-ОНОНГИЙН ШУГУЙД БУУ ҮҮРЧ ЯВСАН АНЧИН ЭРТЭЙ БҮТЭН ӨДРИЙНТУРШ ХУУЧИЛСАН ТЭМДЭГЛЭЛ-
“Өдрийн сонин” www.admin.dnn.mn сайтаараа дамжуулан архиваасаа цувралаар хүргэж байхаар болсон билээ. Энэ удаа 2012 оны арванхоёрдугаар сарын 17-ны өдрийн №298, 299 (4313, 4314) дугаарт нийтлэгдсэн Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан Дашийн Бямбасүрэн гуайнд өнжсөн “Танайд өнжье” буланг эргэн сөхлөө. Монголын улс төрд залуу нас, эрдэм чадлаа харамгүй зориулсан эрхэм төрийн түшээ Д.Бямбасүрэн абугайн энгийн сайхан үүх түүхийг хамтдаа уншъя.
Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан Дашийн Бямбасүрэн гуайнд өнжлөө. Монгол Улс ардчилал, зах зээлийн нийгэмд шилжсэн долгионт он жилүүдэд засаг тэргүүлж, хүнд бэрх ачааг нуруун дээрээ үүрч явсан энэхүү буурал толгойг Монголын ард түмэн ихэд хайрлан хүндэтгэдэг билээ. Ерээд оноос хойш олон ч засгийн нүүр үзсээн, бид. Гэхдээ юмны наад цаадахыг мэдэх луугарууд “Бямбасүрэнгийн Засгийн газар” гэж тодотгож ярих нь олонтаа дуулддаг. Төрийн өндөр алба хашиж явсан эрхмүүдээс цаг хугацаа алсрах тусам нэгэнт тогтоосон өндөрлөгтөө бат бэх зогсож, аль ч засгийн үед ийш тийшээ урвалгүй үзэл бодлоо тууштай хамгаалж, Монгол төрийн ноён нуруу хэвээр байгаа нэгэн бол Дашийн Бямбасүрэн гуай. Үүнийг молхи би бус ард түмэн нэгэн дуугаар хүлээн зөвшөөрдөг юмаа.
Ингээд Онон мөрний хөвөө, Хан Хэнтийн уулс, эзэн хааны мөр оршсон өлгий нутагт төрж өссөн буурал баавайтай өдрийн турш хуучилсан яриа хөөрөлдөөнөө хүргэе. Бямбасүрэн гуайн хэлснээр нар ханын толгойд голлох үес буюу арваннэгэн цаг багагүй хижээлдэж байхуйд гэрийнх нь үүдэнд очлоо. Өмнөх өдөр утсаар ярьж, өнжих тухайгаа дуулгахад нэг их цааргалаагүй юм. “Хүрээд ирээ” л гэсэн. Миний бие гэрийнх нь хаягийг сайтар заалгаж авлаа. Уул нь өмнө нь нэг удаа очиж байсан юм. Гэхдээ л баараггүй нь дээр гээд заалгаад авсан хэрэг “Юу ш дээ, хүүхээ. Өнөө драмын театрын баруун талд, нэгдүгээр сургуулийн урд шүү дээ” гээд байраа, орцоо, хаалганыхаа дугаарыг нэгд нэгэнгүй хэлж өгсөн билээ. Харин очиж явах замдаа ярихад орцныхоо хаалганы кодыг хэлж өгсөн. Шатаар дээш гүйж гараад л хаалгыг нь зөөлөн тогшлоо. Ажилладаг үгүйг нь сайн мэдэхгүй хонх бололтой улаан товчлуурыг дараад авлаа. Сураг чимээ байдаггүй шүү. Дахиад тогшлоо. Энэ удаад бол жаахан хүч зараад дуу шуутайхан ч тогшоод авлаа. Бас л чимээ аниргүй. Тэгээд яахав, гар утас руу нь залгалаа даа. Хэдэнтээ дуудуулж байгаад утсаа авч байна аа. “Бямбасүрэн гуай, би хаалган дээр чинь ирчихлээ” гэхүйд, өө за гээд утсаа таслав. Төд удалгүй хаалганы түгжээ тайлагдаж цагаан толгойтой, өндөөр улаан өвгөн өнөө л дотно төрхөөрөө инээмсэглэсээр угтлаа. Мэнд ус мэдэнгүүт залгуулаад “Би гэдэг хүн энэ жилээс хараа сонсгол муудаад байгаа. Хаалга цохихыг сонсохоо л байчихаад байгаа юм даа” гэв. “За чи хувцсаа наанаа өлгөчих, энэ нэг таавчгийг углаад том өрөө рүү орж бай. Би одоохон” гээд цаад өрөө рүүгээ шуудраад орчихов. Удалгүй гал тогооныхоо өрөөнөөс “Миний хүү цай уух уу, кофе уух уу” гэж асууж байна. Би ч “цай ууя аа” л гэлээ. Өндөр шаазан аяганд цэлийтэл ус хийж баахуу дүрээд, аягатайгаа өнгө ижилссэн шаазан тавгийг дийз болгоод аваад ирлээ. Зочны өрөөний