МУИС-ийн Эдийн засгийн хүрээлэнгийн захирал доктор, профессор Х.Цэвэлмаатай ярилцлаа.
-Эрдэнэс Таван толгойн 1072 хувьцааны ногдол ашиг болгон тараах мөнгөөр нүүрс угаах үйлдвэр байгуулъя гэж БЭТ санал гаргажээ. Энэ ер нь зөв үү?
-Таван толгойн ордын тодорхой хувийг Монгол Улсын иргэд эзэмшиж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, 1072 хувьцаа гэдэг бол тухайн өрхийн орлого, хуримтлал болох юм. Энэ хуримтлалыг хэ рвээ нүүрс угаах үйлдвэрт шилжүүлэх гэж байгаа бол тэрийг хэдэн хувиар өсгөх вэ гэдэг амлалтыг Засгийн газар давхар авах хэрэгтэй болно. Гэтэл нүүрс угаах үйлдвэр чинь шууд авсан орлогыг нь жил тутам өсгөж өгнө гэж амлаж чадахгүй. Учир нь үйлдвэр байгуулахад эхний хэдэн жил өндөр зардалтай явна. Ард түмэн өөрийнхөө хувьцаанаас ногдож байгаа хувийг нүүрс угаах үйлдвэрт тав, зургаан жил өсгөхгүйгээр өгөх үү гэдэг асуудал үүснэ. Иймд энэ ажлыг эхлүүлэхээсээ өмнө юуны түрүүнд ард иргэдээс асуухаас өөр аргагүй. Тэрнээс шууд Засгийн газар иргэдэд ногдол ашиг хуваарилна гэчихээд өөрсдөө эргүүлээд татан төвлөрүүлэх нь эдийн засгийн хувьд боломжгүй шийдвэр гэж харж байна. Дахиад нүүрс угаах үйлдвэрийг хэн байгуулах гэж байгаа вэ гэдгээс хамаарч энэ асуудал гарч ирнэ. Хэрвээ нүүрс угаах үйлдвэрийг төр өөрөө байгуулах юм бол ард иргэд тийм ч таатай хандахгүй. Яагаад гэвэл төрийн өмчийн компаниуд өнөөдрийг хүртэл ашигтай ажилласан нь хэд билээ гэж асуухад хүмүүс бол ер нь толгой сэгсэрнэ. Хоёрдугаарт, төрийн өмчийн компанийн засаглал ямар байгаа билээ дээ. Ийм засаглалтай тохиолдолд үйлдвэр байгууллаа гэхэд энэ мөнгө нь төрийн өмчит компанийн техник, эдийн засгийн үзүүлэлтийн урьдчилсан санхүүжилтийн хэдэн хувийг хангах мөнгө вэ. Хэрвээ тодорхой хэсгийг гэж үзэж багаа бол ийм шийдвэр гаргаад хэрэггүй. ТЭЗҮ-ийн хэдэн хувийг хангаж байгаа вэ гэдгээс хамаарч байж шийдвэрээ гаргавал зүгээр юм. Гуравдугаарт, нүүрс угаах үйлдвэр дандаа зардалтай гарч байгаа тохиолдолд ашиг орлого яригдахгүй. Тэгэхээр хүмүүс дуртай байх уу.
-Нүүрс угаах үйлдвэрийг хувийн хэвшилд хариуцуулбал илүү ашигтай ажиллуулж чадах байх даа?
