УИХ-ын гишүүн, УИХ дахь Ардчилсан намын дэргэд байгуулсан “Эрүү шүүлт тулгах, хэрцгий, хүнлэг бус хандлагаас ангид байх хүний эрхийн хэрэгжилтийн төлөв байдлыг хянан шалгаж, санал дүгнэлт боловсруулах” ажлын хэсгийн ахлагч Ж.Баярмаатай ярилцлаа.
-Хорих 461 дүгээр ангид 21 настай залуу амь хохирсноос улбаалаад Хяналтын сонсголыг нэн яаралтай хийлгэх хүсэлтээ УИХ-ын даргад долдугаар сард гаргасан. Энэ асуудал ямар шатандаа яваа вэ?
-Энэ оны долдугаар сард цагдан хорих 461 дүгээр хаалттай хорих ангид төрийн байгууллагын шийдвэрээр эрхээ хязгаарлуулан хоригдож байх үедээ эмнэлэгт очиж нас барсан хэрэг гарсан. Мөн цэргийн алба хааж байгаа цэргүүд дүрмийн бус харилцаанд өртөх, хууль сахиулах байгууллагуудад мөрдөн шалгуулах ажиллагааны явцдаа эрүү шүүлтэд өртөх, хүнлэг бус харилцаанд орох зэрэг асуудал удаа дараа гардаг учраас УИХ хянан шалгах чиг үүргийнхээ хүрээнд энэ асуудлыг авч хэлэлцэж, нээлттэй сонсгол хийх нь зүйтэй гэж үзсэн. Өөрөөр хэлбэл, энэ асуудлын учир шалтгаан нь юу юм. Яагаад буурах, алга болох нь бүү хэл улам даамжираад байна вэ гэдгийг иргэдэд нээлттэйгээр хүргэх, ярилцах шаардлагатай гэж үзээд долдугаар сард хүсэлтээ Их хурлын даргад өгсөн. Энэ хүсэлтийг өгөхийн тулд хуулийн дагуу доод тал нь 15 гишүүн гарын үсэг зурсан байх ёстой байдаг бол миний энэхүү хүсэлт дээр надаас гадна 21 гишүүн гарын үсгээ зурсан. Мөн хуулийн дагуу УИХ-ын дарга энэ асуудлыг Хууль зүйн байнгын хороонд шилжүүлдэг юм байна лээ. Энэ дагуу байнгын хороо хэлэлцээд өнгөрсөн сарын 10-нд энэ нийтийн сонсголыг хийхээр тогтсон. Гэвч дахин хуралдаж хойшлуулах шаардлагатай гэж үзсэн. Учир нь хүний эрхийн асуудал гэж анх оруулсныг хэтэрхий ерөнхий байна. Тиймээс сэдвээ нарийвчил гэсэн. Үүний хүрээнд сонсголынхоо цар хүрээг хумьж, нарийвчилсан. Одоо агуулга нь эрүүдэн шүүлт, хүнлэг бус хэрцгий харьцаанаас ангид байх хүний эрхийн зөрчилтэй холбоотой асуудлаарх нийтийн сонсгол гэсэн нэртэй болсон. Харин арваннэгдүгээр сарын 20 болгосны учир нь УИХ-ын чуулганы хуралдааны Дэгийн тухайн хуулийн 126 дугаар зүйлийн 5 дахь заалтад хяналтын сонсгол зохион байгуулах журмыг УИХ-ын тогтоолоор батална гээд заачихсан юм байна.
Энэ заалт нь сонгуулийн өмнөхөн буюу зургадугаар сарын 5-нд нэмэлт, өөрчлөлтөөр орсон байсан. Тийм болохоор нарийвчилсан журам гарах ёстой гээд нэлээд хойшоо тавьсан. Одоо ажлын хэсэг гараад хуулийн дагуу нарийвчилсан журмын төслийг нь гаргачихсан байгаа. Байнгын хороодоор орж, УИХ-аар тогтоол болж батлагдах ёстой. Ийм шалтгаанаар хойшилсон.
-АН-ын бүлгийн дэргэд байгуулсан “Эрүү шүүлт тулгах, хэрцгий, хүнлэг бус хандлагаас ангид байх хүний эрхийн хэрэгжилтийн төлөв байдлыг хянан шалгаж, санал дүгнэлт боловсруулах” ажлын хэсгийн ахлагчаар та ажиллаж байгаа гэсэн. Энэ талаараа тодруулахгүй юу?