ханын гоёмсог хүрэн шүүгээнээс тавагтай чихэр авчирч өмнө минь тавиад хоймрынхоо сандал дээр ханайтал суугаад авлаа. Миний тухлан сууж буй буйдангийн арын хананд Бурхан Халдуны томоо гэгч зураг өлгөөтэй байгаа. Яагаад ч юм надад, Хан Хэнтийн сарьдаг уулсын ноён оргилын өвөр бэл дээр сууж байгаа юм шиг санагдан, өмнө минь суугаа буурал эрхэм мөн л тэргүүн юу нь мөнх цаст уулс шиг харагдаад нэг л сүрдмээр болоод явчихсан шүү. “За хө, хүүгийн ажил төрөл сайн уу, танай сониноор тавлаг уу” хэмээн аядуу намуухнаар асуусан нь өнөө айдас хүйдсийг алга болгож, сүрдэхийн хүлээснээс хэдийнэ тайлж өглөө. Бямбасүрэн гуайнд өмнө нь ирэхэд хэдэн ач зээтэйгээ ганганаж суусан юм. Тэр чинь бараг жилийн өмнө болж байна уу даа. Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын 100 жил (2011.12.29)-ийн ойгоор Монгол Улсын Ерөнхийлөгч элэг нэгтэн монгол түмнээ эх орондоо ирэхийг уриалсан билээ.
Ерөнхийлөгчийн тэрхүү уриалгатай холбогдуулж Бямбасүрэн гуайгаас ярилцлага авч байсан. Тэгвэл бүтэн жилийн дараа мөн л цасны будан татсан өвлийн тунгалаг цагаар ирж буй минь энэ ээ. Бурхан Халдуны зургийг сонирхон зогсох зуур өвгөн хэлж байна. “Ерэн найман оны тавдугаар сарын 25-нд миний бие Бурхан Халдун уулынхаа оройн сүншгийг сэргээхээр явахдаа өврийнх нь тунгалаг ус Богдын голын дэргэдээс зургийг нь дарсан юм. Тэгээд уг зургаа зураач охин Хонгорзулдаа авчирч өгтөл удаа ч үгүй ийм нэг уран бүтээл туурвиад аавдаа өгсөн юм” гэв. Бас л сонин түүхтэй зураг юм аа. Эндээс нэг зүйл айхтар мэдрэгдсэн билээ. Бурхан Халдун бол эзэн Чингэсийн ариун сүншигтэй нутаг. Бямбасүрэн гуайн оройн шүтээн болсон газар. Гэтэл тэрхүү шүтээн уулыг охин нь ийн амилуулж аавдаа өгнө гэдэг, тэгээд тэрхүү зургуудаа өвгөн өдөр бүр харж сууна гэдэг утга төгөлдөр байхаас яахав. Ийм л нэг амь халуун гурамсан сүлжээ уг зургаас мэдрэгдсэн хэрэг л дээ. Ардын зураач Мятавын Цэмбэлдорж гуайн хоёр ч сонгодог бүтээл хажуу талынх нь хананд дурайж байна. Нэг нь мөн л Бурхан Халдуны орчмыг, эргэн тойрон дахь уулсыг нь зурсан зураг аж. Ардын зураач маань өөрөө Бямбасүрэн гуайд бэлэглэжээ. Өөр нэг зураг нь “Хонгорын элс” хэмээх гайхам бүтээл. Түүнийг Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгч Пунсалмаагийн Очирбат гуай буурал Бямбасүрэндээ дурсгасан гэнэ. Ардын зураачийн хоёр бүтээлийн дунд охиных нь мөн л аавдаа дурсгасан томоо гэгч зураг цалгиатайхан үзэгдэнэ. Өргөн Ононгийн шугуй, үндсэндээ аавынхаа тоонотыг Биндэрийн овоон дээрээс хараачлан бүтээсэн болов уу. Онон мөрний хөвөөнд зогсож, мөнгөрөн хээтэх урсгалыг нь ширтэж буй мэт сэтгэгдэл төрөхөөр. Бямбасүрэн гуай арагш самнасан цагаан буурал халимгаа томоо гэгч палбигар гараараа илбэнгээ тоонотоо зааж зогслоо. Энэ зуурт, Хонгорзул зураачаас үүдээд “Та чинь хэдэн хүүхэдтэй билээ” гээд асууж орхив. “Гурван хүү, гурван охинтой шүү дээ” гэж тодорхой хариуллаа. Гэснээ “Манай зургаан хүүхэд зургуулаа Монголдоо бий. Гадаадад амьдрахыг бодоогүй юм” хэмээн үртэй хүний жаргалтай дулаан, бүтэн сэтгэлээр өгүүллээ. Хоёр талынх нь хананд багтаж ядан байгаа зургуудыг сонирхож том өрөөгөөр нь эв хавгүйхэн алхалсан бид хоёр буцаад буйдан дээрээ суулаа. Бямбасүрэн гуай богино ханцуйтай томоо