сая өндөрлөжээ. Өгэдэйг хаан ширээнд суухад авга ах Отчигин, Бэлгүдэй, ах Цагадай, дүү Тулуй, ах Зүчийн хүү Бат зэрэг дээдэс онцгой хүндэтгэл үзүүлж мөргөн ёсолж, Цагадай Тулуй нар хоёр талаас түшиж, авга Отчигин араас нь тулж ширээнээ суулгажээ. Үүнээс хойш их хааныг өргөмжлөх бүрт бүгд мөргөх ёсон тогтсон гэдэг. 1241 онд Өгэдэйг нас бармагц хаан ширээний төлөө тэмцэл дахин өрнөжээ. Өгэдэй ач хөвгүүн Ширмүн буюу Тулуйн хүү Мөнх хоёрын нэгийг ширээ залгамжлуулахаар гэрээсэлсэн гэдэг. Гэтэл Өгэдэйн хатан Мэргэд овгийн Дөргэнэ (Туракина) төрийн эрхийг түр барьж байгаа байдлаа ашиглаж өөрийн хүү Гүюгийг хаан болгох гэж хүчлэн оролджээ. Үүнээс болж шинэ хааныг сонгон өргөмжлөх явдал хойшлогдож дөрвөн жил шахам Дөргэнэ хатан төр барьжээ. 1245 оны намар Хар хүрмийн ойролцоохь Далан даваа гэдэг газар Их хуралдай болж Гүюгийг хаанд өргөмжилсөн байна. Тэр хуралдай их өргөн дэлгэр болж Их Монгол Улсын өнцөг булан бүрээс алтан ургийн ноёд язгууртнаас гадна хятад, Орос, Солонгос, Франц, Гүрж, Герман, Араб зэрэг орнуудын төлөөлөгчид болон Ромын пап ламын элч Плано Карпини зэрэг гадаадын олон улсын элчис ирсэн аж.
Гүюг хаан ширээнд удсангүй. 1248 оны хавар дайнд явж байгаад Самарканд хотын орчимд тэнгэрт хальжээ. Энэ завшааныг Гүюгийн хатан Хаймиш ашиглан 1249-1251 онд төр барьжээ. Чингис хааны хойчис Зүчи-Тулуйнхан, Цагадай-Өгэдэйнхэн гэсэн сөргөлдөгч хоёр талд хуваагджээ. Алтан ордны улсын Бат хаан насны ахмад, нэр хүндтэйн учир 1249 онд өөрийн байгаа газарт Их хуралдай хийх санал дэвшүүлж, олон ноёнд урилга заллага явуулжээ. Тэнд цөөхөн хүн очсон боловч Батыг өөрийг нь их хаан болгох саналыг дэвшүүлжээ. Бат түүнийг хүлээж авсангүй, харин Тулуйн хүү Мөнхийг хаанд өргөмжлүүлэхээр тогтоожээ. Мөнх хаан болоод өөрийг нь эсэргүүцсэн Өгэдэйн ач хүү Ширмүүн, Гүегийн хүү Хочин, Нуху, Чингис хааны дотнын нөхөр Зэлмийн хүү Есүндэй, Занги, Цанай, Элжигдэй, түр хугацаагаар төр барьж байсан Хаймиш хатан, Гүюгийн их түшмэл Чингай зэрэг дал гаруй хүнийг хатуу чанга шийтгэн ихэнхийг нь цааш нь харуулж Дөргэнэ хатан зэргийг цөлсөн байна. Мөнх хааны энэ эрс тэс ширүүн арга хэмжээ нь Мөнх хааны байр суурийг бэхжүүлж, улс төрийн хямрал тэмцлийг намжаасан байна.
