Монгол Улсын их сургуулийн Хууль зүйн сургуулийн багш, хуульч Д.Ганхүрэлтэй Үндэсний баялийн сангийн тухай хуулийн хүрээнд ярилцлаа.
-Үндэсний баялгийн сангийн тухай хууль хаврын чуулганаар батлагдлаа. Та хуульч хүний хувьд энэ хуулийн ерөнхий ач холбогдлын тухай юу гэж бодож байна. Эрх зүйн актын хувьд чанартай хууль болж чадсан уу?
-Үзэл баримтлал буюу яагаад энэ хууль батлагдах болсон шалтгаанаас нь эхэлье л дээ. Ерөөсөө л Үндсэн хуулийн 6.2 гэдэг заалт байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, 2019 онд Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт орсон. Энэхүү өөрчлөлтийн гол зорилго бол газар доорх баялаг, тэр дундаа стратегийн ач холбогдолтой уул уурхайгаас орж ирж байгаа орлогын ихэнх нь монголчуудынх байх ёстой. Монголын ард түмэн нийтээрээ ашиг, үр өгөөжийг нь хүртэх ёстой гэдэг ийм агуулгатай өөрчлөлтийг хийсэн.
Үндсэн хуульдаа шүү дээ. Тэгэхээр энэхүү Үндсэн хуулийн агуулгыг яаж бодитой болгох вэ гэдэг асуудал гарч ирнэ.
-Үндсэн хуульд байгалийн баялаг нийт ард түмний өмч мөн гэдэг заалтыг л илүү бодитой болгосон хууль гэж хэлж байна уу, та?
-Ерөнхийдөө тийм. Баялгийн сан байгуулаад тухайн сандаа байгалийн баялгаас олсон мөнгөө хуримтлуулах замаар, мөн ирээдүйн монголчуудад өгөөжийг нь хүртээх ёстой гэдэг ийм үзэл баримтлал Үндсэн хуулиар батлагдсан. Энэ үзэл баримтлал Баялгийн сангийн тухай хууль болж батлагдаж байгаа нь энэ юм. Өөрөөр хэлбэл, энэ хууль батлагдаагүй бол тэр Үндсэн хуулийн заалт бодитоор хэрэгжихгүй гэсэн үг. Үндэсний баялгийн сангийн тухай хуулийн тавдугаар зүйлд Баялгийн сангийн үйл ажиллагаанд баримтлах зарчим гэж бий. Энэ нь Үндсэн хуулийн заалт тэр чигтээ явж байгаа. Тодруулбал “Баялгийн хөрөнгө нь нийт ард түмний мэдэлд байна, өгөөжийг нь одоо болон ирээдүйн монголчуудад тэгш шударга хүртээнэ. Урт хугацааны бодлогод тулгуурлана” гэх мэт заалтууд орсон байгаа.
-Монгол Улсад олон сан байгаа. Өмнөх сангуудтай холбоотой авлига, албан тушаалын хэргүүд цөөнгүй гарсан. Тэгэхээр шинээр бий болж байгаа Баялгийн гурван сан дээр хулгай, луйвар гарахгүй гэсэн эрх зүйн баталгаа бий юу?
-Үндсэн хуулийн заалтыг амь оруулсан эрх зүйн зохицуулалт учраас бусад сангуудыг бодоход харьцангуй хяналттай. Учир нь уул уурхайгаас орж ирж байгаа баялгийн өгөөжийг эдгээр гурван сан дээр хуримтлуулаад өсгөх зорилготой агуулга хуульд тусгагдаж өгсөн.