гэгч далбагар хөх ноосон цамц өмсчихсөн суугаа. Бараг л футволка юм даа. Түүнийхээ энгэрийн халаасанд жижгэвтэр, чамин хийцийн хөөрөг шургуулжээ. Өнөөхөө ширээн дээр гаргаж тавиад зүүн гарынхаа эрхийн хурууны ар дээр нарийн шаргал тамхийг ихээр нь асгаснаа хоёр хамар руугаа чихэж орхино. Хамрын тамхи татдаг хэн хүний л дүр зураг л даа. Ийн суух зуур буурал хөгшнөөс Цэндийн Дамдинсүрэн, Бямбын Ринчен, Базарын Ширэндэв нарын Монголын хэл соёл, шинжлэх ухаан, утга зохиолын нэртэй эрдэмтэд хосгүй авьяастнуудын тухай асуулаа. Ухаандаа, улс төрөөс ангид зүйл сонирхож асуусан минь тэр л дээ. Түүнээс эл эрхмийг ямархан он жилүүдэд Ерөнхий сайд байсныг, Монголын улс төр, эдийн засагт ямархан гавьяа байгуулж ирснийг нь хүмүүс мэдэх учир асуултаа арай өөрөөр эхэлсэн минь ийм учиртай. “Би бол энэ аваргуудаас насаар хамаагүй бага нэг, хоёр ч үе мултарсан бараг хүүхэд шиг нь хүн. Тэгэхээр ойр дотно байна гэж юу байх билээ. Гэхдээ зарим нэгтэй нь хувь заяагаар дотно явжээ” гээд Ринчен гуайн тухай эхлээд ярилаа. Бямбасүрэн гуай далан онд хорин найман настай хонгорхон зүстэй Улсын үнийн хорооны орлогч даргын ажил эрхэлж байж. Тэр үед гадагшаа их явдаг байсан гэнэ. Өөрийнх нь хэлснээр “баахан” л явдаг байж. Тийн явахдаа ихэвчлэн Ринчен гуайтай онгоцонд таардаг байсан байна. Сүүлдээ мань хүн бүр дотносож авсан нь мэдээж. “Ринчен гуай хүнийг том бага, дарга цэрэг гэж голдоггүй хэнтэй ч болов ярьдаг сайхан хөгшин байсан даа. Би өвгөнөөс юм сонсчих санаатай янз бүрийн зүйл асууна. Нэг удаа Дамдинсүрэн гуай тэр хоёрын тухай асуучихлаа. Тэр хоёрыг их Ринчен гуайд таалагдсангүй. Дамдинсүрэн бол ингэж мөнгөн аягаар, мөнгө төгрөгөөр хэмжигдэх хүн биш ээ, наад хүнээ битгий ингэж доромжил гээд зочдод нь хэлээд авч. Тэгээд өөрөө бэлгээ өгөхдөө түрийвчээ ухаж ухаж нэг төгрөг гаргаж ирээд “Баяжихад чинь нэмэр болог ээ” гээд барьчихсан гэж байгаа. Энэ нь бас л яриа хөөрөө болохгүй юу. Энэ мэт дурсамжийг Ринчен гуайгаас олонтаа сонсч явлаа. Далан зургаан онд шиг санагдана, “Намын амьдрал” сэтгүүл дээр Ринчен гуайг удам гарлаар нь маш эвгүй доромжилсон. Тэр нийтлэл гарснаас хоёр, гурван сарын дараа байна уу даа, зуны нэг орой би Их тэнгэр рүү машинтай явж байтал замд Ринчен гуай таарлаа. Мань хүн доошоогоо духайгаад явган алхаж явна. Жагварал гуайнх руу явж байгаа бололтой. Улс төрийн товчооны гишүүн байсан тэрээр Ринчен гуайн хүргэн байсан шүү дээ. “Та унаанд суух уу” гэхэд, үгүй ээ, би жаахан юм бодож алхах хэрэгтэй байна гэсэн. Тэр бол бид хоёрын сүүлчийн уулзалт байсан даа” гэв. Ринчен гуайн тухай ийн өгүүлнээ тэрээр хэсэг хугацаанд чимээгүй суулаа. Тэгснээ хамрын тамхиа бас л овоолж байгаад нэг шуударч өгөөд Ширэндэв гуайн тухай өгүүлсэн юм. “Ширэндэв гуай бол Шинжлэх ухааны академийг олон жил толгойлсон задгай сэтгэлгээтэй сайхан хүн байлаа.
