Монголын Морин спорт уяачдын холбоо (ММСУХ)-ны Тэргүүлэгч Т.Төрбаттай Улсын наадам болон бүсийн наадмуудын талаар ярилцлаа.
-Ямар ч байсан улсын наадам хийх шийдвэр гарлаа. Хорио цээрийн чанга дэглэмтэй хүнд үед ард түмнийхээ сэтгэлийг сэргээхээр шийдвэр боллоо гэж олон хүн үзэж байх шиг байна?
-Монголчууд бид Үндсэн Хуульдаа улсынхаа тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлыг бататган бэхжүүлж, төрт ёс, түүх соёлынхоо уламжлалыг нандигнан өвлөхийг эрхэм зорилго болгохоо тунхагласан билээ. Энэ ч утгаараа Үндэсний их баяр наадам бол Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлын бэлгэдэл мөн гэж хуульдаа тодорхой шигтгэж өгсөн байдаг. Монгол наадмыг Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын Боловсрол, шинжлэх ухаан, соёлын байгууллага /ЮНЕСКО/ 2015 онд “Хүн төрөлхтний соёлын биет бус өвийн жагсаалт”-д бүртгэн авсан нь агуулга, мөн чанар, ач холбогдлыг нь дэлхий нийт хүлээн зөвшөөрсөн үйл явдал мөн юм. Хэдийгээр дэлхий нийтийг хамарсан цар тахлын улмаас хүн төрөлхтний өдөр тутмын ажил, амьдралд олон өөрчлөлт гарч байгаа ч монголчууд бид уламжлалт баяр наадмаа тэмдэглэхээр шийдвэрлэсэн нь тусгаар улсынхаа бүрэн эрхт байдлыг олон улсад харуулсаар буй чухал үйл явдал гэж олон хүн сайшааж байгаа.
-Монголчуудыг хамгийн ихээр хамруулж чаддаг бүсийн наадмуудын тов тодорхойгүй байгаа бололтой?
-Түүхэндээ Долоон хошуу даншиг, Арван засгийн, Ардын хувьсгалын болон Үндэсний их баяр наадам нэрээр тэмдэглэж байсан уламжлалт наадамд маань 90-ээд оны дунд үеэс нэгэн шинэ үзэгдэл гарч ирсэн нь бүсийн наадмууд юм. Монгол Улс өргөн уудам газар нутагтай. Алс хязгаарын уяачид тэр бүр бусад сумд, аймаг дамжин уралдах нь бэрхшээлтэй байсан, тэдний хөдөлмөрийг тэгш хүртээмжтэй үнэлэх гол зорилготойгоор бүсчилсэн хөгжлийн хөтөлбөрийн нийтлэг үндэслэлийг тулгуурлан тухай бүрт нь баяр наадмуудыг зохион байгуулдаг болсон билээ. Энэ нь мөн л утга агуулгын хувьд өргөн хүрээнд яригдах учиртай арга хэмжээ мөн. Мөн чанарыг нь тэр бүр хүмүүст тайлбарлаад байх нь боломжгүй бөгөөд зохисгүй ч ард иргэд таашаалтай хүлээж авдаг нь цаад зорилгоо хангаж буй хэрэг мөн гэж би үздэг. Бид цаашдаа энэ мэт уламжлалт шинж чанарыг агуулсан, цөөхөн монголчуудынхаа эв нэгдлийг эрхэмлэн дээдлэх, түүх соёлоо өвлүүлэх, үндэстний дархлааг тогтоох өндөр ач холбогдолтой наадмуудыг зугаа цэнгэл, баяр хөөр гэж ойлгодог, ойлгуулдаг ахархан бодлоо хаях хэрэгтэй. Гэхдээ тийм хүмүүс цөөнх байдаг гэдэгт итгэдэг. Харамсалтай нь энэ жилийн хувьд Засгийн Газрын зүгээс бүсийн уралдаануудыг зохион байгуулах тухай шийдвэр хараахан гараагүй байгаа нь хүмүүсийн дунд хүлээлт үүсгэсэн, мөн горьдлого тээсэн нэгэн сэдэв болоод байгаа. Магадгүй энэ жил бүсийн уралдаанууд зохион байгуулагдахгүй гэх яриа гадуур байгаад уяачид, хурдан морь сонирхогчид, морин уралдааныг тойрсон эдийн засгийн эргэлтийн оролцогчид, тэдний гэр бүлийнхэн гээд багагүй олон иргэд яг үнэнийг хэлэхэд бухимдаж байгааг зориуд хэлмээр байна.