-Ер нь хуулиараа нийтийн сонсгол зохион байгуулах санаачилга гаргасан тохиолдолд харьяа байнгын хороо нь зохион байгуулалтыг нь хийдэг юм байна. Тиймээс цаашаа санаачилсан хүмүүсээс юу ч хамаарахгүй болж байна гэсэн үг. Мэдээж тухайн байнгын хорооны гишүүн бол хуралдаан дээр нь үгээ хэлээд яваад байж болно. Гэтэл харьяалагддаггүй гишүүд санаачилга гаргасан тохиолдолд оролцоогүй болчихож байгаа юм. Ийм болохоор хүний эрхийг онцгойлон авч үздэг намын хувьд Ардчилсан намын бүлгийн дэргэд “Эрүү шүүлт тулгах, хэрцгий, хүнлэг бус хандлагаас ангид байх хүний эрхийн хэрэгжилтийн төлөв байдлыг хянан шалгаж, санал дүгнэлт боловсруулах” ажлын хэсэг байгуулах нь зүйтэй гэж үзсэн. Ахлагчаар нь миний бие ажиллаж байгаа. Зөвхөн байнгын хороонд хариуцуулаад орхих биш, бид санаа тавих ёстой гэдэг агуулгаар энэ ажлын хэсгийг байгуулсан. Хүний эрхийн комиссын тайлан, илтгэлүүд, Эрүү шүүлтийн эсрэг албаны тайлантай танилцаж, зарим албан тушаалтнуудаас мэдээлэл авсан. Нэмээд хэлэхэд, заавал нарийвчилсан журам гэлгүйгээр хийж болох байсан боловч заавал хийнэ гээд хойшлуулсан нь миний хувьд харамсалтай байгаа. Одоо нэгэнт товоо тогтчихсон учраас процессын ажлуудыг хийж байна.
-Хорих ангид нас барсан 21 настай залуугийн талаар ХЗДХ-ийн сайд, ХЭҮК, ХХЕГ-ын удирдлагатай уулзаж, АТГ, УПЕГ, ЦЕГ-ын дарга нараас хариулт авсан гэж байсан. Ирүүлсэн хариуг хэлж өгч болох уу?
-Ажлын хэсгийн хүрээнд сүүлийн 30 жилийн нөхцөл байдлыг цогцоор нь авч үзэж байна. Сүүлийн гурван жилийн тухайд энэ сэдэв нийгэмд хамгийн их хэлэлцэгдэж байна. Жил бүр энэ төрлийн гэмт хэрэгт төрийн албан хаагчдыг шалгуулах гомдол, мэдээлэл 300-500 орчим ирж, түүнээс гурав орчим хэрэг шүүхээр эцэслэн шийдэгдэж байна. Тухайн хэрэгт хамгийн их холбогдож байгаа нь цагдаагийн алба хаагчид байгаа бөгөөд нийт гомдлын 93 хувийг эзэлдэг гэсэн судалгаа бий. Тийм ч учраас бид энэ байгууллагын үйл ажиллагаа, тогтолцоог сайжруулах чиглэлээр ХЗДХ-ийн сайд О.Алтангэрэлтэй хамтран ажиллаж байгаа. ЭШУСАЭ гишүүнээс мөн үйл ажиллагааны болон нөхцөл байдлын талаар ажлын хэсэг дээр мэдээлэл авсан. Мөн тодорхой асуудлаар холбогдох байгууллагуудын албан тушаалтнуудаас мэдээлэл авахаар Хил хамгаалах ерөнхий газрын дарга, Хүний эрхийн үндэсний комиссын гишүүнийг урьсан. Харамсалтай нь АТГ-ын холбогдох хүмүүс бидний урилгад хариу өгөлгүйгээр ирээгүй. Зөвхөн 21 настай амь хохирогчийн тухайд бус хилийн заставт гарсан хоёр цэргийн асуудлаар бас тодруулга авсан юм. Яагаад хоёрын хоёулаа зэрэг хагалгаанд орсныг нарийн шалгамаар л юм байна лээ. Ар гэрийнхнээс нь надад өргөдөл ирсэн. Тухайн 21 настай амь хохирогчийн тухайд АТГ хэргийн нууц гээд ирж мэдээлэл өгөөгүй ч бусад байгууллагын хариунд эрүү шүүлт тулгасан байж болзошгүй цагдаагийн ажилтнуудад хэрэг үүсгэн мөрдөн шалгах ажиллагаа явуулж байгаа гэсэн байсан. Хэрэг үүсгэсэн нь сайн ч мөрдөх ажиллагаа арай л удаан явагдаж байна. Аль нэг сараас хойш шүү дээ. Хоёр цэргийн асуудлаар ХЭҮК очиж шалгалт хийсэн дүгнэлтэд дүрмийн бус харьцсан нь тогтоогдсон байна лээ. Мөн холбогдох албан тушаалтнуудад хэрэг үүсгэн мөрдөн шалгах ажиллагаа явуулж байгаа гэсэн байсан.
-Тухайн залууг өөрөөс нь хамгаалж гавтай байлгасан гэдэг яриа явж байсан. Энэ талаар та юу хэлэх вэ?
-Удаан хугацаанд хорьж байж өөрсдөө өвчнийг нь оношилж чадахгүй, дараагийн шатны эмнэлэгт үзүүлж оношлуулаагүй. Гавтай нь эмнэлгийн орон дээр нас баруулж байгаа нь шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх байгууллагын удирдлагуудын үйл ажиллагаа доголдсон. Хүний эрхийн мэдрэмжгүй, хууль эрх зүйн хувьд яаралтай өөрчлөх хэм хэмжээнүүд байна гэж дүгнэж болохоор байна.
