Богд хаант Монгол Улсын гадаад яамны дэд сайд Цэнд гүн “Монголын нууц товчоо”-г хятад хэлнээс анхлан хөрвүүлсний 100 жилийн ой энэ онд тохиож байна. “Монголын нууц товчоо” судлалд Цэнд гүний оруулсан хувь нэмэр, амьдрал тэмцлийн талаар ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн Монголын нууц товчоо судлалын төвийн захирал, академич Д.Цэрэнсодномтой ярилцлаа.
– Богд хаант Монгол Улсын гадаад яамны дэд сайд Цэнд гүн гэж ямар хүн байв. Энэ талаар яриагаа эхэлье?
-Цэнд гүн бол 1875 онд Өмнөд Монголын Хөлөнбуйр аймагт Бавуудайн гутгаар хүү болон мэндэлсэн. Багаас гэрийн багшаар буюу бие даан хятад, монгол, манж бичгийг сайн эзэмшсэн тул Хөлөнбуйрын амбан яамнаа бичээч, тус яамны зүүн тэнхимийн даргаар ажиллаж байжээ. Улмаар Богд Хаант Монгол Улсын Засгийн газарт бичээчээс эхлээд яамны сайд болтлоо тушаал дэвшин ажиллаж байсан юм. Тэрбээр 1913 онд Долнуурын цэргийн хуаранд томилогдон байх үедээ Манлай ван Дамдинсүрэнгийн хамт Долнуурын байлдаанд оролцож гамин цэргийг цохиход идэвх зүтгэл гаргасан байна. Богд хаан түүний энэ гавьяа зүтгэлийг өндрөөр үнэлж “Бодлогот баатар гүн” хэмээх цол хүртээсэн юм билээ. Бодлогот баатар гүн Цэнд ном зохиол уншиж судалдаг, бичгийн өндөр соёлтой, Монголын эртний хэл, хятад, манж хэлнээс гадна солоон, дагуур, орчоон хэлийг сайтар эзэмшсэн нь Монголын нууц товчоог орчуулахад нэмэртэй байсан болов уу.
-Бодлогот баатар гүн Цэнд “Монголын нууц товчоо”-г хятад хэлнээс анх орчуулах болсон түүхийг эргэн дурсвал?
-Профессор Ж.Цэвээн 1909-1910 оны үед Хятад улсад эрдэм шинжилгээний томилолтоор ажиллаж байх үедээ шинэхэн барлагдсан Е Дэхуйн Нууц товчооны 12 дэвтрийг олж ирсэн байгаа юм. Ж.Цэвээн гуай үүнийг Цэнд гүнд танилцуулахад тэрбээр хятад бичгийн хэлийг чадамгай эзэмшсэн бичиг цэргийн сайн түшмэл хүний хувьд тэр чухал судрыг ихэд олзуурхан сонирхож монгол хэлнээ хөрвүүлэхээр шийдсэн байна. Ийнхүү Цэнд гүн Монголын нууц товчоог хөрвүүлж, “Нууц товчоо” судлалын анхны шанг татаж, гол ажлыг нугалсан гэж хэлж болно.
-“Монголын нууц товчоо”-ны тухайд хятад хэл дээр хэд хэдэн эх байдаг гэж сонссон. Ж.Цэвээн гуайн олж ирсэн, Б.Цэнд гүний орчуулсан эх аль нь байсан бэ?
-Тийм. “Монголын нууц товчоо” буюу “Юань улсын нууц түүх” нь Цянь Дасиний оршил бичсэн 15 дэвтэр болоод Гү Гуаньчи, Е Дэхуй нарын 12 дэвтэр бүхий гурван хувилбартай. Эдгээрээс Е Дэхуйн эх бол Хятад дахь хамгийн тулхтай эх тул Нууц товчоо судлагчид энэ эхийг голлож судалсан байдаг. Үүнийг Цэнд гүн барьж авч, анх удаа монгол хэлнээ чамгүй сайн буулгасан гэдгээрээ яалт ч үгүй гавьяатай хүн юм. Цэнд гүний дараа Өмнөд Монголын нэрт зохиолч Хишигбат, Алтан-Очир зэрэг эрдэмтэд тус тус орчуулсан байдаг.