-Хэрэв иргэдийн 1072 хувьцааны ногдол ашгаар нүүрс угаах үйлдвэр байгуулна гэвэл хувийн хэвшилтэйгээ мөн л зөвшилцөж таарна. ТЭЗҮ-ийн тодорхой хувь нь 1072 хувьцаанаас бүрдсэн гэж үзэхэд дахиад л иргэдээс асуух хэрэгтэй болно. Ингэж асуухгүйгээр нүүрс угаах үйлдвэрт оруулна гэдэг бол оновчтой хөгжлийн гарц биш л дээ. Өөр нэг талаас нь харъя. 1072 хувьцааны хуримтлагдсан ногдол ашиг баялгийн санд орлоо гэхэд энэ сан өөрөө тогтвортой түвшинд хүрсэн бил үү. Тогтвортой түвшинд хүрснийхээ дараа иргэдийн ногдол ашгийг өсгөхөөр нүүрс угаах үйлдвэрт тодорхой хэмжээний санхүүжилт хийж болох болов уу гэж харж байна л даа. Гэтэл баялгийн сангийн эрх зүйн орчин тодорхой болоогүй байгаа нөхцөлд шууд хуваарилалт хийнэ гэж ярихаар энэ нь дутуу дулимаг шийдвэр гэж харагдаад байна л даа.
Яг энэ үйлдвэрийг босгоод санхүүжүүлээд цаашид тогтвортой ажиллах шийдвэрийг ул үндэстэй гаргавал яасан юм бэ. Дараагийн том асуудал нь төрийн өмчит компаниудын санхүүгийн менежментийн асуудал зах зээлийн тогтолцооны зарчмаар ажиллахгүй байгаа юм. Хамгийн энгийнээр харахад нэг тэрбум төгрөгийг хөрөнгө оруулсан бол гурван жилийн дараа 1.3 тэрбум төгрөг болсон байна гэвэл энэ нь хүмүүст тодорхой харагдана. Гэтэл хэдэн төгрөг оруулаад хэд болгох гэж байгаа вэ, хэдий хугацааны дараа яаж өсөх вэ гэдгийг төрийн өмчит компаниуд өнөөдрийг хүртэл жишээ гаргаж байгаа нь ховор байгаа юм. Ер нь олон талаас авч үзвэл энэ шийдвэр тулхтай, олон талаас авч үзсэн ч хөгжлийн бодлогын шийдэл гарц гэж харагдахгүй л байна.
-1072 хувьцааны ногдол ашиг гэдэг бол иргэдийн хөрөнгө. Гэтэл өнгөрсөн хугацаанд тасалдсан. Хэрэв энэ мөнгө цаг тухайдаа иргэдэд очиж байсан бол эдийн засгийн эргэлтэд орох байсан. Ядаж л банкинд хадгалуулж байвал өсөх байлаа шүү дээ?
-Санал нэг байна. Ер нь аль ч талаас нь харсан олон байгууллага өнөөдөр иргэдийн санхүүгийн боловсролын асуудлыг хөндөн ярьж байна. Гэтэл Засийн газар өөрөө санхүүгийн ямар боловсролтой байна вэ. Төрийн өмчийн байгууллага, Засгийн газарт санхүүгийн талаас нь шийдвэр гаргахад нь дэмжлэг үзүүлдэг, зөвлөгөө өгдөг асуудал үнэхээр сул байна. Ямартай ч зах зээлийн зарчмаар шийдвэрүүд нь төдийлөн сайн явагдахгүй байна.
Иргэдийн 1072 хувьцааны хуримтлуулсан хөрөнгө энэ байна гээд шилэн дансаар харуулах хэрэгтэй л дээ. Нүүрс угаах үйлдвэрийг таван жилийн хугацаанд баригдах хооронд бидэнд энэ мөнгийг тодорхой хэмжээгээр өсгөж өгнө гэсэн хэлцэл хийх ёстой. Магадгүй зарим хүмүүс хөрөнгийн зах зээлд орох гэж байгаа бол хүлээн зөвшөөрч болох байх. Энэ тохиолдолд нэг талаас шууд шийдвэр гаргах юм бол ардчилсан зах зээлийн тогтолцоотой манай нийгэмд сайн шийдвэр болохгүй гэж харагдаад байна.
