Монгол Улсын гавьяат багш, доктор (Ph.D) Дагдангийн Батчулуунтай ярилцлаа.
-Та сайхан хаваржиж байна уу, эхлээд та манай уншигчдад өөрийгөө танилцуулахгүй юу?
-Сайхан хаваржиж байна аа. Хиад боржигоны Харуулчин овгийн Дагдан Ахын Батчулуун миний бие 1939 онд зуны адаг сарын тэргэл сартай 15-ны шөнө Засагт хан аймгийн дархан бэйлийн хошуу болох Ховд аймгийн Цэцэг суманд малчин айлын ууган хүү болон мэндэлсэн. Аав Жандалын Дагдан, ээж Дуучийн Гяваа мал маллаж жин тээдэг, нутаг усандаа нэртэй хүмүүс байлаа. Аав маань эх орны дайны үед 1943 онд фашист германтай байлдаж байсан зөвлөлтийн улаан армид бэлэг хүргэж Бийск хотод тэмээн жингээр очиж байсан гэдэг. Хиад гэдэг нь хиа аймгийнхны олон тооны нэршил.
-Багшаар заалгаагүй, багшаас эрдэм сураагүй хүмүүн ховор. Багш хэмээх эрхэм мэргэжлийг сонгох болсон түүх сонин байна?
-Би Ховд аймгийн Булган сумын 7 жилийн сургуулийг 1953 онд төгсөх үед хамгийн сайхан мэргэжил цэргийн дарга, багш байсан юм. Тэгээд Цэцэг сумын гаралтай хэдэн хүүхдийн хамт Архангайн Багшийн сургуульд хуваарь авч, 1957 онд бага ангийн багш болсон. Цэцэг сумаас Булган ортол долоон өртөө газар өртөөний мориор явж хүрдэг байлаа.
-Таныг бие дааж олон гадаад хэл эзэмшсэн гэж дуулсан. Та хэдэн хэлээр ярьдаг вэ?
-Би орос, англи хэлийг бие дааж сурсан. Мөн нийгэм улс төр, шинжлэх ухааны ном зохиолыг франц хэлээр уншиж ойлгодог. Герман хэлийг бага зэрэг гадарлана аа.
-Таныг хэл сурч байх үед интернэт, гар утас гэдэг зүйл байгаагүй шүү дээ. Өдөрт хэдэн цагийг зарцуулж, ямар арга барилаар сурч байв?
-Би чинь хөдөө орон нутагт зөвхөн ном зохиолыг унших замаар гадаад хэл сурсан хүн. Миний үед гар утас, интернэт гэж байсангүй. Гадаад хэл бие дааж эзэмшихэд амралтын өдөр гэж байгаагүй. Өдөрт дор хаяад 30-40 минутыг зарцуулах шаардлагатай. Болж өгвөл сонирхсон уран зохиолын номоо унших хэрэгтэй. Уран зохиол амьдралын тал бүрийг харуулсан баялаг хэлтэй. Уран зохиолыг орос, англи хэл дээр бие даан уншиж сурсан нь миний туршлага.
-Та өдгөө 83 насыг зооглосон ч гадаад хэл, эрдэм сурсаар л байна уу…
-Тийм ээ. Уран зохиолыг гадаад хэлээр уншихад ус, агаар мэт хэлний орчин өөрөө бүрддэг. Үүнд заавал тэр хэлээр ярьдаг хүн, амьд орчин шаардлагагүй. Одоо бол сонирхсон сэдвээрээ уншиж л байна даа.
-Та ажил, амьдралын гараагаа хаанаас эхэлж байв?
-Би Говь-Алтайн Чандмань, Тамч, Тонхил, Бигэр, Алтай хотод багшилж байсан. 1982 онд Тонхилд ажиллаж байхад Ардын гэгээрлийн яамны тогтоолоор шинэхэн байгуулагдсан Ховдын Багшийн дээд сургуульд гадаад хэлний тэнхимийн багш, эрхлэгч дeканаар ажиллаж эхэлсэн.