Ерэн зургаан онд би “Орчлонгийн хүрд” гэдэг философийн тухай ном бичээд академийн жинхэнэ гишүүдэд тараалаа. Академи дээр уг номын тухай хурал ч боллоо. Би бол дотроо Ширэндэв гуайгаас л бэргээд байгаа. Манай хүн марксизмаа хамгаалаад л үзэж тарна даа, яадаг билээ л гэж бодлоо. Бодлыг минь таасан юм шиг хамгийн түрүүнд Ширэндэв гуай үг хэлэхээр босдог юм. Тэгтэл өвгөн юу хэлсэн гэж санана, марксизм үеэ өнгөрөөсөн. Одоо бол шинэ цаг, шинэ нийгэм эхэлсэн гэдэг юм. Задгай сэтгэлгээтэй аварга хүн гэдэг аливаа цаг үеийн хүлээсэнд баглуулдаггүй л юм билээ”. Бид хоёрын яриа Ри, Ши хэмээх хэл соёл, шинжлэх ухааны хоёр том аваргын тухай дамнаснаа Бямбасүрэн гуайн ижий, хань ижил, бага залуу нас руу нь өөрийн эрхгүй хандлаа. Хоймрын ханыг тэр чигээр нь эзлэх хүрэн шүүгээний баруун талын хэсэгт буурал баавайгийн ижий аавынх нь зураг байна. Мөн ханийнх нь залуугийн нэг их гоё зураг байна. Улаан цамцтай, үсээ задгай хаячихсан, ширээ түшээд сууж буй зураг л даа. Хадам ижий аавынх нь хөрөг мөн л тэнд байна. Ерөөс баруун талынх нь тэрхүү шүүгээнд бурхан тахил, судар ном гээд хамгийн нандин бүхнээ хийж баринтаглан залжээ. “Манай хөгшин чинь Санжийн Дуламханд гэж бүхий л насаараа хэвлэл мэдээллийн салбарт ажилласан сэтгүүлч мэргэжилтэй сөргөөлцдөг, хоорондоо мэтгэлцдэг гэсэн яриа байдаг байв. Энэ тухай өвгөн ингэж ярьж билээ. “Дамдинсүрэн бид хоёр хоорондоо муу биш. Үзэл бодол нэгтэй хүмүүс. Яахав, эрдэмтдийн хооронд үүсдэг маргаан мэтгээн хааяа гардаг л юм. Гэхдээ сэтгэл зүрхний угт бол хоёр биенээ хайрлаад л явдаг” гээд нэг дурсамж хуучилсан. Тэр нь Дамдинсүрэн гуайн жаран насны ойтой холбоотой л доо. Насных нь ойд Ринчен гуай нэлээд хоцорч очжээ. Тэгтэл хүмүүс Дамдинсүрэн гуайг тэнгэрт тултал магтаад л ихэвчлэн зуун төгрөг, мөнгөн аяга л өгөөд байх юм гэнэ. Энэ нь нээ тэрээр хэсэг хугацаанд чимээг үй суулаа. Тэгснээ хамрын тамхиа бас л овоолж байгаад нэг шуударч өгөөд Ширэндэв гуайн тухай өгүүлсэн юм. “Ширэндэв гуай бол Шинжлэх ухааны академийг олон жил толгойлсон задгай сэтгэлгээтэй сайхан хүн байлаа. Ерэн зургаан онд би “Орчлонгийн хүрд” гэдэг философийн тухай ном бичээд академийн жинхэнэ гишүүдэд тараалаа. Академи дээр уг номын тухай хурал ч боллоо. Би бол дотроо Ширэндэв гуайгаас л бэргээд байгаа. Манай хүн марксизмаа хамгаалаад л үзэж тарна даа, яадаг билээ л гэж хүн байлаа. “Залуучуудын үнэн” сонинд ажиллаж байсан. Хөөрхий дөө, тэр минь бүтэн өнчин амьтан байсан юм. Аав нь манай хүнийг гэдсэнд байхад нь өнгөрчээ. Онон мөрөнг үертэй байхад нь гатлах гэж яваад эргэж ирээгүй юм гэдэг. Ижий нь зургаан настайд нь өнгөрснөөр ижийнхээ эгчид өргүүлсэн түүхтэй” хэмээн ханийнхаа тухай дурсаад бодлогоширч суусан. Бодох нь ээ, дотогшоогоо мэлмэрч байсан биз ээ. Жаран зургаан онд ханийгаа хорьтой, өөрөө хорин дөрөвтэй байхдаа гэр бүл болжээ. Анх гал голомтоо бадраасан газар нь одоогийн Ардчиллын ордны хойхно байх нэг үе НҮБ-ын төлөөлөгчийн газар байсан байшин гэнэ. Хойно сургууль дүүргээд ирсэн Бямбасүрэн залууд Статистикийн газраас нэг өрөө байр өгсөн нь тэр юм байна. “Ганц төмөр ортой, хоол хийдэг нэг плитка, кострултай, нэг нэг чемодан хувцастай айл гэр болж байсан даа” гээд бүдүүн хоолойгоор хүд хүд хөхөрч байлаа. Бид хоёрыг ийн хуучилж, хуучлах ч юу байхав дээ, буурал баавайгийн хүнгэнэсэн яриаг сонсч суутал нөгөө өрөөнд утас нь дуугарч байна аа. Би ч сонсоогүй байж мэдэх юм гээд “Таны утас дуугараад байна уу” гэв. “Тэгж л байх шиг байна. Одоо ч надад утсаар ярих хэрэг байхгүй дээ. Би ер нь болж л өгвөл утсаа авдаггүй хүн дээ” гээд өнөө хамрынхаа