Монголын эзэнт гүрэн байгуулагдсан эхэн үедээ нэгдэл нягтрал сайтай, нэгэн удирдлагатай байсан боловч аажмаар бие даасан улсууд болон задарсан байна. Чингис хаан дөрвөн хүүдээ эзэмшил нутаг олгохдоо ахмад хүү Зүчидээ Арал тэнгисээс баруун тийш Каспийн тэнгисийн умар зүгийн нутгийг, хоёрдугаар хүү Цагаадайдаа Алтайн нуруунаас баруун тийш Амур мөрөн хүртэл буюу Тэнгэр уулын ар өвөр, хуучин баруун Ляо улсыг, гуравдугаар хүү Өгэдэйдөө Найман аймгийн эзэмшил буюу Эльба мөрний дээд урсгалаас баруун тийш Балхаш нуурын зүүн талын нутгийг тус тус хуваажээ. Өгэдэй хааныг нас барснаас хойш тав, зургаан жил хаан ширээ эзгүйрч, Монголын төрийн ордны эрх суларсан билээ. Хэдий тийм боловч Мөнх хаан нас барсан 1259 оныг хүртэл Монгол орон эзэнт гүрний төв нь болсоор байсан юм. 1261 онд хаан ширээнд суусан Хубилай хаан Хятадад Монголын Юань гүрнийг байгуулжээ. Тулуйн хүү Хүлэгү 1253-1254 оныг хүртэл баруун тийш аян дайн хийж, Иран, Багдад, Араб зэрэг орныг байлдан дагуулж, Ил хант улсыг байгуулав. Зүчийн хүү Бат 1235-1241 оныг хүртэл баруун зүг Кипчак нутгийг эзлэн улмаар Орост довтолж, Польш, Мажар (Унгар)-ыг эзлэн Алтан ордны улсыг байгуулжээ. Дундад Азид Цагаадайн хаант улс бий болов. Мөнх хаан эзэнт гүрний эрхийг барьж байх үедээ өмнө зүгийн улс орны цэрэг, засаг захиргааны эрхийг голчлон барьж, харин Бат ханд өрнө зүгийн улс орны цэрэг, засаг захиргааны эрхийг ихэвчлэн мэдүүлж байсан баримт “Судрын чуулган”-д байдаг. Ер нь Мөнх хааныг нас барснаар Алтан ордон, Цагаадайн хант улс, Хубилай хааны таалал төгссөнөөр Ил хант улс тус тус биеэ даасан улс болон задарсан билээ.
ИХ МОНГОЛ УЛСЫН ЭХЭН ҮЕИЙН ХААД
Тэмүжин. Өргөмжилсөн нэр нь Чингис. Эцэг нь Есүхэй, эх нь олхонуд аймгийн Өүлэнүжин. Усан морин жилийн зуны тэргүүн сарын 15-нд буюу 1162 онд одоогийн Хэнтий аймгийн Дадал сумын нутаг Онон мөрний Дэлүүн болдог гэдэг газар төрсөн. Шороон тахиа жил буюу 1189 онд Хамаг Монгол Улсын хан болж, Чингис гэдэг цол авсан. Улаан барс жил 1206 оны намар Их Монгол Улсын хаанд өргөмжлөгдсөн. Хаан ширээнд 22 жил сууж гал гахай жил буюу 1227 оны зун 66 насандаа тэнгэрт хальжээ.
Өгэдэй. Өргөмжилсөн нэр нь Далай хаан. Эцэг нь Чингис, эх нь хонгирад аймгийн Бөртэ Үжин. 1186 онд төрсөн. 1229 оны есдүгээр сараас 1241 оны арванхоёрдугаар сард хаан ширээнээ 13 жил суужээ. Их хатан нь найман аймгийн Дөргэнэ. Далай хаан 1241 оны өвөл тэнгэрт хальсан.
Гүюг. 1206 онд төрсөн. Эцэг нь Өгэдэй хаан. Эх нь Дөргэнэ хатан. 1245 оны хавар их хаанд өргөмжлөгдсөн, 1248 оны хавар тэнгэрт хальсан. Гурван жил хаан ширээнд суусан.
Мөнх. Эцэг нь Чингис хааны отгон хүү Тулуй, эх нь Хэрэйдийн Сорхагтани хатан. 1208 онд төрсөн. 1251 оны зун их хаанаар сонгогдсон, хаан ширээнд есөн жил суусан, 1259 оны зун Сычуаньд цэргийн хуаранд өвчнөөр тэнгэрт хальсан.
Аригбөх. Эцэг нь Чингис хааны хүү Тулуй, эх нь Хэрэйдийн Сорхагтани хатан, 1257 онд Мөнх хаан Сүн улсыг дайлаар мордохдоо төр хариуцан тамга барьж суухаар Хархоринд үлдээсэн, 1260 оны зун Хархоринд Их хуралдайгаар хаан ширээнд өргөмжлөгдсөн ч төрсөн ах Хубилай Шандуд их хуралдай хуралдуулж хаан гэж тунхагласан тул ахтайгаа хаан ширээний төлөө тэмцэлдэн дайтаад 1264 онд ялагдаж Хубилайд буун өгсөн, 1266 онд нас барсан ба хорлогдсон байж магадгүй хэмээн таамагладаг байна.
