“Мандухай цэцэн хатан” киноны Мянхай баатрын дүрээр үзэгчдийн сэтгэлд хоногшсон гавьяат жүжигчин Д.Төмөртогтохтой ярилцлаа. Тэрээр Өвөрхангай аймгийн Баянгол суманд “Эх–Онги” мал эмнэлгийн малын эмчээр олон жил ажиллажээ.
-Та ерээд оны эхэн үед гахай маллаж байсан гэсэн. Гахай хариулсан хүн уураа барна гэдэг үнэн үү?
-(инээв) Гахай хариулсан хүн уураа бардаг гэж үг байдаг л даа. Гэхдээ амьдралынхаа төлөө явж байгаа, тэр сайхан амьтныг маллаж байгаа хүн чинь юу гэж уурлах вэ дээ. Ерээд оны эхээр зах зээлд шилжээд, би нэг хэсэг театрт дуучин нэртэй байсан юм. Театрууд тарж бутраад цалин мөнгө ч байдаггүй, ажил амьдрал ч хэцүүдээд эхэлсэн шүү дээ. Манай эхнэрийн ах гахайн аж ахуй авсан юм. Х.Дэнсмаа бид хоёр бүтэн жил гахай малласан. Бас хэдэн шувуутай байлаа. Ах маань зарим гахайгаа зарахыг нь зараад, үрэхийг нь үрж, үлдсэнийг нь бид малласан юм. Ямар ч байсан жар, далан гахай байсан. Тэднийг нь сайхан тэжээж, заримдаа бэлчээнэ. Үнэр танар нь жигтэйхэн л дээ. Тэр бүгдийг зохицуулах ажилтай. Байрыг нь сайхан цэвэрлэнэ. Хоолыг нь болгож чанаж өгнө. Тэрэнд уурлаад байх юмгүй.
-Та Мянхай баатраас авахуулаад үзэгчдийн сэтгэлд хоногшсон дүрүүдээрээ гавьяат жүжигчин цол хүртсэн шүү дээ. Гэхдээ жүжиглэхээс хамаагүй илүү цагийг малын эмчийн ажилдаа зориулсан болов уу. Тэр чиглэлээрээ ямар шагнал хүртэж байв?
-Би чинь Хөдөө аж ахуйн тэргүүний ажилтан шүү дээ.
-Манайхан мах экспортлох талаар олон жил ярьсан ч бүтэлтэй болоогүй. Малаа эрүүлжүүлж чаддаггүй, социализмын үеийн мал эмнэлгийн тогтолцоо нь ч нурчихсан шиг байгаа юм. Малын эмч нар маань ажлаа хийж байна уу, асуудал нь юундаа байгаа вэ?
-Зах зээлд шилжээд, мал эмнэлгийг нэг улсын аж ахуй болгоод, дахиж хувьчлаад, дараа нь дахиад мал эмнэлгийн тасаг байгуулж байгаа юм. Мал эмнэлэг 1999 онд хувьчлагдсан шүү дээ. Хувьчлагдахад нь манайх Өвөрхангай аймгийн Баянгол сумынхаа мал эмнэлгийг хувьчилж авч байсан юм. Дуудлага худалдаагаар орсон, тэр үед өрсөлдөгч ховор байсан л даа. Ажиллаж байсан хүмүүс нь авсан байхгүй юу. Хувьд очсоны дараа мал эмнэлэг нэг хэсэг хаягдсан. Хэдэн төрлийн халдварт өвчний тарилга туулга, вакцин л ирж байгаа юм. Мал эмнэлгийг нуруун дээрээ авч явсан улсууд ихэнх нь хувьчилж авсан. Тэр улсууд нас ахилаа. Төрөөс гурван жилийн өмнө Мал эмнэлгийн тасаг гэдгийг дэргэд нь байгуулсан. Мал эмнэлгийн тасаг, аж ахуйн нэгж хоёр уялдаа холбоо муутай ажиллаж байна л даа. Вакцин социализмын үед ч хийгдэж л байсан юм. Одоо зарим нь ерөөсөө л вакцины эмч нар боллоо гээд яриад байна л даа. Халдвар гардаг газар тодорхой хэмжээний вакцин хийх хэрэгтэй. Харин хавтгайруулж болохгүй л юм.
-Социализмын үеийн баримтат кино харсан. Албан журмаар малаа угаалганд хамруулж байна лээ. Одоо бол малчид малын эмчид хэр ханддаг вэ?
