Монгол орныхоо бүх аймаг, сумаар гуч гаруй жил явж, хөгшидтэй уулзаж, амьдрал судалсан, угсаатан судлаач, доктор Д.Тангадын “Монголын угсаатны зүйн хээрийн судалгаа”-наас монголчуудын цагаан сарын ёс заншлын талаар хүргэж байна. Уг судалгааны бүтээлд 1970-аад оны үед тэмдэглэн авсан ахмадуудын яриа хадгалагдан үлджээ. “Угсаатны зүйн судалгаа гэдэг амьдрах ухаан л байдаг юм. Монголын нүүдэлчдийн соёл ямар онцлогтой, хоол унд, хувцас, орон сууц нь ямар байсан юм. Хурим яаж хийдэг, хүнээ яаж оршуулдаг байв. Хүний амьдралын төрснөөс үхэх хүртэл замд тааралддаг бүх л зан үйлийг дайрч өнгөрдөг, тойрдоггүй шинжлэх ухаан юм” хэмээн СУИС-ийн Соёлын сургуулийн багш, доктор Д.Тангад тайлбарласан билээ.
Монгол ардын баяр цэнгэл -хаврын баяр
Малчин монголчууд цагаан сарыг тэмдэглэхдээ эртнээс бэлтгэсээр битүүний оройноосэхлэн баяр цэнгэлээ хийдэг. Шинэ жил эхлэхийн урд орой өөрөөр хэлбэл хуучин оны хамгийн сүүлийн оройг үдэж байгаа ёслолыг битүүн гэж нэрлэдэг. Битүүн гэдэг ойлголтод сар харагдахгүй нь холбоотой. Энэ оройн хүндэтгэлийн идээ зоогийг битүүлэг гэж нэрлэн, нэг хот айлынхан битүүлэг тарааж, солилцон зооглодог . Битүүлэг солилцохын зэрэгцээ өөрсдийн бэлтгэсэн битүүлгээс идэцгээн найр цэнгэл болдог. “Битүүний орой битүүртлээ иднэ” гэдэг үг сүүлд ам дамжсан наргиа үг болохоос биш тэгж их иддэггүй байлаа.Битүүлгэнд банш чимхэн, жигнэж идэцгээдэг байжээ. Битүүний орой хийдэг банш, зочлолын хоол унд, дэг ёс нутаг нутагт арай ондоо юм.Халхын төв хэсэгт битүүний орой үхрийн толгойг ялз чанаж, духыг нь тавагт хийж, айлуудад түгээдэг заншил бий.Үүнийг “дух гүйлгэх” хэмээн нэрийддэг. Энэ заншил Өвөрхангай, Архангайн ихэнхи, Булган аймгийн урд сумдад түгээмэл ажээ.Ихэнхи нутагт хонины толгойг эрүүтэй нь битүү чанаж, бурхан тахилдаа, ууц тэргүүтэй бусад махан шүүс, цагаан идээнээсхурууд, хураасан тос, боов зэрэг амттанг бэлтгэж засдаг.
Битүүний орой хийдэг эдгээр зан үйл нь гарч буй шинэ онтойгоо агуулга хэлбэрийн хувьд ижилсүүлэн битүү байснаа нээгдэж буйг дүрсэлсэн бололтой.Харин торгуудын битүүнд чөмөг таших нь Лхам бурхан гэгч хүнд сайн сайхныг авчрах гэж шинийн нэгний өглөө, яарч явахад шулам саад хийж тэмцэлдэхэд Лхамын хөлгийн хөлийг гэмтээнэ гэж шулмын унааны хөлийг хугалж буй мэтээр ярьдаг домогтой.
Гэр дээр тавьдагцас, аргал, өвснь Лхамын хүлэгт зориулагджээ. Битүүнд битүү мах задлаж, (гургалдай,чөмөг) идэх заншил нь нэлээд эртний уламжлалтай.