-Гэр бүлийнхээ хүний тухай ярихгүй юу?
-Миний гэр бүлийн хүнийг Б.Цэцэгээ гэдэг. Бид гурван хүү, гурван охинтой. Үр хүүхдээ сайхан өсгөн хүмүүжүүлсэн жирийн нэгэн эмэгтэй бий.
-Таны хүүхдүүдээс багш мэргэжлийг сонгосон хүн бий юү?
-Хүүхдүүдийн маань дөрөв нь багш, том хүү физикийн, гурав нь гадаад хэлний багш мэргэжилтэй. Хоёр нь бизнесийн салбарт ажилладаг.
-Та хүүхдүүддээ багш болохыг зөвлөсөн үү, өөрсдийнх нь сонирхол, сонголт уу?
-Би нэг их зөвлөөгүй. Өөрсдөө л сонгосон. Том хүү Б.Бат-Эрдэнийн шавь нар улсын физикийн олимпиадад тогтмол амжилттай оролцож байлаа. Түүний улс аймгийн олимпиадад амжилттай оролцуулж байсан шавь нарын нэг нь төрсөн дүү нь болох Б.Энхбат аравдугаар ангидаа улсын физикийн олимпиад зургадугаар байр эзэлж диплом авч байсан. Зарим шавь нар нь аймаг улсад 1-3 дугаар байр тогтмол ордог байлаа. Одоогоор эрүүл мэндийн шалтгаанаар ажиллахгүй байгаа.
-Нэг насны амьдралаа сурган хүмүүжүүлэх их үйлсэд зориулсан танд алдар, гавьяа шагнал олон бий байх даа…
-Би боловсролын салбарт 60 жил ажилласан. Шагналын хувьд баярын бичиг одон медалиас эхлээд олон бий. 1989 онд eрөнхийлөгчийн зарлигаар Монгол Улсын гавьяат багш болсон.
-Таныг Пушкины алтан медальтай гэж сонссон. Одоогийн залуус энэ талаар сайн мэдэхгүй байх. Та энэ тухай ярьж өгөөч?
-1982 онд Прага хотноо болсон Олон улсын орос хэл утга зохиолын багш нарын V хурлын шийдвэрийн дагуу намайг орос хэл сурч, сургах үйлсэд гавьяа байгуулсан хэмээн тус холбооны /МАПРЯЛ/ дээд шагнал А.С.Пушкины алтан медалиар шагнасан юм. Энэ шагналаар хөдөө орон нутагт ажиллаж байгаад шагнагдсан анхны хүн би байлаа. Уг шагналаар Монголоос анх удаа шагнуулсан хүн бол миний багш эш удирдагч ардын багш С.Галсан. Энэ медалиа олимпийн аваргын алтан медальтай адилтган ярьдаг байсан.
-Багшлах үедээ та юуг хамгийн их чухалчилдаг байв?
-Багш бол юуны өмнө шавь нараа хүндлэн дээдэлдэг мэргэн зөвлөгч, туслагч нь байх ёстой. Гадаад хэлний багшийн хувьд зааж буй хэлээ сайн эзэмшсэн, судалж буй хэлнийхээ ард түмний соёл ахуйн мэдлэгтэй байж түүгээрээ дамжуулан тухайн хэлэнд шавь нараа дуртай, хайртай болгохыг хичээх хэрэгтэй. Би ч иймэрхүү янзаар л ажилладаг байсан. Нэг цагийн хичээл дээр хүүхэд бүрийг аль болохуйц их яриулж сонсгох хэрэг гарна аа.
-Та хэд орчим шавьтай вэ, тоолж байв уу?
-60 жил багшилсан багшид шавь нар олон л байдаг байх аа. Монголын шинжлэх ухааны акадeмийн eрөнхийлөгч Дүгэрийн Рэгдэлээс эхлээд олон сайхан эрдэмтэн багш, ажилтан, малчин гээд бахархаж явдаг шавь нар минь тун олон бий.
-Багш хүний гуних, баярлах мөчүүд юунд оршдог гэж боддог вэ?