тамхийг угзруулж л сууна. Утсаа авахгүй юм байжээ гэж бодох завсраа “Та ер нь дуулдаг уу” гээд асуучихлаа. “Үгүй шүү” гэж шуудхан хариулав. “Эрхбиш буриад дуугаа хаа нэгтээ…” гээд дахиад асуугаад авлаа. “За хө, дуу хуураар чи намайг оролдоод нэмэргүй ээ” гээд бүр цааш зүтгэлээ. Тэгэхээр нь “Хообби мообби тань юу билээ” гэж сал пал асуугаад авлаа. Тэгж асуучихаад “Энэ том хүнээс юу ч асуучихав даа” гэсэн айдас төрснийг юуг нь нуух билээ. Харин тэгтэл өвгөн тун сонин юм ярьдаг байгаа. “Ан авд сонирхолтой хүүхэд байж дээ. Аав минь нутаг усандаа нэртэй анч хүн байсан л даа. Өвлийн улиралд бүтэн долоо хоногоор анд явна. Цас хунгарласан ой хөвчид тэр их хүйтнийг үл ажран анд явдаг байсан. Ер нь манай буриадууд чинь нөгөө айхтар баривчилгааны дараа ан агнах нормтой байлаа. Төдөн гахай, төдөн чоно гээд ангийн төлөвлөгөө өгнө. Түүнийгээ биелүүлэх гэж эрчүүд нь анд явдаг байсан. Хэрвээ хоршоонд тушаахан аваасаа дутаавал сумын дарга шоронд хийх үүрэгтэй. Шорон ч гэж дээ, нэг муу модон пин л байхгүй юу. Гэхдээ шорон бол шорон. Буутай цагдаа морьтой давхиж ирнэ. Тэгээд л ангийн төлөвлөгөө дутуу биелүүлсэн, эсвэл жин тээхэд оролцож амжаагүй ах нарыг туугаад явдаг байж билээ. Манай аав намайг зургаан настай байхад карбин буугаар буудуулж үзүүлсэн юм. Зургаан настай хүүхдийг шүү дээ. Харин арван нас хүрэхэд минь калибр буу авч өгсөн. Калибр буу үүрчихсэн хүн чинь яаж гэртээ тогтох билээ. Ононгийн шугуй дотор чинь ятуу хөтүүтэй хөөцөлдөөд, чандага зэргийг сунгаж орхино доо. Ингээд хоёр, гурван жилийн дараа арван хэдтэй банди бор гөрөөс ч юм уу, арай том юм харж эхлэх нь мэдээж. За тэгээд томчуудтай өвсөнд явж байх үед эвийг нь тааруулж байгаад тэдний том бууг аваад амьтны мөрөөр мөшгинө. Ийм л нэг анч явсан хүн Ононгийн шугуйд сүрхий анчин явсан түүхийг нь яриулж, хоёул багагүй хөхрөлдөж, гал тогооных нь өрөөнөөс миний бие өөрөө очин цай цүй аялуулах завсраа өвгөнөөс бас л нэг юм шалгаагаад авлаа. “Та түрүүнд Очирбат Ерөнхийлөгч бэлэглэсэн гээд зураг үзүүлсэн. Түүн шиг гадна дотнын нэртэй төртэй олон л хүний танд бэлэглэсэн нандин зүйлүүд бий байх” гээд тэргүүн юуг нь ширтэв. Дуулдаг уу гэхэд үгүй ээ гээд шууд хариулсан шигээ “Тийм бэлэг сэлт байхгүй дээ” гэж хурдхан шиг өөрөөсөө холдуулаад авлаа. Тэгээд цааш нь “Би ер нь тийм бэлэг сэлтэд дургүй хүн. Өдий наслахдаа гадаадын хичнээн ч орноор явсан юм бэ. Тоогоо алдсан. Хичнээн ч хүнтэй уулзсан юм бэ дээ, бас л тоо тоймгүй. Гэхэд нэг ч орноос авчирсан бэлэг сэлт гэж надад байхгүй. Хөгшнөөсөө хойш (2005 он) аливаа найр наадам, баяр цэнгэлд бараг очсонгүй. Төрийн хүлээн авалтад ч ганц нэг л очсон байх. Ер нь тийм л нэг хүн дээ. Цагаан сар гэдэг ч юм уу, аливаа баярыг тэмдэглэдэггүй. Одоо ганцаараа юугаа ч бодож баяр тэмдэглэх юм дээ. Хүүхдүүд бол яах вэ, ирээд золгоцгоодог л юм” гэж аядуу намуухнаар өгүүлж суулаа. “Баяр гэснээс саяхан эзэн хааныхаа төрсөн өдрийг “Монгол бахархлын өдөр” болгон тэмдэглэлээ. Пунсалмаагийн Очирбат, Нацагийн Багабанди, Бямбасүрэнгийн Шарав, Раднаасүмбэрэлийн Гончигдорж, Дамдины Дэмбэрэл гээд Чингэс хааны одон хүртсэн хүндтэй эрхмүүд, та бүхэн үг хэлсэн. Ингэхэд та Чингэс хааны одон хүртэж байсан үеийн сэтгэгдлээсээ хуваалцахгүй юу. Мэдээж баярласан байх, тийм үү” гээд жаахан хатгасан маягийн асуулт тавьчихлаа. “Би Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгч өөс авсан шүү дээ. Төрийн тэргүүн болоод надад анх өгсөн л дөө. Улсын баяр наадмаар олгодог одон. Наадмаас хоёр хоногийн өмнө байна уу даа, Д.