-Ингэхэд цар тахлын эсрэг хамгаалалт, хорио цээрийн дэглэм хөдөө орон нутагт хэр хэрэгжиж байна вэ?
-Хэдийгээр дэлхий нийтийг хамарсан цар тахал гараад байгаа хэдий ч манай улс дотооддоо халдвараа алдаагүй, тэр тусмаа хөдөө орон нутагт ямар нэгэн дэглэмд огт захирагдахгүй байгаа нь үнэн. Та бүхэн мэдэж байгаа, хөдөө нутагт адаглаад масктай хүн нэг ч алга. Үүнийг зөвтгөх ч шалтгаан нөхцөлүүд бий. Энэ өргөн уудам нутаг маань бидэнд жинхэнэ утгаараа өвчний эсрэг вакцин болж байгаа. Гэлээ гээд бид дор бүрнээ, жалга судагтаа байгаад суугаад байх нь олон зүйлсээс алсрах, хойшдоо энэ жишгээр байж болдог гэх сөрөг үр дагавар үлдээнэ. Адаглаад тухайн бүс нутагт наадам болох нь хүний ахуйн олон харилцааг үүсгэдэг. Хуучин нийгэмд иргэдийг нутаг хооронд шилжүүлэн суурьшуулдаг байсан гэдэг. Энэ нь тухай нутагт хэт нягтрал үүсгэх, захиргаа удирдлага хэтийдэх, цус ойртох гэх мэт олон зүйлсээс сэргийлдэг “хар хайрцагны” гэдэг шиг бодлого байсан байх. Ардчилсан эрх зүйт төртэй болсноор энэ нь боломжгүй болсон байдаг ба аймаг, бүс нутгийн, улсын гэх мэт олон нийтийг хамарсан арга хэмжээнүүдийг төрийн бус байгууллагууд зохион байгуулдаг нь дээрх бодлогыг орлох зөв үйл явц байх боломжтой. Би наад захын маш өндөр ач холбогдолтой жишээ авч ярилаа шүү (инээв).
-Хурдан морь бол монголчуудын хувьд үнэ цэнтэй зүйл. Хурдан моринд ямар нэг байдлаар хамааралтай 400 мянга орчим хүн бий гэсэн статистик ч бий. Тэгэхээр бүсийн наадмуудын тов тодорхойгүй байгаад олон хүн сэтгэл дундуур байх шиг байна. ММСУХ-оос энэ тал дээр хэрхэн анхаарч байна вэ?
-Шуудхан хэлэхэд, улсын наадмыг амжилттай зохион байгуулсны дараа яг тэр жишгээрээ бүсийн уралдаануудыг хийх хэрэгтэй. Тэр дундаа өнгөрсөн хугацаанд уламжлалт баяр наадмын хурдан морины уралдааны хөгжилд тэргүүлэх ач холбогдолтой оролцож ирсэн ММСУХ-ны 25 жилийн ойг тэмдэглэн өнгөрүүлэх төвийн бүсийн уралдааныг зохион байгуулах шийдвэрийг батална гэж найдаж байна. Бид өнгөрсөн хавар Засгийн Газарт энэ зуны бүсийн наадмуудыг зохион байгуулах тов, төлөвлөгөө бүхий хүсэлтээ өгсөн.
Энэ удаад ММСУХ-ны түүхт ойг тэмдэглэн өнгөрүүлэх хүрээнд үүсээд буй нөхцөл байдлын үнэлгээ, хэрэгцээ шаардлага зэргийг багтаасан хүсэлтээ Шадар сайдад өргөн барихаар төлөвлөж байна. Урьдчилсан байдлаар санал хүсэлтээ тавьж ажиллаж байгаа. Хувийн зүгээс хэлэхэд уяачдад “даагаа нэхэх” боломж олгоосой. Жилд ганцхан уралдана гэдэг хувь уяач хүний талаас харахад үнэхээр чамлалттай байна. Нэмж хэлэхэд ер нь морин уралдаан бол нэг төрлийн дотоодын жуулчлалын бүтээгдэхүүн байдаг.
Аймаг, сумдад тодорхой зааварчилгаа, журмын дагуу овоо тахилга гэх мэт бэсрэг наадмуудыг хийх эрхийг нь зохион байгуулагч нарт олгоод эхэлбэл Улаанбаатар хотын нягтрал мэдэгдэхүйц хэмжээгээр тодорхой хугацаанд багасна гэдгийг амласан ч чадахаар байна.