Манай наймдугаар сар шиг налгар халуун өдрүүд Энэтхэгт үргэлжилж байна. Өдөртөө 20-25 градус халуун. Шөнөдөө +10 гаруй градус болохоор оройхондоо цамц давхарлаж өмсөх ч хэрэг гарна. Нэг, хоёрдугаар сар бол тэндээ сэрүүний улирал нь. Хамгийн халуун үе нь тавдугаар сард 50 градус хүрч халдаг гэж байгаа. Харин Гималайн нурууны нутгаар жилийн турш сэрүүн, өвөлдөө хүйтэрч цас ордог. Цаг агаар нь ийм сайхан тааламжтай цагаар Шинэ Делид ирлээ. Хэт халууны улиралд нь ирвэл бие хямарч тавгүйтдэг гэсэн. Тийм зовлон алга. Дели бол Мумбайг бодоход хавьгүй цэвэр тансаг хот юм. Замын түгжрэл бага. Өнөө гурван дугуйтын өнгө нь ногоон болж өөрчлөгдсөн болохоос хамгийн өргөн, хүртээмжтэй унаа хэвээрээ. Хаа сайгүй сүлжин давхилдах тэрхүү унааг хүлэглэж үзэх хүсэл байсан болохоор жаахан зав гаруут дөрвүүлээ нийлж аваад суув аа. Үнэ хөлсийг нь жолоочтойгоо тохиролцоно. Бидэнд тун найрсаг жолооч таарав уу яав, хаана ч хүрсэн 20 рупийгээр хүргээд өгье гэв. Энэ нь монгол мөнгөөр 800 төгрөгөөр чамгүй хол давхилаа. Гэтэл буруу замаар явж байсан уу яасан, жолооч маань хотын төвийн өргөн урсгалыг сөрөөд давхидаг байна шүү. Өмнөөс дөрөв таван эгнээгээр машинууд юу юугүй тулаад ирдгийн даваан дээр амжиж нөгөө урсгал руугаа оров. Бид л сандраад байсан болохоос байдаг л үзэгдэл бололтой, жолооч залуу салхи сэнгэнүүлэн тоох ч үгүй давхина. Тэгж тэгж очих гэсэн газраа хүрлээ. “Та нарыг хүлээж байх уу” гэж байна. “Өөрөө мэд” гэчихээд хоёр цаг гаруйн дараа гарч ирэхэд өнөөх маань арилаад өгчээ. Дахин гурван дугуйтад сууж аваад түрүүчийнхийг бодвол маш ойрхон газар явахад 80 рупи авлаа. Энэтхэгтгадныхан андашгүй тод гэгээтэй харагдана. Жуулчдын автобус хараад хүүхдүүд замын голд ч хамаагүй гүйлдэн ирж нугарч, гар хөлөө эргүүлэн бүжиглэж байгаад гараа тосно. Тэдний гунигтай гэмээр гүн хар нүд хэн хүнийг халаасаа тэмтрэхэд хүргэнэ. Орой үдэш бол хүүхдээ тэвэрсэн эмэгтэйчүүд улаан цайм татаж чангаан мөнгө нэхэн хоргоох юм билээ. Энэтхэг эмэгтэйчүүдийг би кинонд гардаг шигээр нь, ганган хээнцэр, хачин царайлгууд байгаа даа гэж бодож байв. Харин гудамж талбайгаар тийм хүнээ хайгаад олоогүй ээ. Эрчүүд голдуу л харагдана. Боровтор царайтай, сааритай бүсгүйчүүд бол байсаан байсан. Саари гэснээс Энэтхэг даавуугаараа алдартай. Бүр Даавууны яам хүртэл байдаг. Тиймдээ ч тэрбум гаруй хүн амтай энэ улсад эмэгтэйчүүд нь бүгд үндэсний хувцас саари өмслөө гэхэд ижил өнгө, ижил загвар давтагддаггүй гэсэн яриа бий. Монголын сэтгүүлчдийн баг Энэтхэгийн Уул уурхайн яаманд зочиллоо . Ба с л баахан буутай цэрэг цагдаагаар шалгуулан дотогш нэвтэрсэн бид коридороор нь зөөлөн хивс дэвссэн тав тухтай орчинд