Монголын шашин, соёлын нэрт зүтгэлтэн, соён гэгээрүүлэгч, Монгол маарамбын оройн чимэг, ууган зурхайч, Эрдэнэбандида хутагт Хамба номунхан, Бурханы шашны гурван зулын нэг, одон зурхайг үндэслэгч Ламын гэгээн Лувсанданзанжанцантаны түмэн өлзий гийсний 380 жилийн ой энэ онд тохиож буй. “Ламын гэгээн Лувсанданзанжанцан судлал” төвийн тэргүүн, утга зохиолын шинжлэх ухааны магистр Д.Батболдтой уулзаж ярилцлаа.
Зүүн гар талаас Д.Батболд Ламын гэгээний VIII дүр Данзанжамбалчойжишинэн-гийн хамт
-Ламын гэгээний анхдугаар дүр Лувсанданзанжанцан гэж эгэлгүй бурхан хүмүүн Монголд мэндэлсэн байдаг. Энэ их хүний намтар цадигаас та хуучлаач?
-Монголын анхдугаар Богд, Халхын Өндөр гэгээн Гомбодоржийн Занабазарын наран саран мэт хоёр шавь Ламын гэгээн Лувсанданзанжанцан, Зая бандида Лувсанпэрэнлэй хоёр юм. Өндөр гэгээн Занабазарыг Монголын төдийгүй дэлхийд суу алдраа мандуулсан соён гэгээрүүлэгч суут их богд гэдгийг хүмүүс мэднэ. Ламын гэгээнтэн бол анхдугаар богдоос дөрвөн насаар дүү хүн. 1639 онд мэндэлж, 1704 онд нирваан дүрийг үзүүлсэн. Өндөр богдын хоёр их шавь бол чухамдаа 2500 гаруй жилийн өмнө Энэтхэгийн газар Бурхан багш хэмээх Сайзин хааны хөвгүүн Шонүдондов өөрийн хоёр шавь Шаарийбу, Гунгаабу хоёртойгоо Бурханы шашныг дэлгэрүүлсэн, түүнээс мянга гаруй жилийн дараа Цаст Түвдийн газар Богд Зонхова хэмээх Лувсандагва өөрийн хоёр шавь Жалцавжэ, Хайдавжэ нартайгаа гэлүгбагийн шашныг дэлгэрүүлсэн, түүнээс хоёр зуугаад жилийн хойно Умард Монголын оронд Өндөр гэгээн Занабазар хоёр шавьтайгаа шарын шашныг дэлгэрүүлсэн энэ бүхэн бүтээсэн үйлээрээ хувь сацуу ариун гэгээн зам мөрт юм. Эд бүгдийг Бурханы шашны нэгэн урсгал савд багтаан ярьж болох боловч чухамдаа тус тусын орондоо өөр өөрийн өвөрмөц онцлогтой шашин номын үндсийг тавьсан хэрэг. Халх Монголын газар шашин номын хөлийг суурилуулж, түгээн дэлгэрүүлсэн анхны хүн бол Ламын гэгээн хэмээн алдаршсан Бурханы шашны зүтгэлтэн, гүн ухаантан, нэрт оточ, зурхайч Лувсанданзанжанцан юм.
-Шашин номын талаасаа аргагүй агуу зүтгэлтэн юм. Удам угсааг нь хөөвөл чухам ямархан монгол хүн юм бол?
