Өнгөрсөн долоо хоногт улсын хилээр олон тооны хотон шувууны хошуу гаргахыг завдсан этгээдүүдийг Баян-Өлгий аймгийн Цагдаагийн газрын алба хаагчид илрүүлсэн билээ. Уг хэргийг Ховд сумын харьяат С, Баян-Өлгий аймгийн Өлгий сумын харьяат А, С нар бүлэглэн үйлдсэн болох нь тогтоогдоод байгаа. Хууль бусаар гэдэг нь хотон шувуу нь Монгол Улсын нэн ховор, ховор амьтдын “Улаан ном”-д орсон төдийгүй Олон улсын нэн ховор амьтны “CITES” жагсаалтад бүртгэгдсэн байдаг аж. Үүнтэй холбогдуулан цагдаагийн байгууллагаас “Монгол Улсын Амьтны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгаар борцгор хотон гэх шувууг нэн ховордсон амьтдын жагсаалтад оруулсан, нэн ховор амьтны түүхий эдийг худалдах, худалдан авахыг хуулиар хориглосон байдаг” талаар мэдээллээ.
ХОЁР ЖИЛИЙН ӨМНӨ ХАР УС НУУРЫН ОРЧИМД ЕРДӨӨ 20 ХОТОН ТООЛОГДЖЭЭ
Дэлхий дээр долоон зvйлийн хотон байдгаас манай улсад зөвхөн борцгор хотон л нутагладаг байна. Борцгор хотонг дэлхий дээрх хамгийн том усны шувуу ч гэж ярих нь бий. Түүний далавчны дэлгэцийн урт 310-350 см, хошууны урт 37-45 см, биеийн жин 9.5-12 кг байдаг аж.Хотон шувуу манай орны Ховд, Увс зэрэг баруун аймгийн цэнгэг уст Хар Ус, Айраг зэрэг нууруудаар үүрлэж өндөглөдөг бөгөөд өвөлдөө Хятадын зүүн өмнөд хэсэг, Хонконгийг зорьдог юм байна. Дэлхий дээр нийт 4000-5000 хос хотон шувуу байдаг гэх боловч манай оронд хоёр жилийн өмнө Хар ус нуурын орчимд ердөө 20 гаруйхан тоологдсон, түүний өмнөх жил 30 гаруй хотон тоологдож байсныг тухайн үед Зэрлэг амьтан хамгаалах төвийн захирал, шувуу судлаач Б.Нямбаяр хэлсэн байдаг. Шувуу судлаачдын хэлж буйгаар 1970-аад онд Их нууруудын хотгорын томоохон нууруудад хэдэн зуугаараа тоологдож байсан хотон шувуу өнөөдөр бараг устах хэмжээнд хүрсэн нь олон хүчин зүйлээс болсон гэдгийг хэлж байна. Тухайлбал, борцгор хотонгийн гол тэжээл нь загас. Тиймээс хотон нутагладаг, өндгөө гаргадаг нуурын загас ховордож үгүй болсон нь уг шувуу цөөрөх шалтгаан болсон аж. Гэхдээ хулгайн ан болон уг нутаг усанд айл өрх ихээр нутаглах болсон нь хотонг үргээх, хорогдох хамгийн том шалтгаан гэдгийг мэргэжилтнүүд хэлж байна.
ХОТОН ШУВУУНЫ ХУСУУРТАЙ 100 ГАРУЙ УЯАЧ БАЙДАГ ГЭВ
Хотон шувууны хошуу их урт тул хурдан морины уяачид хусуур хийж эдэлж хэрэглэх нь элбэг. 1980-аад оны сүүлээр олноор нь буудаж хусуур хийх болсон гэдэг. Мөн хотонгийн хошууны доор байх загасны уутаар морины дэл сvvлний боолт хийж, доод эрvvний ясаар дэлний хавчаар хийдэг аж. Зэрлэг амьтан хамгаалах төвийн тайланд дурдсанаар хэдхэн жилийн өмнө Увс аймгийн баяр наадмын үеэр хотон шувууны хошуугаар хийсэн хусууртай 100 гаруй уяач тоологдсон байдаг.Тэгэхээр одоо энэ тоо эрс нэмэгдсэн байх нь тодорхой. Зарим уяачтай холбогдож үнэ өртгийн талаар тодруулж үзвэл “Хотонгийн хусуурны үнэ хоёр, гурван жилийн өмнө гурван сая төгрөгөөс эхэлдэг байсан. Алт, мөнгөн гээд үнэт чимэглэлээс хамаараад хамгийн үнэтэй нь 10 сая төгрөг байсан санагдаж байна. Харин одоо 700-800 мянган төгрөгийн үнэтэй байна лээ. Казахстанаас сүүлийн үед хотон шувуу их нүүж ирдэг болсон гэж сонссон” гэв. Харин өөр нэг уяачийн ярьснаар бол уг шувууны хошуугаар хийсэн хусуур бат бөх эдэлгээ удаан байдаг гэнэ. Анх баруун аймгийн уяачид энэ төрлийн хусуурыг хэрэглэж эхэлсэн бөгөөд хотон шувууны хошуугаар хийсэн хусуураар хурдан морины хөлсийг хусах нь илүү хурдан, цог жавхлантай байдаг гэсэн элдэв яриа уяачдын дунд байдаг аж. Хусуурыг хотон шувууны хошуу, толгойн хэсгээр хийдэг байна. Ямартай ч баруун аймгийн уяачдын дунд дээрх моод дэлгэрснээр хотон шувууны тоо толгой цөөрөх болсон юм байна. Тиймээс нэн ховор амьтны тоонд бүртгэгддэг хотон шувууны тоо толгойг аврахын тулд энэ төрлийн хусуураар гангардаг уяачдын тоог эхлээд гаргах хэрэгтэй гэдгийг зэрлэг ан амьтан судлаачид, энэ чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг байгууллагууд хэлж байна. Түүнчлэн тэдгээр уяачдыг торгох эсвэл байнгын бүртгэлжүүлж татвар авдаг болох нь хотон шувууны хууль бус антай тэмцэх нэг хэлбэр гэдгийг онцлов.