-Цэнд гүний хөрвүүлэг анхных гэдгээс гадна өөр юугаараа онцлог байв?
-Тухайн үеийн Монголын нууц товчооны бусад хөрвүүлэгтэй харьцуулахад уг зохиолын үг ухагдахууныг аль болохоор бүрэн бүтэн буулгахыг чармайсан байдаг. Үүнийг батлах нэгэн баримт бол Нууц товчооны зүйл бүрийн төгсгөл дэх хятад хэлээр бичсэн товч тайлбар өгүүллүүдийг нэгд нэгэнгүй бүрнээр орчуулж оруулсан онцлогтой. Хэдийгээр хятад галиг үсгийн хэлний үзүүр, дундуур, угаар дуудахыг заасан нэмэлт тэмдгүүдийн утга чанарыг ухаарч, тэр бүр нарийн тусгаж чадаагүй ч Мин улсын үед тэрлүүлсэн нангиад галиг үсгээс монгол бичигт хөрвүүлэх адармаатай ажлын анхны шанг татаж, уг зохиолын арвин ургацыг хураахад өөрийн хувь нэмрээ оруулсныг хойч үе мартах учиргүй юм. Үүнээс гадна Б.Цэнд гүний бас нэг онцлог бол гурван үеэрээ Монголын нууц товчоог судалсан байдаг. Өөрөөр хэлбэл, Цэнд гүний хүү Элдэнтэй, Элдэнтэйн Ардайжав нар Монголын нууц товчоог судалж, Нууц товчоо судлалд өөр өөрийн хувь нэмрийг оруулсан юм.
-Цэнд гүний хөрвүүлсэн “Монголын нууц товчоо”-ны бичмэл эх Санкт-Петербургийн номын санд хадгалагдаж байдаг гэсэн. Энэ ямар учиртай юм бол?
-Энэ тухай Цэнд гүний охин түүхч Хандсүрэн гуай Б.Ренчин гуайгаас тухайн үед тодруулж байсан юм. Б.Ренчин гуай хэлэхдээ, “Ж.Цэвээн таны аавын орчуулгыг ЗХУ-д хэвлүүлэх санаатай авч явсан байх. Тэгээд Ж.Цэвээн баривчлагдаж, түүний юмыг хураах үед таны аавын орчуулга хамт байж байгаад тэр фондод очсон болов уу” хэмээн таамагласан байдаг. Гэхдээ энэ нь тухайн үеийн зарим баримтаас зөрж байгаа юм. Тухайлбал, Б.Цэнд гүний гар бичмэлийн “Юань улсын нууц түүхийн өмнөх оршил” гэсэн эхний хуудсанд дарсан номын сан хөмрөгийн тэмдэг, дугаар бүхий “ИНВ.1936г.№325, Ж VI.I” тэмдэглэгээ байснаас үзвэл Ж.Цэвээн 1936 онд Дорно дахины судлалын хүрээлэнгийн бичмэлийн хөмрөгт зургаан хавтас зүйл шилжүүлсний нэг нь “Монголын нууц товчоо”-ны эх ноорог байжээ. 1936 онд Ж.Цэвээн гуай баригдаж хоригдоогүй, харин ч шинжлэх ухааны докторын зэрэг хүртэж явсан цаг үе юм шүү дээ. Ер нь профессор Ж.Цэвээн аливаа ховор чухал, шинэ сэргэг зохиол бүтээл ялангуяа түүний бичмэл эхийг улсын сан хөмрөгийн газар хадгалуулах нь эрхбиш баталгаатай гэсэн холын бодлоготой хүн байсныг Ц.Дамдинсүрэн багш надад ярьдаг байсан. Үүний ачаар Цэнд гүний энэ чухал туурвилын эхийг зориуд хадгалуулсан гэдэгт би эргэлздэггүй юм.