-Ер нь нүүрс угаах үйлдвэр Монгол Улсад зайлшгүй хэрэгтэй. Эдийн засагт үр өгөөжөө өгөх энэ үйлдвэрийг байгуулахад хөрөнгө оруулалтыг шийдэх өөр ямар гарц байна вэ?
-Үнэхээр энэ үйлдвэрийг хувийн хэвшил сонирхож байна уу, Монгол Улсын хөгжил цэцэглэлт, цаашид бүтээмж, орлого гээд эдийн засгийн олон үзүүлэлтийг хангах талаас аваад явах уу гэдэг шийдэл, зөвшилцөл бол номер нэг асуудал юм. Өмчлөл, хяналт нь тус тусдаа болохоор хувийн хэвшлийн засаглал үнэхээр соёл болоод тогтчихсон. 1072 хувьцааны санхүүжилтийг аваад үйлдвэрийн ТЭЗҮ-ийн тодорхой хувийг аваад явна гэвэл ийм хувилбар байж болно. Хувийн хэвшил өөрөө санхүүжилтийн дутуу гарч ирвэл тэрийг оруулах сонирхолтой бол аваад явна. Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтыг бас татаж чадвал боломжтой. Өнөөдөр нүүрсний том, том компаниуд хувийн хэвшилд байна. Ингэж чадвал хувийн хэвшлийн бизнесийн өргөжилт, тэлэлт болно гэсэн үг.
-Монголбанкны ерөнхийлөгч сая хэвлэлийнхэнтэй уулзахдаа Хятадтай хийсэн своп хэлэлцээрийн таван их наяд төгрөг байгаа гэж хэлсэн. Энэ нь ямар учиртай хэлэлцээр юм бол?
-Ер нь нэг тогтмол ханшаар хэлэлцээр хийгээд тодорхой хугацааны дараа тэр мөнгөн дүнг төлнө гэсэн утга. Таван их наяд төгрөгийн хэлэлцээр нь юунд авсан бэ гэдэг асуудал гарч ирнэ л дээ. Энэ нь нүүрс, зэсийн салбарт уу. Эсвэл Монголбанк гадаад валютын хэлэлцээрийн нөөцийг нэмэгдүүлэх чиглэлд авсан своп хэлэлцээр үү гэдгээс хамаарч өөр, өөр байх юм.
-Монгол төгрөгөөр авбал манай талд ашигтай байх нь ээ?
-Ханшийн зөрүүний асуудал гарч ирэхгүй. Тогтмол үнийн дүн өөр бусад хэлбэлзэл орж ирэхэд нөлөөлөхгүй гэсэн үг. Бидний дийлэнх своп хэлэлцээрүүд гадаад валютаар хийгдэж байгаа учраас эдийн засаг их савлагаатай байгаа үед ханшийн зөрүүгээр алдаж байдаг юм. Тиймээс төгрөгөөр тооцож явах нь бидэнд ашигтай.
-Сүүлийн өдрүүдэд долларын ханш 20 төгрөгөөр бууж байх шиг байна. Энэ нь юутай холбоотой вэ. Түр зуурын үзэгдэл үү. Эсвэл цаашид буурсаар байх болов уу?