-Тухайн залуу өөрийг нь эрүүдэн шүүсэн цагдаа нарыг АТГ-т хэлэхээр очих үед нь баривчилсан байдаг. Тэгэхээр цагдаад АТГ-ын мөрдөгч л хэлсэн гэсэн үг үү. Үнэхээр ингэдэг бол үүнийг хэрхэн хянаж, зохицуулах шаардлагатай вэ?
-Бид хараагүй, үзээгүй тул яг тэгсэн гэж мэдээж хэлж чадахгүй. Гэхдээ бидний үзэж байгаагаар эрүү шүүлт тулгасны дараа тухайн иргэнийг хорьж шалгасан явдлыг тогтолцоо алдагдаж ажилласан байж болзошгүй гэж хардаж байгаа. Бид хардах эрхтэй. Нөгөө талаасаа, эрүүдэн шүүсэн байж болзошгүй цагдаа нарыг таниулах ажиллагаа хийхээр амь хохирогч залууг авч гарах гэхээр АТГ-т прокуророос зөвшөөрөл олгоогүй гэж ойлгосон. Ер нь иймэрхүү асуудлаар тусдаа бие даасан хараат бус мөрдөх алба байгуулах хэрэгтэй. Мөн Монгол Улс НҮБ-ын Эрүүдэн шүүхийн эсрэг конвенц, түүний Нэмэлт протоколд нэгдэж орсноос хойш багагүй хугацаа өнгөрсөн. Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын Эрүү шүүлтээс урьдчилан сэргийлэх Дэд хороо болон бусад Хүний эрхийн гэрээний хороодоос Эрүүдэн шүүхийн эсрэг Үндэсний урьдчилан сэргийлэх хараат бус, бие даасан механизмыг байгуулж ажиллуулах талаар удаа дараа Монгол Улсад зөвлөмж өгч ирсэн юм билээ. Монголд энэ механизм бүрдсэн хэдий ч бүрэн бие даан, хараат бусаар ажиллаж чадаж байгаа эсэхэд эргэлзэж байна. Ер нь л бүх хууль тогтоомжийг Монгол Улс нэгдэж орсон Хүний эрхийн чиглэлийн конвенцуудын дагуу филтерээр оруулах ёстой юм билээ. Эрх зүйн хувьд ямар ч зөрчил, алдаа, цоорхой байх ёсгүй, дээрээс нь хэрэгжилтийг хангах механизмыг нь улам сайжруулах ёстой.
-Сүүлийн үед хэд хэдэн сонсгол хийсэн. Гэвч олигтой үр дүн гараагүй гэдэг шүүмж байдаг. Тэгвэл энэ удаагийн сонсголоос бид ямар үр дүн хүлээх вэ?
-Сонсгол үр дүнд хүрэхгүй байна гээд хүний амь насыг хамгаалах үүрэгтэй газарт хоригдож байх хугацаандаа хүн амь хохирч байгаа, мөн эх орноо хамгаалахаар явсан бор цэргүүдээ дарамталж, дүрмийн бус харьцаж байгаа зэрэг ноцтой асуудлуудыг зүгээр орхиж болохгүй. Мэдээж энд холбогдох байгууллагад ажилладаг бүх хүмүүс бус зарим нэгэн хүмүүсийг л ярьж байгаа. Тиймээс холбогдох байгууллагууд өөр өөрсдийн чиг үүргийн хүрээнд хийх ёстой ажлаа хийх л үүрэгтэй. Ер нь бол төрийн хамгаалалттай газар иргэн эмчилгээ авч чадалгүй нас барж байгаа нь бидний бүтээх гэж зорьсон иргэний, ардчилсан, хүмүүнлэг нийгэм гажуудсан байгаагийн илрэл гэж хэлж болно. Бид энэ удаагийн сонсголын үр дүнд иргэдийнхээ эрүү шүүлт, хүнлэг бус харьцаанд өртөж хохирч ирсэн бүх үнэн байдлыг ил гаргах, иргэдийн эрхийг хамгаалах үүрэгтэй төрийн алба, албан тушаалтнуудын үйл ажиллагаанд цогц дүгнэлт хийх, хууль эрх зүйн хувьд хэрхэн хүн төвтэй, хүний эрхийг бодитоор нь хамгаалж чадах системийг бүтээх асуудлуудыг цогцоор нь шийдэх шийдэлд хүрэхийг зорьж, хүсч байгаа.
-Сонсголд оролцох хүсэлтэй хүмүүсийг бүртгэж байгаа гэсэн?
-Цөөхөн иргэн бүртгэх юм билээ. Тиймээс эрүү шүүлтэд өртөж хохирсон, хэлмэгдсэн, төрийн албан хаагчдын буруутай үйлдлийн улмаас хохирсон иргэд, тэдний ар гэр, хууль ёсны төлөөлөгчдийг энэ сонсголд бүртгүүлж, эрхээ сэргээлгэх, хамгаалахад дуу хоолойгоо хүргээсэй гэж хүсч байна