-Лувсанданзанжанцантан бээр Халхын Хангай ханы өргөн цэцэрлэгт Чингис ургийн алтан аргамжны үзүүрт залгаанд гучдугаар үеийн Хөндлөн цөхүр ноёны хөвгүүн Номун эзний дүү Эрх цөхүр хэмээхийнд арваннэгдүгээр жарны шаргачин туулай жил (1639 он)-ийн хаврын тэргүүн сарын шинийн арван таванд мэндэлж, таван сүүдэртэйдээ 1643 онд Түвдийн Банчин эрдэнийн эш бошгоор Дашлхүнбэ хийдийн хамбо асан дүвчин Лэгцэглхүндэвийн хувилгаан хэмээн тодорч, долоон насандаа 1645 онд Түвдийн газраас Гачин хэмээх зарлигийн багшаар нь залж авчирсан Гачин цорж Лувсан-Яринпилээс тойн хувраг болж, Лувсанданзанжанцан гэсэн сахилын нэр авсан. Ингээд арван долоотойдоо Түвдийн Үй Зангийн газар сургууль ломнир хийхээр одож, Тавдугаар Далай лам Лувсанжамц, Банчин эрдэнэ Лувсанчойжалцан нарт бараалхан багш шавь барьж, номын мэргэд олноор чуулсан Лхас, Дашлхүмбийн газар сурлага боловсролоо дээшлүүлж, судар тарнийн болон чойрын ном үзэн, эм зурхайн эрдэмд суралцсан байгаа юм.
-Голчлон ямар ном эрдэмд шамдсан байдаг бол?
-Дашлхүмбийн чанга хатуу дэглэмтэй, ховор нандин номтой агба дацангийн суудал жавданд багтаж, гурван жил шашны зан үйл, Равнай жинсрэг, хот мандлын тиг хэмжээ, өнгө будаг, хурал номын уншлагын ая дан, чагжа, цам тэргүүтний учир ухааныг нарийвчлан судалсан байдаг. Түвдийн Лхас, Дашлхүмбийн газарт зургаа долоон жил суугаад 24 насандаа 1662 онд Халхын нутагтаа эгэн морилж орон хүрээг үүсгэн, Түвд Дашлхүмбийн дэгээр хуврагийн аймаг дацан сургуулийг байгуулсан байна. Бөөрөлжүүтийн газар Цэрэлжүд буюу Насны шим үрэл шинэ хийд Гандандашгэпэллин хэмээхийг цүглэж, гурван дацанг үүсгэн Дашлхүмбэ, Сэра хийдийн жаяг дэгээр тогтоосон нь Зая бандидын үед бурсан хуврагын тоо зургаан зууд хүрч байж. Ламын гэгээнтэн 1686 оны барс жилийн цагаан сарын ерөөлөөр Хүрээнд ирж олон гүүш хэлмэрчийг цуглуулж “Дагег-самдог” гэдэг толь бичгийг орчуулах ажлыг удирдсан.
-Үнэхээр хэтийдсэн эрдэмтэй гэгээнтэн байжээ?
-Барс жилийн намар Заг-Байдрагийн голын уулзвар Хүрэн бэлчирийн газар болсон долоон хошууны чуулганд морилж, долоон хошууны гурван хаад голлосон олон ноёдыг шашин, төрийн хэрэгт гэмгүй байлгахын тулд Өндөр гэгээн Занабазар, Галдан ширээт хоёр удирдан оролцоход Ламын гэгээн зарлигийг орчуулж уриалан зарлаж байсан байдаг. 1694 оны өвөл Өндөр гэгээнд бараалхахаар Хүрээнд ирээд олон шавь нарт эм тан, зурхай тэргүүтнийг зааж өгсөн. Энэ үеэр Их Хүрээний олон хуврагт гэцэл, гэлэнгийн санваар өгөхөд Өнгөр гэгээнээс Лувсанданзанжанцанд “Хамба номун хан” цол олгож, олбог түшлэг, ямба нэмсэн удаатай. Их Хүрээний олон шавь нарт сахил санваар өгсөн явдалд Өндөр гэгээн баясаж уг цолыг олгосноос хойш “Ханчин Чойжил” гэж алдаршсан тухай судар цадигт тэмдэглэсэн байдаг. Халхын Их Хүрээний анхны хамба номун хан нь манай гэгээнтэн байсны учир энэ.
-Галдан бошигт хаан цэрэглэн наашлахдаа “Ламын гэгээний сүм хийдүүдээс нэгийг ч бүү оролд” гэсэн тушаал буулгаж байсан гэдэг. Тэр үед гэгээнтэн хаа байсан бол?