-Угаалга хийгдэх ёстой. Яагаад гэвэл шимэгч, празитууд, хамуу, хорхой шавжуудаас салгадаг байхгүй юу. Социализмын үед нэгдсэн журмаар угаалганд хамруулж байсан. Хаврын 18 ажил гэж хийгддэг байсан шүү дээ. Одоо мал эмнэлгийн хоёр, гуравхан ажил болж байх шив дээ. Ээмэглэх, тамгалах талын юмнууд байгаа юм. Тэр угаалгыг малчид өөрсдөө хийх гээд байдаг нь буруу. Бид бол стандартын дагуу хийнэ. Яагаад ийм болчихов гэхээр зах зээлд эм, тариа бодисууд асар ихээр орж ирсэн. Үүнийгээ л улсаас лабораторийн шинжилгээ хийж, үзэж харж цөөхөн хэдэн газрынхыг оруулмаар байгаа юм. Ивомек гээд хамууны тариаг ганзагаар хүртэл оруулж ирээд, хэн хамаагүй зараад ямар нь ч бүү мэд болсон. Сая гарсан хуулиар тэр бүгдийг жорын дагуу олгохоор болсон. Тэр нь хэрэгжихгүй байна. Малын эмийн худалдаа хаа сайгүй, чанартай чанаргүй эмүүд үнэ хямдтай болохоор малчид худалдаж аваад өөрсдөө хийгээд байна. Малаа эрүүлжүүлэх нь байтугай өвчлүүлж байж ч мэдэхээр болоод байна.
-Ардын уран зохиолч Б.Лхагвасүрэн гуай нэг нэвтрүүлэгт орохдоо ярьж байсан юм. Таны “Зүрхэнд шивнэсэн үг” киноны Дэлэгийн дүрийг нэрлэсэн л дээ. Манай аавтай их адилхан гэж хэлж байсан. Б.Лхагвасүрэн гуай энэ талаар тантай ярьж байсан уу?
-Б.Лхагвасүрэн гуай хөөрхий минь над руу утсаар ярьсан шүү дээ. Миний дугаарыг хаанаас яаж олж авсан юм. Би гэрээр нь очсон. Намайг очиход үхрийн өөхтэй хавирганууд чаначихсан, хоёр, гурван шавь нараа дуудчихсан байсан. Би оны цэрэг, найзтайгаа цуг очсон юм. Би тэр том хүн дээр зүгээр орж болохгүй. Ёсыг бодож хадагтай, боломжоороо очиж золгосон л доо. Сайхан ярилцсан, аавынхаа зургийг надад үзүүлсэн. Утас нь дуугарахаар нохой хуцаж байгаа дуу гардаг юм билээ. Айлд очихоор “Нохой хорио” гэдэг биз дээ. Тийм учраас миний утсан дээр нохой хуцдаг юм гэж ярьж байж билээ.
-Мянхай баатрын дүрээр тань хүмүүс мэддэг. Үлгэрт гардаг баатар шиг “том цагаан хүрзэн шүдтэй” гэдэг дүрслэл санаанд буудаг Мандхай дээр та чулуу шиг хатуу боорцог тас хаздаг шүү дээ. Тэр үнэхээр тийм хатуу байсан уу?
-Хатуу ааруул байх нь байсан. Зөөлөн нь ч байсан. Богцон дотор янз бүрийн юм холиод хийчихсэн байв. Хальсны кино болохоор хоёр, гурван дубль авдаг. “Хальс үнэтэй, та нар хальс үхүүллээ гэж найруулагч аашилна л даа. Би бол эхлээд нэг үзсэн. Хоёр үзсэн. Н.Сувд эгч л надад авч өгөөд байсан юм. Хатууг нь хазахаар нэг л сайн болж өгөхгүй л байсан юм билээ. Би бол боломжоороо л хазаж, боломжоороо л тоглож байна гэж бодсон. Гурав дахь дубль дээр нэг ааруул аваад өгсөн зөөлөн байж таарсан. Хазаад “Та надад буруу юм аваад өгчихлөө” гээд хөхөрч байсан. Тэр зургийг л авчихсан байна лээ.
-Таны шүд хэрийн хатуу юмыг даана байх даа?
-Би хатуу аарууланд дуртай. Пивоны бөглөөг шүдээрээ л онгойлгочихдог шүү дээ.
-Мянхайд тоглосны дараа шүтэн бишрэгчдийн захидал хүлээж авсан уу?
-Надад тэгж захиа бичээд байсан хүүхэн байхгүй ээ. Хүмүүс ярьдаг л юм. Манай Б.Балжинням найруулагч хүртэл ярьж л байсан. Японд киног гаргахад Мянхайг харчихаад, япон хүүхнүүд хүртэл “унаж тусаад” байсан шүү дээ гэж байсан юм.
-Эхнэр чинь таныг дэлгэцнээс хараад яаж хүлээж авсан бэ?