орчих юм бодож явсан нь талаар болов. Яамны барилга маш том бөгөөд эртнийх бололтой. Гаднах өнгө төрх нь бороонд угаагдсаар байгаад тийм болсон уу гандаж онгосон харагдана. Дотор тал нь мөн адил, олон хүний орж гарсан хөлийн мөрөөр элэгдэж хуучирчээ. Адилтгавал манай Урт цагааны байртай тун төстэй. Энд ч нэг халцархай, тэнд ч цахилгааны утас орооцолдон бөөгнөрч хэвтэнэ. Гэхдээ энэ байранд дэлхийд эдийн засгийн хөгжлөөрөө тавдугаар байрт ордог хүчирхэг улсын уул уурхайн бодлого зангилагдаж, тэр чигийн шийдвэрүүд гарч байдаг. Ямартаа л бид “юунд суух нь гол биш юу хийх нь чухал юм байна” гэж ярилцаж байхав. Манай яам тамгын газрын дарга нар өөрсдийнхөө тав тухыг бодож өрөөгөө тансаг тавилга, хэрэглэлээр өвч бүрж, өөрийгөө л бодож амьдардаг. Гэтэл тэнд ёстой эсрэгээрээ, юун тав тух, хүмүүс бужигнаж, зав чөлөөгүй л ажиллаж байх юм. Энэтхэг бол уул уурхайн баялаг ихтэй орон юм. Ер гаруй төрлийн газрын баялаг боловсруулдаг. Дотооддоо нүүрс, цемент, төмрийн хүдэр, мангани, боксит, хром, зэс зэрэг уул уурхайн бүтээгдэхүүн их хэмжээгээр үйлдвэрлэдэг. Нефтийн хэрэгцээний 40 орчим хувийг дотооддоо олборлодог. Томоохон дэд бүтцийн төслүүдийг хэрэгжүүлэхээр төлөвлөөд буй нь ган болон төмрийн хүдрийг боловсруулахад хэрэглэгдэх коксжих нүүрсний хэрэглээг эрс өсгөх, дээрх түүхий эдийг импортлох хэмжээ нэмэгдэхээр байна. Түүнчлэн цэвэр эрчим хүчний хувь хэмжээг нэмэгдүүлэх, эх үүсвэрийг төрөлжүүлэх тал дээр эрчимтэй ажиллаж, сэргээгдэх эрчим хүчээр ажиллах 1000 мегаваттын станц барих , энхийн зориулалтаар буюу цөмийн цахилгаан станцуудын тоог нэмэх, мөн АНУ-тай цөмийн эрчим хүчний аюулгүй ажиллагааг хангах, Австрали улсаас уран авах гэх мэт ажлуудыг эрчимтэй явуулж байна. Тэд өөрт нөөц багатай түүхий эдээ гаднаас авдаг. 2015 оноос энэ салбарт бодит утгаар нь шинэчлэл хийж эхэлсэн бөгөөд уул уурхайн яамны үйл ажиллагаа олон нийтэд ил тод, нээлттэй болжээ. Тухайлбал, ашигт малтмалын лиценз авах гэвэл хамгийн түрүүнд өргөдлөө өгч чадсан бол асуудалгүй. Хэн түрүүлж хандсанд нь өгдөг болж. Гэхдээ лиценз авах компаниуд нөхөн сэргээлтээ ингэж хийнэ гэх мэтээр хамгийн сүүлд хийх ажлаа хамгийн түрүүнд тайлагнах учиртай. Тэрийг нь төрийн байгууллага болон олон нийт хараад хяналт тавих боломж бүрджээ. Лизенз шинээр авах гэж байгаа хүнд 45 хоногийн дотор олгодог гэнэ. Хүнд суртал, авлига хээл хахуулийн эсрэг ч дорвитой ажиллаж байгаа гэлээ. Уул уурхайн компаниудад Засгийн газар нь 1-5 од өгдөг, таван одтой компаниудаа шагнаж урамшуулдаг ажээ. Уул уурхайн яаманд танилцуулга хийж байх үеэр “Энэтхэг улс Монгол Улсаас лити авах сонирхолтой байдаг” гэдгээ уламжилж б а й в . Засгийн газар нь манайд энэ хүсэлтээ илгээж байсан ч дахин шинэ Санамж бичигт гарын үсэг зурахаар төлөвлөж байгаа юм байна. Энэ дашрамд сонирхуулахад Лити нь металлууд дундаас хамгийн хөнгөн, өвөрмөц металл. Энерги хуримтлуулах чадвараараа бусад металлаас хамгийн сайндаа ордог. Орчин үеийн ухаалаг гар утас, электрон багажнууд дахь бүх цэнэглэгддэг батарейн үндсэн түүхий эд нь лити байдаг. Сүүлийн үед Америкийн алдартай “Тесла” групп цахилгаан машин ихээр үйлдвэрлэж байна. Тус цахилгаан машины батарейд литийн металл чухал хэрэгтэй элемент болж байгаа. Литийн хэрэглээ огцом нэмэгдэж байгаа учраас ойрын жилүүдэд эрэлт нь огцом өсөх төлөвтэй байгаа ховор баялаг юм. Нэг тонн литийн карбонатын үнэ 6-9 мянган ам.долларын үнэтэй байгаа. Эрэлт өсч байгаа учраас үнэ нь илүү нэмэгдэх магадлал өндөр юм. Уул уурхайн яаманд эмэгтэй ажилтнууд тун цөөн юм. Ер нь төрийн яам, албан газар төдийгүй хувийн хэвшилд эмэгтэй хүн цөөн харагдах нь эмэгтэйчүүд гэртээ үр хүүхдээ өсгөн, хань нөхрөө халамжлах ёстой гэсэн уламжлалт ойлголттой нь холбоотой. Яаманд цай, кофе зөөх туслахууд хүртэл нь дандаа л нас тогтсон харчууд байх. Эрчүүд нь жинхэнэ утгаараа бүх салбарт ноёлон ажилладаг юм байна. Энэтхэг бол том зах зээл. Харин Монгол Улс байгалийн баялаг ихтэй. Энэ чиглэлээр хамтран ажиллаж, чөлөөт худалдааны гэрээ байгуулахад болохгүй юмгүй гэсэн үгийг албаны хүмүүс ярих юм билээ. Ховор ашигт малтмалаас гадна нэг төрлийн хүнсний буурагт ургамлыг Монголд тариалах боломжтой гэж байсан. Тэр нь сэрүүн газар илүү сайн ургадаг гэж байсан. Яамны гадаах модон дээр сармагчингууд дээш доош харайж, зүүгдэж тоглоно. Ганц нэг нь дотор коридорт гүйж яваа харагдсан. Тэд өөрсдийг нь сонирхон, ойртож очвол хазаж ноцож ч мэдэх муухай ааштай амьтад гэнэ. Зөвхөн сармагчинд хазуулсан хүмүүс очдог эмнэлэг бий гэхээр ийм хэрэг чамгүй их гардаг нь тодорхой. Энэтхэгийн хэвлэл мэдээллийн боловсон хүчнийг бэлтгэдэг гол бааз болох Мэдээлэл харилцааны институтээр орлоо. Тус сургуулийг 1965 онд ЮНЕСКО-той хамтарч олон нийтэд мэдээлэл түгээх ажилтан бэлтгэх зорилготой байгуулагджээ.1969 оноос гадаадын хэвлэл мэдээллийн ажилтнуудыг сургадаг болжээ. Өдгөө дэлхийн 128 орны хэвлэл мэдээлийн ажилтнууд суралцаж байгаагийн дотор Монголын сэтгүүлчид ч сурч төгссөн гэв. Энэтхэгийн алдартай сэтгүүлчдийн дийлэнх нь энэ сургуулийн төгсөгчид. Сургуулийн захирал нь нь алдартай сэтгүүлч хүн аж. Сүүлийн үед энэтхэгчүүд контент зурган мэдээлэл маш их сонирхдог болжээ. Камераар биш, ухаалаг утас ашиглаж мэдээлэл хүргэдэг сэтгүүл зүйн шинэ төрөл түрэн орж ирсэн. Үүнтэй уялдаад “Мобайл сэтгүүл зүйн” шинэ төрлийн сургалтыг