-Луу жилд Галдан бошигт цэрэглэн ирэхэд Өндөр гэгээн буруулах байдлаар зүүн зүгт морилоход дэргэд нь бараа болж явсан. Могой жил Хатан голын орчим залрахад Ордос хавийн монголчууд бүгдээрээ өргөл хүндлэлийг дэвхэрлэж, ном айлтган шүтсэнд Ламын гэгээнтэн Хатан гэцэл Дарад зарлиг айлтгаж, Гонганданравданлин хийдийг байгуулж, хурал номыг удирдаж байж.
-Гэгээнтэн Монголын нөлөө бүхий хаад ноёдын багш байсан гэдэг бил үү?
-Монголын төр, шашинд нөлөө бүхий Очирай Түшээт хан, Жамба Дайчин ван, Хөндлөн ван, Пунцаг ван, Зая бандида Лувсанпринлэй, Дарба бандида Содовжамц, Жалханз хутагт Лувсанданзанжамц, Наран хутагт зэрэг ноёд, лам нарын багш байсан нь түүнийг Монголын төр, шашинд зохих ёсоор нөлөөлж байсныг гэрчилдэг. Тэр 1700 онд Өмнөд Монголоос ирж, төрсөн нутаг (Баянхонгор, Өвөрхангай)-таа суурьшсан байдаг.
-Ламын гэгээн бүтээл туурвил хэр үлдээсэн бол?
-Судар, тарни, эмнэлэг, зурхайн тайлбар дөрвөн боть зохиолыг түвд хэлээр бичсэн нь хятад болон монгол бараар нийтэд ихэд тархсан. Энэхүү дөрвөн ботид багтсан зохиолуудыг нь төрөл зүйлийн хувьд ялган үзэх юм бол зарлигийн ачит багш, бурхад догшдод өргөсөн залбирал магтаал, зориулгын ерөөл, сургаалын шүлэг, гүр дуулал, “тайлбар” хэмээх судар тарнийн номуудын үг утгыг нээн шинжилсэн бүтээл, эм зурхайн ухааны сурах бичиг, гарын авлага, нэмэлт тайлбар” шашны зан үйлийн бясалгал бүтээлийн арга, балин тахил өргөхийн ёсон, нууц увдисын эрхэшийг нээх хөтлөх, даган соёрхлыг өгөх, хүртээхийн ёсыг товч, дэлгэр тайлсан олон бүтээл байна. Миний Ламын гэгээнтний ”Зарлигийн ачит хамба номунхан Лувсанданзанжанцан сайн цогтод соёрхол талбихуй” хэмээх бүтээлийг монголчилж, түүхийн шинжлэх ухааны доктор, МУИС-ийн профессор, зурхайч Л.Тэрбиш багш маань ариутган шүүсэн. Лувсанданзанжанцан бол Монголын уламжлалт анагаах ухааныг хөгжүүлэхэд үлэмж их гавьяа байгуулсан ууган оточ гэж зүй ёсоор нэрлэгдэх эрдэмтэн. Тэр “Нисваанист тачаангуйгаас хий, уур хилэнгээс шар, мунхгаас бадган гарах бөгөөд тэдгээрийн үр дагавар 404 өвчний ерөндөгт номлосон “Цог төгөлдөр дөрвөн үндэс” хэмээх номын шим буюу үндэс адил нь “Язгуурын үндэс” хэмээн алдаршсан түүнийг энд номлож үйлдэх болой хэмээн “Анагаах ухааны язгуур үндэсний тайлбар тодруулагч зул хэмээх оршвой” хэмээх тэжээхүй ухааны номыг монгол оронд дэлгэрүүлэн хөгжүүлсэн, Оточ Манал бурхантай ялгал үгүй эрдэм увдис эзэмшсэн их оточ байсан юм билээ.
-Ламын гэгээний хэдэн дүр хувилаад байна?