-Сайхан л хүлээж авна шүү дээ. Манай эхнэр хөгжим тоглодог, дуулдаг байсан. Аравдугаар ангид байхад нь би танилцсан юм. Хар нялхаасаа танилцаж, ханилсан. Намайг кинонд тоглоход хамгийн дуртай байсан. “Аянгат цагийн дууль” кинонд Урнаа бид хоёр тоглодог. Нэг оронд ордог хэсгийг хүртэл манай эхнэр үзээд, ер тоохгүй байсан.
-Та сүүлийн үеийн кинонд харагдаад байгаа. ”Нийслэл хүүхэн-2” дээр та Ажаагийн найз залуу болсон юм уу?
-Тийм л юм шиг билээ. Энэ жил дөрвөн кинонд орчихов уу даа. “Хотулун гүнж” кинонд Бүргэд баатрын дүрд тоглосон. “Нийслэл хүүхэн-2”-т Ажаагийн найз нь, багын найз нь л даа. Багадаа л дурлаж байсан байхгүй юу. Тэгээд яасан байгаа юм. Кинон дээрээ гарах байлгүй дээ. Төв аймгийн театрын залуус хийсэн “Аргалын утаат нутаг” кинонд бас жижигхэн хэсэгт орсон. “Зүсэм зүрх” гээд кинонд бас жаахаан хэсэгт орсоон. Намайг чадахгүй бол хүн гуйгаад байна гэж байхгүй шүү дээ. Өгсөн юмыг нь болгочихоод байгаа юм байлгүй дээ л гэж боддог шүү дээ.
-“Хотулун гүнж” дээр Бүргэд баатрын дүрд тоглосон. Залуудаа баатрын дүрд тоглож байсан. Нас ахисан хойноо ч баатрын дүрд тоглоход сайхан байх л даа. Гэхдээ танаас арай өөр арга, ажиллагаа шаардсан уу?
-“Мандхай сэцэн хатан”, “Ану хатан”, “Хотулун гүнж”, “Мөнх тэнгэрийн хүчин дор”, “2000” гээд нийтдээ таван түүхэн кинонд тоглосон юм байна шүү дээ. Ихэнх нь баатруудын дүр л дээ. Баатрын дүр дээр ажиллагаа хэцүү нь хэцүү. Ер нь би байгаагаараа, өөрийнхөөрөө л тоглодог хүн шүү дээ. Хүн өтөлсөн ч гадна төрх хадгалагдана. Хүний сэтгэл бол өтлөхгүй. Дотоод сэтгэлээрээ дүрээ зохиолтой холбож гаргахыг боддог. Нас ахиад ирэхээр хөдөлгөөн удаашраад ирнэ. Агсаж байгаа зэр зэвсэг, хувцас байгаагаараа л байгаа. Мандухайд тоглож байхад би 32 кг хувцас өмсөж байсан шүү дээ.
-Та урлагийн хүний хувьд өөртөө анхаарал тавьдаг уу?
-Уран бүтээлч хүн гэдэг үүднээсээ нүүр амандаа шарх сорви авахгүй байхыг хичээдэг. Өөрийгөө аятайхан авч явах гэж боддог. Малын эмчийн ажил бол хүнд. Үхэр малтай ноцолдоно. Түүнээс биш илүү дутуу хэрэглээд байх юм үгүй. Зарим улсууд “Мянхай ах та хэвээрээ байна” л гэдэг юм. Намайг төрүүлж өсгөсөн аав, ээжийн буянаар өнөөдөр гайгүй харагдаж байж мэднэ. Хоол ундны тал дээр элдэв янзын ногоо хэрэглэдэггүй. Миний нэг зээ бас тийм. Газтай ундаа ч хэрэглэхгүй. Биднийг хүүхэд байхад хэрэглээд байхаар нэг их юм байгаагүй л дээ. Одоо бол долоон шидийн юм их гарсан учраас янз бүрийн юм нэг их хэрэглэдэггүй. Тосонд чанасан боорцгоо идээд, мах гурилтайгаа иддэг. Хааяа л дайлдаг цайлдаг газар орволтэр бүгдийг нь иднэ, иднэ.
-Та Өвөрхангайн Баянгол суманд Онги голын хөвөөн дээр амьдардаг. Онги голыг хамгаалах хөдөлгөөн гээд нэг хэсэг эрчтэй явсан. Таны амьдардаг хэсэгт Онги гол ямархуу байгаа вэ?
-Онгийн гол нэг хэсэг байхгүй болсон, ширгэсэн. Уянгад алтны уурхай ухагдаж ирээд, тэндээс эх авдаг байхгүй юу. Өвөрхангай, Дундговь, Өмнөговийн долоон сумаар дайрч урагшаа Улаан нуур гэдэгт очиж цутгадаг юм. Монголын ганц урагшаа урсдаг гол гэдэг шүү дээ. Нэг хэсэг алт ухаж байх үеэр Онги гол ширгээд байхгүй болсон. Онги голын хөдөлгөөн өрнөж, Ц.Мөнхбаяр гэж залуу тэргүүлж, тэдний тэмцлийн үр дүнд Онгийн гол одоо бол сайхан байгаа.