явуулж эхэлсэн гэж захирал танилцууллаа. Засгийн газраас хоёр телевиз, нэг агентлагийг санхүүжүүлдэг. Харин хувийн хэвшлийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдэд Засгийн газраас реклам зар сурталчилгаа олж өгдөг гэсэн нь их содон сонсогдож байв. Энэ нь мэдээж хувийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд маш том хөрөнгө оруулалт болдог аж. Энд нэг зүйл сонирхуулахад, ирэх наймдугаар сараас Энэтхэгийн засгийн газрын 100 хувийн тэтгэлгээр гадаадын хэвлэл мэдээллийн ажилтан , сэтгүүлчдэд зориулан гурван сарын сургалт хийхээр төлөвлөжээ. Хэрэв энэ сургалтад хамрагдахыг хүсвэл Монгол дахь Энэтхэгийн ЭСЯ- аар дамжуулан онлайнаар холбогдож бүртгүүлэх хэрэгтэйг зөвлөв. Гагцхүү англи хэлний мэдлэгтэй байхыг шаарддаг байна. Орчин үед нийгмийн сүлжээ болон цахим хэвлэл хүчтэй хөгжиж, энэ талын мэдээлэл түлхүү орж ирж байгаа. Тэгвэл энэтхэгчүүд цаасан хэвлэлийг илүүтэйд үзэж сонгож байгаа гэв. Өөрөөр хэлбэл, олон хэлээр хэвлэгддэг өдөр тутмын сонингууд эрэлт ихтэй байдаг ажээ. Бяцхан статистик дуулгахад, эндхийн кино болон хэвлэл мэдээллийн салбарт 4.5 сая хүн ажилладаг. Долоон мянга гаруй сонин хэвлэлтэй, есөн мянга гаруй телевизтэй, үүний 440 гаруй нь зөвхөн мэдээллийн суваг аж. Зөвхөн өдөр тутам гардаг мянга гаруй хэвлэл бий гэнэ. Хэвлэл мэдээллийн яамтай бөгөөд яамны харьяа хоёр телевиз нь Засгийн газрын мэдээллийг гол болгож олон нийтэд түгээдэг байна. Гудамжны түргэн хоолны үйлчилгээ Энэтхэгт нэлээн сайн дэлгэрчээ. Жижигхэн лангуу байхад л хангалттай. Тэнд махны машинаар элдэв төрлийн жимс машиндаж, шинэхэн жүүс гаргаад өгнө. Гамбир дээр нэг халбага карритай сүмс дусаагаад ч өгч байх шиг. Юу л бол юу тэндээс авч идэх боломжтой. Дэргэдээ томоо түмпэнтэй ус тавьчихсан аяга тавгаа угааж харагдана. Усны байдлаас харахад ойрын хэдэн цагт солиогүй бололтой булингартана. Тэглээ гээд үйлчлүүлэгчид хэл ам гаргахгүй, бүр тоох ч үгүй захиалга өгнө. Биднийг гудамжнаас ил залгай зарж байгаа зүйл авч идэж болохгүй гэж захиж байв. Учир нь биед дасаж дадаагүй хоол хүнс хэрэглэхээр амархан хордлого авдаг гэнэ. Гудамжнаас нь аяга ус авч уугаад эмнэлэгт хэвттэлээ хордлого авсан хүн нэлээн байдаг болохоор ийн сэрэмжлүүлж байгаа хэрэг. Тэндхийн эрчүүд оройн хоолныхоо өмнө өөрийн улсын хийдэг вискийгээ хүртэнэ. Пиво нь гойд сайн гэх юм билээ. Мөн манайхаар бол шимийн архи гэмээр идээ нь их алдартай. Тамир тэнхээ суулгаж, ядаргаа тайлдаг идтэй тэр умдаа 40 хувийн алькохолтой гэхээр нэлээн чанга эд аж. Бүсгүйчүүд нь архи дарс хэрэглэдэггүй гэх ч нас тогтсон сэтгүүлч эмэгтэй вискийг дажгүй сайн залж, бидэнтэй нэгэн оройг өнгөрүүлсэн билээ.