Өөрөөр хэлбэл, хөрөнгө оруулалтын зорилготой гэсэн үг. Нөгөөтэйгүүр хувийн хөрөнгө оруулалтын сангууд бас бий. Хувь хүмүүс мөнгөө нийлүүлээд хөрөнгө оруулалт хийдэг. Үүнтэй төстэй байдлаар хяналт тавигдаад явах юм. Нэгдүгээрт, Үндэсний баялгийн сангийн хуулийг харвал жил болгон АУДИТ орно гэж байгаа. Хоёрдугаарт, баялгийн өгөөжийг юунд хөрөнгө оруулав гэдэг нь тайлангаараа тодорхой гараад явах байх. Өмнөх сангуудын асуудлыг та асуусан. Тэр нь гол төлөв зээлийн сангууд. Тухайлбал, Нийгмийн даатгалын сан дампуурах гэж байгаа банкинд хөрөнгөө байршуулчихсан. Ийм л асуудлууд байсан. Харин энэ сангуудын хөрөнгийг арилжааны ч гэх үү банкинд бараг байршуулахгүй. Аль болох л эргэлдүүлэх, хөрөнгийг нь өсгөх эдийн засгийн эрүүл системээр хөгжүүлэх юм билээ.
-Яаж хөрөнгийг нь эргэлдүүлнэ гэж?
-Монголд өндөр дүнгээр хөрөнгө оруулалт татах хэмжээний компаниуд ч гэдэг юм уу, хөрөнгийн, санхүүгийн зах зээлийн бүтээгдэхүүн байхгүй. Тиймээс гадаадын санхүүгийн бүтээгдэхүүнүүд рүү хөрөнгө оруулалт хийх болов уу. Учир нь эргэлдүүлэх хөрөнгө мөнгө нь маш өндөр. Тиймээс энэ мөнгө дээр хаашаа хөрөнгө оруулалт хийх вэ зэрэг менежментийн баг нэгдэх байх. Товчхон хэлбэл, компанийн удирдлага шиг гэсэн үг. Тэр утгаараа тус сангуудыг хариуцан менежмент хийгчид нь өөрсдөө боловсролтой, тэр дундаа намын томилгоо биш яг ур чадварын томилгоо байж чадвал үр өгөөжөө өгөх боломжтой. Хамгийн чухал нь ил тод байдал. Хөрөнгө оруулалтын сан учраас ямар хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийгдэж, түүнээсээ ямар хэмжээний өгөөж болон алдагдал хүлээж байна вэ гэдгээ тогтмол тайлагнах ёстой.
-Та түрүүн ордуудын талаар ярьсан. Баялгийн сангийн тухай хуулиар стратегийн бус ордууд буюу ААН-үүд ашигладаг, эзэмшдэг ордуудаас хэдэн хувийг нь авахаар заасан юм бол?
-Эхлээд стратегийн ач холбогдолтой орд гэж юу юм бэ гэдгээ бид ойлгох хэрэгтэй. Ашигт малтмалын тухай хуульд байгаа тодорхойлолт нь улс орны урт хугацааны хөгжилд нөлөө үзүүлэхүйц хэмжээний ашигт малтмалын ордыг стратегийн ач холбогдолтой орд гэж нэрлээд байгаа шүү дээ. Тэгэхээр яг ямар орд нь стратегийн ач холбогдолтой орд болох вэ. Ашигт малтмалын тухай хуулийн 4.1.12-т Нийгмийн хөгжилд нөлөөлөх хэмжээний эсхүл жилд Монгол Улсын дотоодын нийт төсвийн арван хувиас дээш хэмжээний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байгаа, үйлдвэрлэх боломжтой ордыг хэлнэ гэж заасан байдаг. Ийм томоохон хэмжээний ордуудыг Засгийн газраас энэ ордыг стратегийн ач холбогдолтой ордоор бүртгэе гэдэг саналыг УИХ-д өргөн мэдүүлдэг. Улмаар УИХ тогтоол гаргаад, ямар ордуудыг стратегийн ач холбогдолтой ордод хамааруулах юм бэ гэдэг шийдвэр гаргана.
-Тэр ч ойлгомжтой биз. Гол нь Баялгийн сангийн хуулиар бусад ордуудын хэдэн хувийг нь эдийн засгийн тооцооллоор бодож авах бол гэдэг нь сонин байна?