-Та хөдөө амьдардаг ч сошиалд идэвхтэй байдаг юм шиг ээ. Сошиалд хэр их цаг өнгөрүүлдэг вэ?
-Би утсаар ярих, мессэж бичихээс өөр юм бараг мэдэхгүй ээ. Шейрлээд авч л мэднэ. Пост бичиж мэдэхгүй ээ.
-Таны нэг өдөр яаж өнгөрдөг вэ?
-Өглөө зургаа хагас гээд л босчихдог. Үхэр мал тэжээж байгаа болохоор долоон цаг гээд очно. Өвс тэжээл бордоо гээд бүх юмыг нь эмхлүүлж байтал найман цаг болно. Тэгээд хашаа хорооноос нь гаргаад, өдөр харна. Орой бас долоон цаг гээд ажил дуусна. Энэ бол миний хувийн ажил л даа. Мал эмнэлгийн ажилтай үед бол өглөө зургаан цагаас шөнө 12 цаг хүртэл ажиллана шүү дээ. Сая шүлхийн вакцин ирэх сурагтай. Гэрэл гэгээ тавьж байгаад л ажиллана. Хаврын тарилга, туулганд явахдаа бүтэн сараар харихгүй. Мал ихтэй, багийн айл олонтой. Одоо харин хоёр, гурван эмчтэй болоод арай гайгүй болоод байна. Эхнэр бид хоёр малын эмч, охин малын эмч. Охины охин энэ жил төгсөнө.
-Та малын эмчийн дүр бүтээгээгүй байх аа?
-Үгүй. Бүх байгууллагууд кино хийлээ. Багш, хүний эмчийн, цэргийн тухай кино хийлээ. Мал эмнэлэг, малын эмчийн тухай кино гараагүй байгаа юм. Ноднин над руу Мал эмнэлгийн 100 жилийн ойгоор кино хиймээр байна гээд ярьсан. Зохиол нь бэлэн болоод Б.Нагнайдорж найруулагчид өгсөн гэсэн. Одоо чимээ алдарлаа. Корона гээд тэгсэн байх л даа. Хөрөнгө мөнгөний асуудал байгаа юмшиг байна лээ.
-Та малын эмч, бас кинонд тоглодог, дуулдаг. Өөр нууц авьяас байдаг уу?
-Сантехникийн ажил хийнэ шүү дээ. Уурын зуухны механик хийж байлаа, гахай маллаж байлаа, малын эмч хийж байна. Дуулж явлаа, жүжиглэж байлаа. Машин тэрэг бариад мал эмнэлгийн бүх л ажил хийдэг байсан. Хүүхдүүд малын эмч болоод гайгүй болсон. Толь Гэндэн шиг л хийхгүй ажил байхгүй л явлаа.
-Таны дуулсан бичлэгийг сошиалд харсан. Та найранд гурван дуутай, наадамд гурван даваатай явсан биз?
-Тийм шүү дээ. Хүүхэд байхдаа барилдаж байсан. Хүү маань СУИС төгссөн. Дуулаачаар төгссөн. Тэр их сайхан барилдаж байсан даа. Том хүүгийн охин штанг өргөөд байна. Хүүхэд байхаас мөрөөдсөн мөрөөдөл маань биелээд явж байгаа. Малын ажлаа хийгээд, хөдөө байх дуртай. Би чинь гэр амьтай, хөдөө нутагтаа мал хуйгаа эмчлээд, жилд амралт маягаар кинонд тоглоод явах сайхан шүү дээ. Сүүлийн үед үхэр өсгөж байгаа.
-Хамгийн сүүлд ямар уран бүтээл дээр ажилласан бэ?
-“Нийслэл хүүхэн”-д тоглолоо. Бат-Өлзийн Тамирын хийх гээд байгаа Хүннү гүрний тухай гурван бүлэгтэй, 30 ангитай түүхэн кинонд бас нэг ахмад баатрын дүрд тоглох санал ирсэн.
-Танай нутгийнхан таныг “Нийслэл хүүхэн”-д ямар дүр бүтээсэн гээд асуугаад байсан гэсэн үү?
-Асууна аа. “Та нар өөрсдөө л үз” гэдэг юм. Энэ улсууд “Нийслэл хүүхэн” киног их үздэг юм байна шүү дээ. “Хоёрдугаар хэсэг нь хэзээ гарах вэ” гээд байнга асуугаад байсан. Одоо нэг санаа нь амарцгааж байгаа байлгүй дээ.