-Олон хүчин зүйлийн нөлөөтэй. Нэгдүгээрт, инфляц талаас харахад эрэлт нийлүүлэлтийн давхар нөлөөтэй. Нийлүүлэлт талаас нь авч үзвэл бизнесийн зээлийн өсөлт буурчихсан. Ихэнх бизнесүүд үйлдвэрлэлийнхээ түүхий эдийг гаднаас авах гээд зээлийн эрэлт нэмэгддэг. Гадаад валютын эрэлт дагаад нэмэгдэнэ. Дотоод бизнесийн зээл буурчихаар гадаад валютын эрэлт буурна. Энэ тохиолдолд төгрөгийн доллартай харьцах ханш суларсан байж болох талтай. Монголбанк өөрөө хатуу мөнгөний бодлого явуулж байгаа, мөн бодлогын хүү өсгөсөн. Банк хоорондын зээлийн хүү өндөр түвшинд байна. Ийм байгаа тохиолдолд арилжааны банкууд төв банкнаас доллар худалдаж авах, эргээд худалдах үйл явцын үр дүнд зээлийн эрэлт нь буурч магадгүй. Хэрэглэгчдийн хувьд аваад үзэхэд өнөөдөр инфляцийн өндөр түвшнээс болоод хүмүүсийн хувьд нефть, махнаас бусад бараа бүтээгдэхүүний үнэ өндөр өсөлттэй байна. Энэ хэмжээгээр хүмүүс импортын бараа бүтээгдэхүүний хэрэглээ татарч байгаа. Иймд гадаад валютын эрэлт хэрэгцээ бага болж байгаа болов уу.
-Ер нь долларын ханш буурсаар 2000 төгрөг рүү орох боломжтой юу?
-Манай эдийн засгийн өсөлт, хөдөлмөрийн бүтээмж инфляц гээд олон хүчин зүйл эдийн засгийг тогтворжуулахад нөлөө үзүүлдэг. Бид эдийн засгийн хөгжлийг идэвхжүүлэх хүчин зүйлээ хараад байна л даа. Зөвхөн экспорт, импортоо л харж байна. Бас иргэдэд мэдээлэхгүй зүйл их байна. Үндсэндээ технологийн манлайлагчид байх юм бол бусад нь дагалдаад, инноваци бүх салбарт шингэх боломжтой. Өөр нэг санаа гэвэл тодорхой хэмжээгээр төгрөгийнхөө худалдан авах чадварыг дээшлүүлэхийн тулд өрсөлдөөнд саад болоод байгаа зүйлийг харах хэрэгтэй. Зарим талаар хөгжлийн бодлогыг хэрэгжүүлэх гэж байгаа гээд Засгийн газар өөрөө саад болоод байна. Жишээлбэл, Газар тариалангийн корпораци. Хөдөө аж ахуйн салбарыг өнөөдөр төрийн өмчид байлгах нь зах зээлийн тогтолцооны арга мөн үү. Хамгийн их муугаараа хэлүүлдэг, хамгийн их орлого бүтээх, ажлын байрыг хангах салбарт санхүүжилт өгөх байгууллага нь төрийн өмчит байна. Үүний үр дагавар нь урт хугацаандаа хөгжилд нэмэр болж, төгрөгийн ханшийг тогтвортой барина гэдэг нь бүрхэг харагдаад байна л даа. Ер нь төгрөгийн худалдан авах чадварыг нэмэгдүүлэх хэрэгтэй.
-Төгрөгийн худалдан авах чадвар хэдийд, яавал дээшлэх вэ?