-Мэдээж хэрэг шавь нартайгаа хамт баярлах, гуних цаг зөндөө л тааралддаг. Амьдралд тохиолдсон амжилтад нь баярлах мөч илүү давамгайлж байдаг юм. Би 1983 оноос Ховд Их Сургуульд гадаад хэлний тэнхимийн эрхлэгчээр ажиллаж байсан Б.Дэдэрмаа, Ю.Цэцэгээ, Х.Цэдэв цаашлаад манай тэнхимээр дамжин орос, англи, хятад хэлний салбарыг дүүргэж, эргээд тэнхимдээ багшаар ажиллах болсон олон сайхан шавь нараараа бахархалгүй яах вэ дээ. Миний удирдаж байсан гадаад хэлний тэнхим 30 гаруй багштай, сургуулийн хамгийн том тэнхим байснаа Европ судлал, Англи хэл, Хятад хэлний гэж гурван тэнхим болж хуваагдан ажиллаж байна. Дашрамд хэлэхэд, манай тэнхимийн шилдэг багш Ю.Цэцэгээ түүний хань тус сургуулийн сургалт хариуцсан дэд захирлаар ажиллаж байсан Х.Дондог нарын хүү, Д.Самбуу англи хэлийг бие даан маш сайн эзэмшиж АНУ-ын Элчин сайдын яаманд ажиллаж Элчин сайдтай чөлөөтэй ярилцаж байхыг хараад бахархах сэтгэл аяндаа төрсөн.
-Есөн сарын нэгэн болохоор догдолно биз?
-Энэ асуултыг сонсоод “Нарт eртөнцөд байхгүй нандин сайхан алба гагцхүү багш хүнд заяажээ” гэдэг үг аяндаа бодогдож байна. Мэдээж 60 жил есдүгээр сарын 1-нд сургуулийн босго алхсан хүн сэтгэл догдолно шүү дээ.
-Таны ажиллаж байсан үеийг өнөөтэй харьцуулахад хол зөрүүтэй байх. Тэр үеийг эргэн дурсаач…
-Хөдөөгийн сургуульд багшилж байх үед багш нар хичээл эхлэхээс өмнө жил бүр морь, тэмээгээр хожуухандаа мотоциклоор хөдөө бригад руу явж сурагчдаа цуглуулдаг байлаа. Заримдаа хүүхдүүд сургуулиас оргох, завсардах явдал их гарна аа. Одоо сумдад ямархуу байгааг хэлж мэдэхгүй юм.
-Залуу багш нарт таны үг сургаал үнэтэй дээ…
-Залуу багш нарт хэлэхэд, багш хүн шавь нарынхаа амьдрал, сэтгэл зүйг ойлгодог алдаа дутагдал бүрт уурлаж зандраад байдаггүй тэвчээртэй, нигүүлсэнгүй нэгэн байх ёстой болов уу.
-Таны бодлоор сургалтыг хэрхэн явуулах ёстой вэ?
-Орчин үеийн сургалтад сурагч, оюутнуудыг бие даан сэтгүүлж сургахад их анхаарч байна. Бие даан хөгжүүлэх сургалт манай оронд аль хэдийнэ 1980-аад оны дундаас эхэлсэн ч одоо болтол хэрэгжихгүй байна. Дэлхийн боловсролын түүхэнд хөгжүүлэх сургалтыг үндэслэгч эртний Грeкийн гүн ухаантан Сократ “Би хүнд юуг ч заадаггүй. Би тэднийг зөвхөн бодуулж сургадаг” гэсэн байдаг. Тэрбээр гудамжинд залуустай ярилцаж тэдэнд янз бүрийн асуулт тавьж хариулт авдаг байжээ. Түүнийг залууст буруу үлгэрлэж байна гэж үзэж хааны тушаалаар цаазлах ял онооход шоронд цаазлуулахгүйгээр амиа eгүүтгэсэн юм. Мөн дэлхийн алдарт ухаантнуудын нэг харьцангуйн онолыг нээгч Албeрт Эйнштeн “Баримт матeриалыг цээжлүүэх биш сэтгүүлж сургах хэрэгтэй” гэжээ. Эйнштейн өөрөө маш сониуч зантай хүн байсан бөгөөд нэг өдөр нарны туяаг харж эргэж ирэхийг нь хүлээж суугаад харьцангуйн онолоо нээжээ. Тэрбээр өөрөө еврeй үндэсний гeрман иргэн байсан тул еврeйчүүдийг хоморголон устгах фашизмаас зугтаж Америкт очиж зочид буудалд буунгуутаа түүний талаар тэндхийн хэвлэлүүдэд юу бичсэнийг сонирхохоор номын дэлгүүр хэссэн гэдэг. Багш бүр сурагч оюутнуудынхаа сониуч занг хөдөлгөх, улмаар тэдний сэтгэхүйг хөгжүүлэхийн тулд “Яагаад” гэдэг асуултыг олон удаа тавьж байх ёстой. Мөн орчин үеийн их дээд сургуулийн багш нарын эрхэмлэх нэг зүйл бол эрдэм шинжилгээний ажлыг хийх явдал юм.