Дорлигжав утасдлаа. Ерөнхийлөгч тантай уулзъя гэж хэлүүлж байна гэлээ. Би ч яах гэж байгаа юм бол доо гээд яваад очлоо. Тэгтэл Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгч “Танд Чингэс хааны одон өгөх гэж байгаа” гэдэг юм. Би ч эхлээд жаахан дургүйхэн хүлээж авлаа. Учир нь Элбэгээ Ерөнхийлөгчийн өмнөх төрийн тэргүүнүүд чинь шагналыг хавтгайруулчихсан байсан. Тэгтэл надад шагнал өгнө гэж байдаг. Болж байгаа хэрэг үү гэж Ерөнхийлөгчөөс асуулаа. Тэгээд яахав, миний толгойлж байсан Засгийн газрын түүхэн үйл хэргийг бүр тодруулбал, ардчилал зах зээлийн цөвүүн цаг гэж хэлэгдэж байсан шилжилтийн үеийн засгийн ажлыг минь үнэлж байгаа юм байна гэж ойлгоод тэрхүү шагналыг авсан даа. Чингэс хааны одонг өмнө нь дуулж байснаас хараагүй. Н.Багабанди Ерөнхийлөгчийн үед тийм шагнал бий болж гэнэ ээ, анхныхыг нь П.Очирбатад өгч байгаа юм гэнэ гэж дуулсан л даа. Яг үнэндээ Багабанди Очирбатад шагналыг нь өгөх болтол өнөө одон нь бүрэн хийгдэж дуусаагүй байсан гэдэг шүү”. Бямбасүрэн гуайн яриа үнэндээ амттай, үг өгүүлбэр нь анхаарал татаж, заавал нэг юмны тухай хэлсэн байхыг нь яана. Аливаа хүнтэй, магадгүй маш их ярьдаг нөхөртэй өдөржин хамт байж яриаг нь сонслоо ч нэг оновчтой үг хэлдэггүй хүн бас байдаг даа. Манай хүн ханын цаг руу харснаа “За аваргууд ч ирэх дөхөж байна даа. Энэ чинь одоо дөрөв (16 цаг) өнгөрөөд явчихаж байна уу. Өнөө хэдийнхээ хоол ундыг бэлдэхээс. Хуушуур хийж өгнө гээд амлачихсан юм. Наана нь харин зочиндоо нэг хоол хийгээд өгье” гэлээ. Үүнээс улбаалаад мань хүнээс хэр сайн тогоочийг нь асуугаад авсан Бараг л санаанд оромгүй хариулт өгдөг юм. Ухаандаа, Бямбасүрэн гуай бага хүү Биндэръяагийн аваргууд болох хоёр ачдаа өдөр бүр өөр өөр хоол хийж өгдөг гэнэ. Европ маягийн хоол, япон, солонгос гээд төрөл бүрийн л хоол хийдэг гэж байгаа. Хоолны жортой ном сэтгүүл их уншиж, сургууль, цэцэрлэгийн хоёр нөхөрт үзүүлж, өвөө үүнийг иднэ ээ л гэх юм бол түүнийг нь хийж өгдөг гэсэн. Ямар сайндаа өнөө хоёр аваргыг хөдөө худынх руугаа явуулж л дээ. Үндсэндээ бэрийнхээ ижий рүү нь явуулж. Тэгтэл удаа ч үгүй худ нь ярьж байна гэнэ. “Анударь, Тэмүүлэн хоёр миний хоолыг голоод идэж өгдөггүй ээ. Гэртээ харья, өвөөгийнхөө хоолыг идье гээд байх юм. Та чинь ямар хоол хийж өгдөг хэрэг вэ. Тусгай л хоол хийж өгдөг бололтой. Би байдгаараа хичээгээд ч нэмэр алга” хэмээн аргаа барсан янзтай ярьсан гэдэг. “Материал нь байвал ямар ч хоолыг хийнэ. Ер нь хоол хийх бол юу байх вэ” гээд гал тогоо руугаа хандлаа. Би ч араас нь дагаад орсон нь тодорхой. “За би чамд хуурга хийгээд өгчихдөг юм уу гэснээ болилоо, өөрийн нэг патенттай хоол болох монгол котлетаа хийж өгнө өө” гэдэг юм. Ширээн дээрх шаазан тавганд зангидсан гарын чинээ хоёр, гурван бүхэл мах яг л сайхан уядаад тавагны ирмэгээр үл ялиг шүүс урсаад байж байна. Хуушуурынхаа махаа намайг очихоос өмнө хөргөгчнөөс гаргачихсан нь тэр. Дугуй модон