-Ламын гэгээн Лувсанданзанжанцангаас хойш Лувсанбанчинбалбар, Лувсанцэвээнжавцог, Лувсанбалдандамбацүлтим, Лувсанпэрэнлэйтогмэд, Жамьяндорж, Цэрэндорж, Ламын гэгээний наймдугаар дүр Данзанжамбалчойжишинэн нар тодорсон. Наймдугаар Ламын гэгээнтэн маань эдүгээ Энэтхэг оронд эрдэм номд шамдаж байна.
-Ламын гэгээнтний түмэн өлзий гийсний их ойг хэрхэн тэмдэглэж буй бол?
-Зургадугаар сарын 6-нд Их Богд хайрханыг тайх тахилга Богд суманд болсон. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулгын ивээл дор Монгол анагаах ухааны олон улсын их хурлыг Төрийн ордонд өнгөрөгч сарын 21-ний өдөр амжилттай зохион байгууллаа. Энэ онд Ламын гэгээний нууцын номын санд хадгалагдаж байсан 42 боть судрын нэг, Ламын гэгээний тавдугаар дүр Лувсанпэрэнлэйтогмэдийн намтар “Сайн хувьтны горилыг хангагч хүзүүний чимэг” хэмээх түүхэн нэн ховор судрыг түвд хэлнээс монгол хэлнээ орчуулан гаргалаа. Одоо энэ сарын 25-27-ны өдрүүдэд Ламын гэгээнтний анхдугаар дүр Лувсанданзанжанцан хутагтын түмэн өлзий гийсний 380 жилийн ойн баяр наадам болох гэж байна. Баяр наадмын хүрээнд азарга, хязаалан, соёолон насны морьдын уралдаан Дуурсахын хөндийд болох бол үндэсний сур, шатар, шагайн тойрмын тэмцээнүүд зохиогдоно. Мөн бөх барилдаж, Майдар эргэх ёслол Баянхонгор аймгийн дөрвөн зүгт болох юм. Сарлагийн баяр, өсвөрийн бөхийн барилдаан, төрийн шагналт яруу найрагч Чойжилжавын нэрэмжит “Хүрэн морь” яруу найргийн наадам зохиогдохоор хөтөлбөрт тусгагдсан.
69 replies on “Д.Батболд: Өндөр гэгээн Занабазар Ламын гэгээн Лувсанданзанжанцанд “Номын хаан” гэсэн цол хайрласан”
“Eco-friendly travel gear”
Thank you so much for sharing this wonderful post with us.
Thank you so much for sharing this wonderful post with us.
The information shared is of top quality which has to get appreciated at all levels. Well done…
Thank you for sharing indeed great looking !
The information shared is of top quality which has to get appreciated at all levels. Well done…
A great post without any doubt.
A great post without any doubt.
Nice i really enjoyed reading your blogs. Keep on posting. Thanks
Nice i really enjoyed reading your blogs. Keep on posting. Thanks
Nice i really enjoyed reading your blogs. Keep on posting. Thanks
Thank you so much for sharing this wonderful post with us.
The information shared is of top quality which has to get appreciated at all levels. Well done…
Nice i really enjoyed reading your blogs. Keep on posting. Thanks
A great post without any doubt.
A great post without any doubt.
A great post without any doubt.
Nice i really enjoyed reading your blogs. Keep on posting. Thanks
The information shared is of top quality which has to get appreciated at all levels. Well done…
Thank you for sharing indeed great looking !
A great post without any doubt.
The information shared is of top quality which has to get appreciated at all levels. Well done…
Nice i really enjoyed reading your blogs. Keep on posting. Thanks
Thank you for sharing indeed great looking !
Thank you so much for sharing this wonderful post with us.
A great post without any doubt.
Thank you for sharing indeed great looking !
Thank you so much for sharing this wonderful post with us.
Thank you for sharing indeed great looking !
Alpha bites reviews
Nice i really enjoyed reading your blogs. Keep on posting. Thanks
Wow, incredible blog layout! How lengthy have you been running a blog for? you made running a blog look easy. The whole look of your website is wonderful, as well as the content!