-Түүхэн гавьяа байгуулсан энэ хүний талаар өнөөгийн залуус тэр бүр мэддэггүй. “Монголын нууц товчоо”-г монгол хэлнээ анхлан хөрвүүлсэн 100 жилийн ойг “Монголын нууц товчоо” судлалын төв хэрхэн тэмдэглэж, олон нийтэд таниулж байгаа вэ?
-Санктпетербургийн номын санд хадгалагдаж буй түүний гар бичмэлийг бүрэн эхээр нь нийтэлсэн “Цэнд гүний хөрвүүлсэн Монголын нууц товчоо” гэх номыг үр хүүхдүүдийнх нь дэмжлэгээр олон нийтэд хүргэхээр хэвлүүлсэн байгаа. Үүнээс өмнө 2015 онд “Эх бичиг” сэтгүүл нэг дугаараа Цэнд гүний мэндэлсний 140 жилийн ойд зориулан бэлтгэсэн. 2006 онд Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойг тэмдэглэх ажлын хүрээнд Баянзүрх дүүргийн нэгэн гудамжийг Цэнд гүний нэрэмжит болгосон байдаг.
-“Юань улсын түүх”-ийг тухайн үед Мин улс яагаад ингэж чухалчлан бичсэн юм бол гэдэг бас сонин санагдаж байна л даа?
-Хятадад нэг төр солигдоход түрүү төрийнхөө түүхийг бичдэг уламжлал байсан учраас Мин улс Юань улсын түүхийг бичсэн байдаг. Ерөнхийд нь ингэж ойлгож болох ч нөгөө талаас яагаад хятад хэлээр Монголын том зохиолыг үг үсэгчлэн ингэж нарийн галиглаж, орчуулах болов гэдэг бас сонирхолтой. Энэ талаар хүмүүс тэр бүр яриад байдаггүй. Уг сүнс нь бол Юань улсын үед монгол хэл их хүчтэй, одоогийн англи хэлд арай хүрэхээргүй ч олон улсын хэмжээний хэл байж. Дипломат элчингүүд Чингисийн алтан гэрэгэ пайзыг харуулаад давхидаг, Дундад Ази, Иран, Перс цаашлаад Ватикан улс Монголоор захиа бичиж харилцдаг байсан юм. Тийм ч болохоор Ватиканы архивт Өлзийт хаан, Аргун хааны захиа одоог хүртэл хадгалагдаж байна. Тухайн үед Юань улс мөхөж, Мин улс гарч ирэхэд хятад хэлийг дэлхийн зах зээлд хэн ч ойлгодоггүй байж. Мин улсын анхны хаан их айхтар хүн байсан тул монгол хэлийг сурч, судлах, ноёд, худалдаа наймаа эрхэлдэг хүмүүст зааж сургахыг зарлигдсан юм. Үүний тулд унших бичиг, сурах бичиг гаргах шаардлагатай болсон. Анх ийм зорилгоор, хааны зарлигаар “Юань улсын нууц түүх”-ээс гадна “Юань улсын таван толь бичиг”-ийг туурвиж байжээ.
Үүнийг мэдээж хятад, монгол хэлийг өв тэгш мэддэг хүн буулгах хэрэгтэй. Тэгэхээр Юань улсын үеийн шалгарсан сайн түшмэлүүд болох Хуа Ин Гэ, Ма Ша Хэ гэсэн хоёр хүнийг буулгасан гэж эрдэмтэд үздэг. Мөн энэ хоёр хүнийг монгол хүн байсан гэдэг. Тийм болохоор үг ухагдахууныг маш нарийн хийж, хэлний үзүүр, дундуур, араар дуудах дуудлага, хэл яриа, авианы онцлогийг хүртэл хятад галигт тусгасан байдаг. Хэл шинжлэлийн тэр нарийн юмыг Цэнд гүн хэл шинжлэлийн хүн биш, бичиг цэргийн сайн түшмэл, баатар хүн байсан учраас сайн ойлгоогүй, орхигдуулсан тал бий.