-Танд эрдэм шинжилгээний ажил, сурах бичиг олон бий юү?
-Миний бие “Хэл шинжлэлийн удиртгал, “A contrastive grammar of Mongolian and English”, “Шинжлэх ухааны англи монгол дэвсгэр толь” гэх мэт 30 гаруй ном зохиол, 130 гаруй эрдэм шинжилгээний өгүүлэл бичиж хэвлэн нийтлүүлжээ. Ажиллаж байхдаа Улсын багшийн дээд сургуульд эчнээ суралцаж онц сайн дүнтэйгээр улаан дипломтай төгссөн. Мөн АНУ-д Лий их сургуулийн ахлах курст нэг жил сурахдаа сайн суралцаж жилийн эцсийн шалгалалтаас чөлөөлөгдөж “Certificate of achievement” авч байлаа.
-Та залуусыг гадаад хэл рүү хошуурах тал дээр ямар бодолтой явдаг вэ?
-Даяаршлын эрин зуунд цөөн хүн амтай Монголын хувьд иргэд түгээмэл хэрэглэдэг аль нэг гадаад хэлийг эзэмших нь чухал ач холбогдолтой. Хэл мэдэхгүйтэй холбоотой ганц хоёр зүйл дурдъя л даа. Орост анх удаа ирсэн герман хүнтэй танилцах гээд оросоор яритал цаадах нь ойлгоогүй учраас дуугарсангүй гэнэ. Тэгэхээр энэ чинь хэлгүй хүн байна гэж бодоод нeмой (хэлгүй) гэдэг үгээс үүсэлтэй нeмeц гэж нэрлэжээ. Тэгээд германчуудыг оросууд эрэгтэйг нь нeмeц, эмэгтэйг нь немка, герман хэлийг “Немeцкий язык” гэх болсон. Энэ нэршил орчин цагийн орос хэлэнд ч тогтвортой хэрэглэгдэж байна. Дэлхийн бусад хэлэнд эдгээр үгийг хэрэглэдэггүй юм. Бас нэг жишээ дурдахад, Австрали тивд анх ирсэн хүн нэгэн сонин амьтныг хараад нэрийг нь асуухад нутгийн уугуул иргэн ойлгоогүй учир “Кeнгуру” гэж хариулжээ. Энэ үг нутгийн хэлээр “мэдэхгүй” гэсэн үг ажээ (инээв). Монголын орчуулагчдын эвлэлийн гишүүний хувьд нэрт зөгнөлт зохиолч Гeрбeрт Уэллсийн “Моро докторын арар” роман болон арваад шүлэг, өгүүллэг, түүхэн өгүүллийг орос, англи хэлнээс орчуулж нийтлүүлсэн. Би Монголын багш нарын IV их хурал, Монголын орос хэлний багш нарын анхдугаар их хуралд, 1990 онд Москвад болсон олон улсын орос хэл утга зохиолын багш нарын холбооны VII их хуралд төлөөлөгчөөр оролцож байлаа.