Шинийн нэгний өглөө эртлэн тэр жилийн анхны шинэ цай чанасаны дараа эхнэр, нөхөр хоёр хуйхлан чанасан хонины битүү толгойны эрүүг заадаг заншил байжээ. Ингэж заахдаа эрүүнээсавгай нь, нөхөр нь толгойноос татаж:
Бүх юм дэлгэрлээ
Битүү юм нээгдлээ
Буур жил гарлаа.
Ботгон жил орлоо гэж хэлээд толгойны хошуунд шар тос түрхээд, уурга сүүл шагайт чөмөгтэй бурхандаа тавьдаг байжээ.Эрүү, толгой заасан эхнэр, нөхөр хоёр нэг хүн шиг нэг амьтай хэмээн цагаан сараар золгодоггүй ёстой.
Цагаан сарын шинийг нэгнийг маш их бэлгэ дэмбэрэлтэй өдөр гэдэг. Энэ өдөр хүмүүс хийморио сэргээж буй зан үйл (зүгээ гаргах, дарцаг хийсгэн, араг дүүрэн аргал түүх, ээрүүлээ дүүртэл утас ээрэх ) тоглоом наадгайн зүйл нь бүгд дүүрэн бэлгэтэй, зан үйл байжээ.
Цагаан сарын шинийн нэгний өглөө эртлэн босч, шинэ дээлээ өмсөн, овоонд мөргөхөөр идээ цайтай очицгоодог байжээ. Овоон дээр очиж, цай идээнээсээ дээжлэн мөргөхийг төрийн сүлд, эзэн сүлдэд мөргөх, индэрт мөргөх, овоонд мөргөх гэж янз янзаар нэрлэдэг.Шинийн нэгний өглөө эзэн сүлдэд мөргөхөд эхнэр хүн ховор очдог. Эзэн сүлдэд цай, цагаан идээнээсээ дээжлэн, малгайгаа аван, дөрвөн талд нь тойрон мөргөөд, гэртээ ирцгээдэг ажээ.
Зарим нутагт ирэнгүүтээ малчид гэрээсээ нялх хурга гарган хонио цагаалуулж, тэр хургаараа хуц тавьдаг уламжлал ч бас байжээ.Дараа нь хот айлын хамгийн ахмад настныд цайны дээж, тавагтай идээтэй ирцгээдэг. Ахмад хүний тохой дороос түшисхийн, хоёр гарын алгыгөөд харуулан, хадаг барин мэхэсхийн золгоно.Дараа нь сууж,“Лагшин тань амар байна уу” гээд гаанс, хөөргөө солилцон мэндлэнэ. Ийнхүү золгосны дараа ахмадаасаа эхлэн идээнээс амсч, хоол идэж, шимийн архи тогтооно.40 хүртэлх насныхан архийг зөвхөн уруулдаа хүргэн ёсолдог ажээ.
Шинийн нэгний цай хоол зооглосны дараа бэлгэ дэмбэрэлтэйг нь бодон хорол тоглодог.
Угсаатан судлаач, доктор Д.Тангадын “Монголын угсаатны зүйн хээрийн судалгаа”-наасхөгшдийн хууч яриаг хүргэж байна.
Өөлдүүд битүүний орой банш, бууз чанаж, гийдаа хийдэг
1978 онд Ховд аймгийн Эрдэнэбүрэн сумын I бригад, 64 настай Л.Жамсран (өөлд) ийнхүү ярьжээ.