ХАР УС, АЙРАГ НУУРЫН ОРЧИМ ДАХЬ ХҮН, МАЛ ХОТОНГИЙН ЭРЛЭГ
Шувуу судлаач Б.Нямбаяр “Хотон дөрвөн нас хүрч байж бие гүйцэж үржилд ордог. Хүний хөлөөс дайжин нутаглах газраа хайж явсаар байгаад хотонгийн өндөглөх хугацаа нь хойшлогддог. Өндөглөлгүй өнжих ч тохиолдол бий. Хавар нүүж ирэнгүүтээ үржилд орж өндгөө сар гаруй хугацаанд л тээдэг. Ихэвчлэн тавдугаар сард үүрээ засч хоёр өндөг гаргаж, 35 орчим хоног дарж ангаахай болгоно.Ихэнх шувууд өндгөө элгээрээ дарж бүлээцүүлдэг байхад хотон савраараа дардаг тул айлгаж цочоосон үед өндгөө бяцалж хагалах аюултай” гэсэн. Уг нь хотонгийн нутагладаг газар улсын тусгай хамгаалалттай газар ч тоо толгой нь ийн цөөрсөөр байгаагийн бас нэг гол шалтгаан нутгийн иргэд. Хотон нутагладаг бүс нутаг орчмоор айлууд ихээр буух болсноор мал, иргэдээс уг шувууд дүрвэж жилийн жилд нүүдэллэж ирэх хотонгийн тоо багассан гэнэ. Түүнчлэн Ховд, Увс зэрэг хотон нутагладаг ялангуяа Хар ус, Айраг нуурын орчимд нутагладаг иргэд хотонг агнаж уяачдад нэгийг нь 500 мянган төгрөгөөр худалддаг, мөн хилээр гаргадаг гэх яриа байна. Үүний нэг тод жишээ бол 2007 онд Хар-Ус нууранд ирж зусдаг 10 гаруй хотонгийн хоёрыг агнасан хэрэг гарч байсан. Ингэхдээ шувууны их биеийг нүхэнд булж, толгойг нь тасдаад аваад явсан байдаг. Уг хэргийг үйлдсэн хоёр залуу нутгийн хүмүүс байсан бөгөөд хотонгийн хошууг зарж мөнгө олох зорилгоор Хятад улс руу хил дамнуулан гаргах гэж байсан билээ. Тэгвэл хэдхэн хоногийн өмнө хилээр хотон шувууны хошуу гаргахыг завдсан этгээдүүд ч мөн нутгийн иргэд байгаа юм. Тиймээс хотонгийн нутагт байнгын тооллого явуулж хорогдсон тохиолдолд нутгийн иргэдтэй хариуцлага тооцдог болмоор байна. Хууль бус ангийн эсрэг ингэж арга хэмжээ авснаар хотонгийн тоо толгойг хамгаалж чадна гэж мэргэжилтнүүд үзэж байна. Нэн ховордсон амьтдыг хууль бусаар агнасан, барьсан бол Эрүүгийн хуулийн 203-р зүйлд зааснаар хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг нэг зуун тавин нэгээс хоёр зуун тавь дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох, эсхүл гурваас дээш таван жил хүртэл хугацаагаар хорих ялаар шийтгэдэг юм байна. Ямартай ч мөхлийн ирмэгт хүрээд буй хотонгийн тоо толгойг хамгаалахын төлөө бодитой ажил хийхгүй бол хэдэн уяачдын хусуурны гангараа болоод дуусах бололтой.