МОНГОЛЫН ЭЗЭНТГҮРНИЙ ТҮҮХЭН ОН ЖИЛИЙН ДАРААЛАЛ
• 1189 он. Хар зүрхний Хөх нуурт Алтан, Хучир, Сача бэхи, Тайчу зэрэг Хамаг Монголын нөлөө бүхий ноёдын хуралдай болж, Тэмүжинг Хамаг Монголын хаанд өргөмжилжээ.
• 1206 он. Онон мөрний эхэнд Монгол ноёдын Их хуралдай хуралдаж Их Монгол Улс байгуулсныг даяар олонд тунхаглан зарлаж, Тэмүжин ханыг Их Хаан Чингис хаанаар өргөмжлөв.
• 1207 он. Монголчууд баруун хойд Хятад болон Түвдийн зарим газар нутгийг эзлэн оршиж байсан Тангудыг дайлах аян дайныг эхэлж 1210 онд Тангудын хаан бууж өгснөөр Чингис хаан цэргээ гэдрэг татжээ. Тухайн үед уйгарууд Их Монгол Улсад дагаар орж цаашдын аян дайнууд болон улс гүрнийг төвхнүүлэх ажилд идэвхитэй оролцжээ.
• 1211 он. Чингис хааны их цэрэг элсэн говийг гаталж Алтан улсад цөмрөн оров. Цавчаал боомтын тулалдаанаар Алтан улсын цэргийн давуу хүчтэй тулгаран анхны томоохон ялалтыг байгуулав.
• 1218 он. Монголчууд Хар Кидан улсын нутагт нэвтэрч Кашгар хотыг эрхшээлдээ авчээ.
• 1218: Чингис хааны элчийг цаазаар авснаар Хорезмын шах Мухаммед их дайны харангыг дэлдэв.
• 1219 он. Их Монгол Улсын цэрэг Сырдарья мөрнийг гаталж Туркестаны нутагт нэвтрэн оржээ.
• 1219-1221 он. Хэдийгээр умард Хятадад Алтан улстай хийж байсан дайн үргэлжилж байсан ч Чингис хаан баруун зүгт Хорезмын эзэнт улсыг амжилттай дайлж, улмаар Мухаммед шахыг устгах даалгаврыг Зэв, Сүбэдэй нарт өгчээ.
• 1223 он. Зэв, Сүбэдэй нар 20000 морьт цэргийг удирдан Калка голын хөвөөнд анх удаа Орос, Кипчакийн хамтарсан цэрэгтэй тулалдан ялалт байгуулжээ.
• 1227 он. Чингис хаан Тангудыг дайлж яваад тэнгэрт халив. Энэ үед Монголын эзэнт гүрэн 26 сая километр квадрат газар нутгийг эзэлж хэмжээгээрээ Ромын эзэнт гүрэн болон Македоны эзэнт гүрнээс дөрөв дахин том болсон байв.
• 1229 он. Өгэдэй их хаан ор сууж Далай хаанаар өргөмжлөгдөв.
• 1237 он. Монголчууд Бат ханы удирдлаган дор нэгдэн баруун зүгт довтолж Киевийн эсрэг дайныг эхлүүлэв.
• 1240 он. Киевийн вант улсуудыг сөнөөв. Мөн дорно зүгт Солонгосыг эрхшээлдээ оруулав.
• 1241 он. Монголчууд Польшийн Легниц хотын дэргэд Легницийн тулалдаанаар Польш, Герман, Францын хамтарсан 30 мянган хүнтэй армийг бут цохисон байна. Мөн Шайо голын хөвөөнд Унгар, Хорватын 65000 хүнтэй шигшмэл армийг бут цохив.
• 1241-1242 он. Бат хааны арми Болгарыг эзэлж жил бүр алба гувчуур авах болов.
• 1241 он. Өгэдэй хаан нас эцэслэж Европыг эзэлж байсан цэргийн жанжид, хан хөвгүүд Их хуралдайд дуудагдаж нутгийн зүг хүлгийн жолоо залав.
• 1242 он. Монголчууд Адриатын тэнгис хүрэв.
• 1246: он. Гүюг хаан Их хаанаар өргөмжлөгдөв.
• 1248 онд Гүюг хаан нас барав.