-Стратегийн ач холбогдолтой ордын жагсаалтыг батлах тухай гээд тогтоол бий. Уг тогтоол дээр бүртгэлтэй байгаа ордуудын багадаа 34 хувийг Монгол Улсын Засгийн газар эзэмшинэ гэж заасан байдаг. Мөн Ашигт малтмалын тухай хуулиар ч заасан. Багадаа 34 хувь гэдэг нь хувийн ААН-үүд нь өөрсдийн хөрөнгөөр хайгуулын ажлаа хийгээд нөөц байгааг тогтоогоод, тодорхой хэмжээний уул уурхайн олборлолтын үйл ажиллагаа явуулахаар бол хамгийн багадаа стратегийн ач холбогдолтой ордын 34 хувийг Монгол Улсын Засгийн газар эзэмших ёстой.
Харин төрийн өмчит компаниудын хайгуулаар бий болсон ордуудыг Монгол Улсын Засгийн газар өөрөө 100 хувь эзэмшиж байгаа. Тэр 34 хувь гэдэг нь хувийн ААН-үүд гэж ойлгож болно. Ашигт малтмалын тухай хуулиар 34 хувийг нь эзэмшинэ гэж заасан. Үндэсний баялгийн сангийн тухай хуулиар баялгийн сангуудын хөрөнгийг хаанаас хуримтлуулах вэ. Эх үүсвэрийг нь хаанаас бий болгох вэ. Нөгөө 34 хувьд ногдох ногдол ашиг байж болно. Мөн АМНАТ. Ногдол ашиг бол компани тодорхой хэмжээний зардлуудаа хаагаад, ашигтай ажилласны дараа ногдол ашиг тараах уу үгүй юу гэдэг шийдвэр гаргана. Тэр ногдол ашгаа хувьцаа эзэмшигчдэд тараана гэсэн үг. Монгол Улсын Засгийн газар 34 хувийг эзэмшиж байгаа учраас түүндээ ногдох хэмжээний ногдол ашиг авна. Тэр ногдол ашгийг Баялгийн сан руу оруулна гэсэн ийм агуулгаар л явж байгаа. Стратегийн бус ордууд гэж стратегийн ач холбогдолтой холбоотой жагсаалтад ороогүй ердийн ордуудыг хэлээд байгаа шүү дээ. Оруулах уу, үгүй юу гэдгийг шийдэж болно. Өөрөөр хэлбэл, тэр орд ач холбогдолтой орд байвал стратегийн ач холбогдолтой ордын жагсаалтад оруулаад, Монгол Улсын Засгийн газар 34 хувийг нь эзэмшье гэдэг шийдвэрийг УИХ-аас гаргаж болно. Ингэж гаргаагүй л бол тэр нь хувийн орд. Хувийн орд юм чинь хувьцаа эзэмшигч нар нь үр өгөөжөө хүртээд явна гэсэн үг. Тэгэхээр тэндээс ногдол ашиг авахгүй. Харин АМНАТ авдгаараа авна. АМНАТ гэдэг нь хувийн байна уу, төрийн байна уу гэдгээс үл хамаараад ашигт малтмал олборлож л байгаа бол тодорхой хэмжээний төлбөр хураамж авч байгаа хэлбэр.
-Уг хуулийн хүрээнд хувийн эзэмшилд байгаа орд газруудыг хүчээр авах, дээрэмдэх гэх мэт боломж эрх зүйн хувьд бүрдчихсэн юм биш үү?
-Үгүй. Гэхдээ хуучин ашигт малтмалын тухай хууль байгаа шүү дээ. Тэр хуулиар бол орд газрыг төрд авах, эзэмшүүлэх эрх нь Засгийн газарт байгаа гэсэн үг. Засгийн газраас санал болгоод УИХ-д шийдүүлэх эрх нь Ашигт малтмалын тухай хуулиараа зохицуулагдаж байгаа. Харин Үндэсний баялгийн сангийн тухай хуульд ямар ч тийм агуулгатай заалт байхгүй.