дээр махаа нямбай гэгч нь хэрчлээ. Яг л бууз хуушуурын мах шиг хэрчиж байгаа юм. Тэр зуурт би бас л цай цүй болж л суугаа. Өвгөн махаа хэрчиж дуусаад сонгино арилгах явцдаа “Манай аав үгүй ээ, мөн сонин хүн байж билээ” гээд нэг яриа эхэллээ шүү. Онон мөрнийхөө хөвөө, Биндэрийн ой хөвчийнхөн дундаа “Буурал Даш” хэмээн нэршсэн Бямбасүрэн гуай шиг цагаан буурал үстэй ажилсаг, анч эр хүүгээ нэгдүгээр ангид орохын намар орос айлд суулгажээ. Хэл усыг нь ч мэдэхгүй орос өвгөнтэй намрын гурван сар ноцолдохдоо Бямбасүрэн хүү багагүй зүйлийг сурсан нь мэдээж. Наад зах нь “мама, папа”-тай болно биз дээ. Намрын гурван сар гэдэг маань аав ээж нь өвс хадлангаа авч, намрын их ажлыг амжуулаад хүүхдээ өөр дээрээ авах тэр хугацаа л даа. Дараагийн жил хорь буриадынд суулгаад авч. Харин гуравдугаар ангид орох жил нь сум нэгдлийн даргаар насаараа ажилласан яхир баавайгийнд суулгасан гэж байгаа. Ингээд дөрөв, тавдугаар ангид нь нэг хятадынд, бас нэг өвөр монголынд суулгаад авчээ. Үндсэндээ жил бүр л хүүгээ “сонин” айлд суулгаж, сонин ертөнцтэй уулзуулж байсан байна. “Хятад өвгөнийд байхдаа би чинь хоол гэдгийг хийж сурсан хүн шүү дээ” гээд буурал хөгшин инээж суулаа. Бямбасүрэн гуай “Хүүхээ, чи миний хоол унд хийж барьсныг бичих хэрэг байна уу. Зураг хөрөг ч дараад л байх юм. Чи ер нь юу л хийх гээд байгаа хүн бэ. Цаадуул чинь намайг нэг муу тогооч л болоо шив дээ гэж ойлгоно шүү дээ” гэж хэлсэн. Гэхдээ энэ тухай оруулахгүй байж болсонгүй. “Монгол төрийн хугараагүй ноён нуруу Дашийн Бямбасүрэнгийнд өнжсөний маань нэгэн шигтгээ энэ мөн” хэмээн мунхаглаад гал тогоо руу нь өнгийчихлөө. “Би ч залуудаа хоол унд хийх энээ тэрээ гэсэн асуудалд гар бие оролцоогүй ээ. Албатай юм шиг өдөржин гадуур явчихаад орой нь нэг их ажил амжуулсан хүн амаа ангайж орж ирээд л иддэг байлаа. Харин хөгшнөө өнгөрснөөс хойш гал тогоо руу шууд л орсон. Бага хүү минь ижийгээ санаж байгаа байх, ядахдаа гарынх нь хоолыг үгүйлж байгаа байх гээд л янз бүрийн хоол хийж эхэлсэн” гэж ярьсан нь голыг минь зурах шиг л болсон шүү. Ухаантай хүн гэдэг, ерөөс хүний эцэг ийм л байдаг юм байна гэх бодол төрснийг бас л нуух юун. Гал тогооны хаалганы ард байх дөрвөлжин төмөр хайрцагтай тос авч өгч ахлах тогоочийнхоо ажилд бага сага тусалж ахуйдаа “Ерөнхий сайд байхдаа та Их тэнгэрт байсан. Ер нь Их тэнгэр их сайхан газар уу” гээд өнөө л саваагүй ач зээ нар шиг нь асууж орхилоо. Мань хүн ач нараа дайлах хуушуурны махыг шар буурцагны тосоор зөөллөж байх зуураа “Их тэнгэр ч яахав дээ, нам гүм газар. Гэхдээ би тэнд хоёр жил болохдоо сайхныг нь мэдээгүй ээ. Өглөө хар үүрээр гараад шөнө дөлөөр орно. Толгой дүүрчихсэн амьтан л салгалаад орно. Хамаг бие өвдөнө. Ёстой л яс янгинадаг байлаа шүү” гэв. Яс янгинадаг гэсэн нь Монгол орны төлөө, Ардчиллын төлөө, ард түмнийхээ төлөө тэгж зүтгэдэг байлаа гэсэнтэй агаар нэг сонсогдсон юм. Тэрээр уг ярианаас залгуулаад “Ерөнхий сайдын суудлаас буусныхаа дараа төр засгаас байр, элдэв өнгийн юм хум нэхээгүй ээ. Манайх энэ байранд далан долоон онд буюу бага хүүгээ төрөх жил орж байсан. Ерөнхий сайд болчихоод энэ байрнаас Их тэнгэр рүү нүүсэн, ажил албаа өгсний дараа буцаад л уг байрандаа ирсэн. Одоо хэр нь байж