-Дотоодынхоо бараа бүтээгдэхүүнийг иргэд нь илүү итгэл үнэшилтэйгээр худалдан авч, тэр бараа бүтээгдэхүүний үнэ нь өрхийн зардалд өндөр хувь эзлэхгүй байхад бидний амьжиргааны түвшин сайжирна. Ингэснээр инфляцийн түвшин тогтворжиж, төгрөгийн худалдан авах чадвар дээшилнэ. Эдийн засгийн ухаанд бид орлого үнийн харьцаа, худалдан авах чадварын өсөлт, нэг хүнд ногдох бодит орлого гэдгийг яриад байна л даа. Зах зээлд өнөөдөр өрхийн бодит орлого хэдэн хувиар өсч байгаа вэ гэдэг зах зээлийн ойлголтыг үндсэндээ төдийлөн сайн мэдээлэхгүй байна. Үнэхээр зах зээлд салбарын болон өрхийн бодит орлогын өсөлтийг ярьдаг бол өрхүүд тухайн бараа бүтээгдэхүүнд өөрийнхөө өрхийн зарлагыг хэрхэн хуваарилах вэ гэдэг шийдвэр гаргалтыг илүү дээшлүүлэх боломжтой. Зөвхөн бараа бүтээгдэхүүнд орлогоо хуваарилах гэдэг дээр нэмээд олсон орлогоосоо хуримтлуулах гэдэг санаа байснаар эдийн засаг тэнцвэр дээрээ тогтвортой байх, цаашлаад өсөх хандлага явагдана. Бодит байдал дээр хүн амын дийлэнх нь үл хөдлөх хөрөнгө худалдаж аваад зээлийн барьцаанд, сургалтын төлбөр төлөөд хадгаламжаа барьцаанд, хэрэглээний зээл аваад цалингаа барьцаалж байна. Дээр нь зээл авч болох бүх эх үүсвэрүүдийг ашиглаад ирэхээр өрх, бизнес, Засгийн газар гээд аль аль нь зах зээлийн тэлэлтэд орж байгаа юм. Ийм нөхцөлд бид төгрөгөө тогтвортой байлгах юм. Тэгэхээр төгрөгийн доллартой харьцах харьцаа буурч байгаад 2000-д хүрэх болов уу гэдэг төсөөллийг дэвшүүлэх нь өнөө үед хүнд байна л даа.
-Манай улсын эдийн засгийн онцлогт тохируулж дэлхийгээс мөнгө босгох ямар боломжууд байна вэ?
-Улс орны өрсөлдөх чадварыг дээшлүүлэхийн тулд капиталын гадагшлах болон дотогшлох урсгалаар эдийн засгийн хөдөлгөөнийг идэвхжүүлж байх хэрэгтэй. Энэ нь манайд сул байгаа юм. Магадгүй өнгөрсөн 20 жилийн хөгжлийн туршлагаас харахад нэг салбар ажиллалаа гэхэд тэр доторх зарим шат дамжлага нь тасалдаад байхгүй болчихсон. Жишээлбэл, ноолуурын салбар байна. Яагаад энэ салбарт өнөөдөр өртөг нэмэгдэж чаддаггүй, бас гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулалтын урсгал сул байна вэ гэдгийг харах ёстой. Энэ салбарт ээрмэл, сүлжмэл хоёр шат дамжлага сүүлийн 30 жилийн хугацаанд байхгүй болсон. Өнөөдөр нэхмэлийн үйлдвэрүүд ажиллаад байна. Ноолуурыг малчдаас худалдаж авдаг дундын зуучлагчид ажиллаад байна. Гэтэл энэ салбар бүтэн шат дамжлагаараа нөхөгдөөд, нэмэгдсэн өртөгийг нь тооцох гэхээр хоёр салбар нь байдаггүй. Тийм болохоор энэ салбарт өртөг нэмж чадахгүй. Наад зах нь угаасан ноолуур гаргадаг байж байгаад самнасан ноолуураа гаргадаг болох гэтэл сая Засгийн газар шийдвэр гаргаад больчихлоо. Тэгэхээр бид дотооддоо өртөг нэмэх хамгийн наад захын экспортынхоо салбарыг дэмжихгүй байгаа юм биш үү. Ер нь Монгол Улс гадаад зах зээлд гарах, өөр зах зээлд нэвтрэх замыг засах ёстой. Гэтэл бид салбараа хөгжүүлэхдээ хооронд нь холбоотой авч үзэж, урт, дунд хугацаандаа ямар өгөөжтэй, салбарт нь юу нь хамгийн их зардалтай байгааг харахгүй байна. Ингэж харж чадвал тодорхой хэмжээгээр явах гээд байдаг. Харин хувийн хэвшил харж чадаад байна. Хамгийн гол нь хөгжлийн бодлогыг боловсруулж, хэрэгжүүлж байгаа харилцан чиг үүрэг бүхий яамдуудын уялдаа холбоо одоо хүртэл сул хэвээр байна