-Битүүний орой банш, бууз, мах чанана, шөлтэй хоол гийдаа (гурилтай шөл) хийдэг. Хамгийн ахмад настайдаа битүүлэг хүргэнэ. Шинийн нэгний өглөө үүр цайхаас өмнө босно. Үүр шөнийн зааг зургаагаас долоон цагийн үед овооны дэргэд “баян гал” түлнэ. Гэрийн эрэгтэйчүүд тавагтай идээ, цай, архи, дэвсгэр авчирна. Дараа нь овоон дээрээ гал түлнэ. Үүн дээрхонины толгой, өвчүүтэй, шагай чөмөг тавина. Овооны хоёр талд зургаа, дээр нь нэг, нийтдээ долоон гал асаадаг. Дараа нь овоогоо тойрон гурван удаа гүйлддэг. Мөн тэндээ золгохдоо овооныхоо хойд талд настай нь суугаад, бусад нь зогсоно. Эмэгтэй хүн овоон дээр очуулахгүй. Овооноос ирээд гэр гэртээ орно. Улмаар ахмад настандаа очиж хорол тоглоом тоглодог. Эхнэр, нөхөр хоорондоо тоглохгүй. Цагаан модыг зөвхөн намар тоглоно. Хорол тоглоомд гахай, нохой, тахиа, мич, хонь, морь, могой, луу, туулай, үхэр бар, хулгана, чандмань, хангарьд, арслан хорол багтдаг.
Хотгойдууд эзэн сүлдэндээ мөргөдөг
Хөвсгөл аймаг Цэцэрлэг сум, V бригад, Д.Дугаржав (хотгойд) 68 настай.
-Битүүний орой малчин айл Лхам бурхныгхүлээн авахын тулд шөнө дунд босоод, гурван цас гэр дээрээ луусны унд гэж тавьдаг. Битүүний орой эхнэр нь өргөстэй улаан харганаар гэрээ шүүрдэж, хогоо гаргаад, улаан харганаа гадаа зүүн хатавчиндаа хавчуулдаг. Авгай ньхогоо аваад гарахад, нөхөр нь босч, баруун хатавчиндаа сүх тавьдаг. Энэ нь Лхамыг дагасан чөтгөр орж ирж чадахгүй гэсэн хэрэг. Лхамд зориулан хоймроо идээ бэлтгэнэ. Үүнд: битүү толгой хуйхлан чанаж болгоод, тавагт хийж, дөрвөн өндөр, гургалдай, (толгойг нь авна) шаант зэрэг бусад мах тавьдаг. Дэргэд нь арц, зул асаана. Шөнө дунд босоцгооно.Энэ үед битүүлгээсээ иддэг. Үүрээр гэрийн эзэн битүү толгой заахдаа “Эрүү, толгой зааж, суудал салгалаа” гэдэг. Эрүүг нь хоёр тийш дэлгээд орхидог. Үүр овоо хаяархад бүгдээрээр сүлдэд мөргөнө. Нар гарах зүг рүү идээн дээжээ цацаж, цай ундаа дээжилдэг. Айлууд гэрээсээ холхон нар гарах зүгт цасаар гурван настай хүүхэд шигт өндөр овоо босгодог. Үүндээ бүгдээрээ мөргөдөг. Том тавагтай идээгээ шүүс гэдэг. Малгайтайгаа мөргөнө. Овоонд мөргөхийгөө эзэн сүлдэд мөргөнө гэдэг.Эмэгтэй хүн сүлдэнд мөргөх гэж очихгүй. Учир нь бүхидээ цагаа, цай ундаа бэлтгэж өгсөн. Эзэн сүлдэнд мөргөсний дараа хамгийн ахмаднастныдаа золгоно. Энэ өдөр шагай тоглодог. Урьд орой нь гэрийнхээ хойморт 108 шагайгаармэлхий өрж орхиод, маргааш нь шоогоороо мэлхийгээ хураана. Битүүний орой тавагтай идээ, зул, данхтай цайтай айлд очиж солилцдог. Зулаа бурхны өмнө асаадаг.
Шинийн нэгэндцайны дараа гурилан зутан хийж уудаг. Зутандаа мах хөшиглөхгүй. Сүү хөөрүүлж ууна. Цай уудаг. Цагаан сараар ирсэн тавагтай идээний саванд юм ёсоор хийж өгнө.
Б.ЭГШИГЛЭН