л байна” гэлээ. Буурал баавайгийн хийж өгсөн “монгол котлет”-ыг нь зооглож, ананас, шарсан өндгөөр даруулчихаад том өрөө рүү буцаад орлоо. Өвгөн гэрийнхээ утаснаас бага хүүтэйгээ холбогдох гэж залгаад хэд хэд дуудуулж байснаа таслав. “Өнөө нөхөр чинь одоо хүнсний зах дотор хоёр гартаа тор дүүрэн ногоо цагаа, гурил будаа барьчихсан завгүй яваа. Тэгээд утсаа авахгүй байна. Түүнээс гэрийнхээ утсыг эрхбиш авдаг юм” гээд хөөрөг рүүгээ хандлаа. Шар нунтаг тамхи хамрын хоёр нүх рүүгээ зэрэг шахам чихэнгээ ижий аавынхаа зураг руу харж суулаа. Би ч тэр зүгт анхаарал хандуулаад авав. Энэ агшинд “Амьдрал гэж сонин юм шүү. Би чамд нэг сонин түүх ярья л даа” хэмээн царайгаа төв болгоод авах нь тэр. “Манай ээж Цэвэгийн Пэрэнлэй ерөөсөө л саальчин хүн. Харин ээжийн маань аав Цэвэг гэж хөгшин цөллөгт, торгуулийн батальонд хорин таван жил болоод эргэж ирсэн хүн дээ” гээд эхэлсэн түүний яриа өөрийн эрхгүй сонирхол татлаа. “Өвөө минь гучин дөрвөн оны эхээр Лхүмбийн хэрэгт холбогдон баривчлагдаж тухайн үеийн ЗХУ руу арван жилийн хугацаатай цөллөгт явжээ. Өвөөг цөллөгт явсны дараа ээж минь нутгийнхаа “мэргэн жаал”-аас асуусан байгаа юм. Мэргэн жаал гэж увдистай хүүхэд байсан. Гэвч тавин гурван онд бас хороогдсон доо. Мэргэн жаал “Аав чинь 25 жилийн дараа эргэж ирэх юм байна” гэж хэлжээ. Ингээд л муу ижий минь аавыгаа цөхөртлөө хүлээсэн. Хорин таван жил гэдэг ямар урт хугацаа нь тодорхой. Ингэтэл тавин найман оны намар өвөө ирж билээ. Би бол өвөөгөө хараагүй. Хотод ирсэн сургаар ижий аав хоёр Биндэрээс наашаа давхиж, ээж ямар их яарч тэмүүлж, газар огт хорж өгөхгүй байгааг 16 нас хүрч байсан би сайн ойлгож байлаа. Төмөр замд байдаг ээжийн бага дүүгийнд өвөө ирчихсэн бөөн уйлаан майлаан болж билээ. Өвөө Ялтад байж л дээ. Нэг өдөр нутгийнх нь Номтын Цэрэн гэж хүнтэй жигтэйхэн адилхан хүүхэд таарахгүй юу. Тэгээд түүнийг дагаад л явж. Явдал нь, байж байгаа төрх байдал нь яг л Цэрэн гуай харагдаад байсан хэрэг. “Миний хүүхээ” гээд монголоор дуудсан чинь эргээд харсан байгаа юм. “Чи Номтын Цэрэн гэж хүний хүүхэд биш биз” гэж асуутал “Мөн” гэжээ. Ингээд л өнөө залуугаас ус нутгийнхныгаа, гэр орон, үр хүүхдүүдээ асууж “бүгд мэнд сайн байгаа” гэхийг дуулаад өвөө минь хэний ч өмнө унагаж үзээгүй нулимсаа нэг унагасан даа гэж ярьдаг юм. Тэр хүү нь Гүрбадам гуай шүү дээ. Манай нутгийн нэртэй том доктор, одоо ная хүрч яваа ануухан буурал бий”. Нээрээ чиг Бямбасүрэн гуайн хэлдгээр амьдрал гэдэг тааж тааварлахын аргагүй сонин юм шүү. Энэ мэт дандаа л сонин хачин юмны тухай хуучилж өнжлөө. Орой долоон цагийн үед хүүтэйгээ холбогдож “Өө, эцэг эхийн хуралтай байсан юм уу. Би чамайг хүнсний захаар завгүй явж байна даа гэж бодсон. Одоо зах гарах гэж байна уу. Гурил мартав аа. Би хуушуур хийх санаатай мах татаад тавьчихсан” гэж аядуухан ярилаа. Бямбасүрэн гуай хаалган дээрээ гаргаж өгөхдөө хүрэн модон хавтастай Чингэс хааныхаа одонг сугавчлаад зогсож байсан. Намайг сонирхоод байхаар үзүүлэх гэж өөрийнхөө бичиг номын өрөөнөөс авчирсан юм . “Үүнийг чинь зүүх газар олдохгүй юм. Энэ үнэтэй том одонг гадуур зүүгээд алхаж явалтай нь биш” гэж хэлээд өнөө л дотно сайхан төрхөөрөө инээмсэглэсээр хоцорсон билээ.
Н.ГАНТУЛГА