-Таны бодлоор энэ хуулийг яаж илүү сайн үр өгөөжтэй болгох вэ. Энэ хуулийг сонгуульд зориулсан хууль болчихлоо гэж зарим хүмүүс шүүмжилдэг. Үнэхээр тийм бол яаж сайжруулах вэ?
-Хууль дөнгөж батлагдсан. Хэрэгжилт нь сайн байна уу, муу байна уу гэдгийг дүгнэх цаг хугацаа өнгөрөөгүй байгаа. Тиймээс ерөнхий агуулгаараа уг хууль бол манайд заавал байх ёстой. Цаашид хуулийн хэрэгжилт болон нэмэлт өөрчлөлт оруулах эрх нь УИХ-д нээлттэй шүү дээ. Тиймээс засч залруулах зүйл гарвал нэн даруй засах л шаардлагатай.
-Бусад орнуудын Баялгийн сангийн хууль ямар байдаг вэ. Хэрхэн хэрэгжиж, ямар үр өгөөжийг ард түмэн нь хүртдэг бол. Та энэ талаар судалж үзсэн үү?
-Олон сангуудын жишээ бас байдаг. Энэ хууль нь гадаадын сангуудын жишээ, туршлага дээр үндэслэж батлагдсан. Бид улиг болтол ярьдаг Норвегийн сан гэж байгаа. Норвегийн сан бол газрын тос, нефтийн бүтээгдэхүүнээс олсон орлогоо хуримтлуулаад, хөрөнгө оруулалт хийж байгаад, ард иргэд нь ажиллах боломжгүй болоод тэтгэврийн насан дээр хүрээд ирэнгүүт өгөөжийг нь өгдөг. Тэтгэврийн өргөдлийн сан гэсэн үг. Норвегийн сан бол маш ашигтай ажилладаг. Өөрөөр хэлбэл, хөрөнгө оруулалт хийж байгаа тэр менежментийн баг нь зөв хөрөнгө оруулалт хийдэг гэсэн үг л дээ. Яг одоо хуулийн заалт нь ийм байдаг, тийм байдаг гэхээсээ илүүтэй бодитоор үр өгөөжөө өгч байгаа орнууд гэвэл хамгийн нэгдүгээрт Норвегийн баялгийн сан. Мөн Скандинавын орнууд, Австрали байна. Эдгээр орнуудын хувьд гол төлөв тэтгэврийн хуримтлалын сан гэдэг зүйл байдаг. Тэтгэвэрээ авч эхлэхтэй зэрэгцээд нөгөө баялгийн санд хуримтлагдсан хөрөнгө нь тэтгэвэр дээр нь нэмэгдэл байдлаар орж ирнэ гэсэн үг. Энэ бол их зөв хувилбар. Учир нь аливаа хөрөнгө оруулалтууд урт хугацаандаа байх тусмаа өгөөж нь хамаагүй өндөр байдаг. Үүний жишээ бол алдарт хөрөнгө оруулагч Уоррен Баффет. Дэлхийн топ баян хүний эхний тавд байнга байдаг. Уоррен Баффетын хөрөнгө хэзээ их хэмжээгээр нэмэгдсэн бэ гэдэг их сонирхолтой. Мань хүн бүр 20 настайгаасаа эрт хөрөнгө оруулалт хийж эхэлсэн. Гэхдээ хөрөнгийнх нь өсөлт нь хэзээ хамгийн их өсөлт үзүүлсэн бэ гэхээр тэр хүнийг 50, 60 настайгаас нь хойш. Өөрөөр хэлбэл тэр хүн 30, 40 жил урт хугацааны хөрөнгө оруулалт хийсэн учраас өгөөж нь маш өндөр байна гэсэн үг. Энэ хуримтлалын сангийн өгөөжийг өндөр байлгая гэж хүсч байвал урт хугацааны хөрөнгө оруулалтыг л хийж байх ёстой гэж ойлгох хэрэгтэй.