Thank you for sharing indeed great looking !
very good post, i certainly love this web site, keep on it
Как оказалось, купить диплом кандидата наук не так уж и сложно
yeni gГјncel deneme bonusu veren siteler: date sitesi – kumar sitesi
Howdy! I just want to give you a huge thumbs up for the excellent information you’ve got right here on this post. I am coming back to your site for more soon.
cost tadalafil – viagra 200 mg real viagra 100mg
https://iziswaps.site/
Hey there just wanted to give you a quick heads up. The text in your post seem to be running off the screen in Chrome. I’m not sure if this is a format issue or something to do with web browser compatibility but I figured I’d post to let you know. The layout look great though! Hope you get the problem solved soon. Kudos|
https://iziswaps.site/
canada viagra viagra discount sildenafil walgreens
https://iziswaps.site/
Thanks for your posting on this blog. From my experience, many times softening upwards a photograph could possibly provide the photographer with a little an artsy flare. Oftentimes however, this soft cloud isn’t exactly what you had under consideration and can quite often spoil an otherwise good photograph, especially if you thinking about enlarging the item.
I discovered your weblog web site on google and test a couple of of your early posts. Continue to keep up the excellent operate. I simply further up your RSS feed to my MSN Information Reader. Searching for ahead to reading more from you in a while!…
http://www.fiverr.com/s/Eg2Y0G9
Your style is really unique in comparison to other folks I’ve read stuff from. Many thanks for posting when you have the opportunity, Guess I’ll just bookmark this blog.
You write Formidable articles, keep up good work.
visit my article https://medium.com/@RyanNakamoto1/minswap-the-best-platform-for-swapping-crypto-in-2025-a3500dc2d5c7
https://www.newsbreak.com/crypto-bull-313322310/3799707985806-market-analyst-sees-1500-pump-in-xrp-price-amid-multiple-etf-applications
I must thank you for the efforts you’ve put in penning this site. I’m hoping to view the same high-grade content by you later on as well. In truth, your creative writing abilities has encouraged me to get my very own site now
https://spookyswap-tm-4.gitbook.io/en-us/
I’ve bookmarked this post. Really useful info!
As the decentralized finance (DeFi) space continues to evolve in 2025, SpookySwap has established itself as one of the leading decentralized exchanges (DEXs) on the Fantom Opera blockchain. Known for fast, low-cost token swaps, yield farming, and liquidity rewards, SpookySwap is a powerful tool for traders and DeFi enthusiasts looking to maximize their returns while maintaining full control of their funds.
Choose a compatible wallet like Metamask or Trust Wallet to get started.
Spooky swap has a solid reputation in the Fantom ecosystem.
SpookySwap is a next-generation decentralized exchange (DEX) built on the lightning-fast Fantom Opera blockchain. Designed for efficiency, security, and low-cost transactions, SpookySwap empowers users to trade, stake, and earn without relying on centralized intermediaries. Its seamless user experience and robust features make it a key player in the expanding world of decentralized finance (DeFi).
best crypto site in 2025
https://r-guide-spookyswap-r.gitbook.io/en-us
best crypto site https://iziswap.org/
https://spookyswap-7.gitbook.io/en-us/
WOOFi Finance Trading Guide: How to Trade Crypto in 2025
https://x.com/WOOFiFinance/status/1890118613832769787, WOOFi Finance Leading DEX 2025
https://sos-ch-dk-2.exo.io/surgical-4/surgical-oncology-for-pancreatic-cancer.html
Discover the power of MinSwap, the leading decentralized exchange platform offering seamless trading and low fees. Maximize your assets and join the next generation of decentralized finance
Discover CowSwap, the trusted decentralized exchange platform for seamless crypto trades in 2025. With low fees, high security, and fast transactions, CowSwap is a go-to solution for DeFi users worldwide
Discover the future of decentralized finance with Woofi Finance, a cutting-edge platform for seamless crypto staking and yield farming. Maximize your returns with low fees and high rewards. Join the revolution in DeFi today!
Discover CowSwap, the trusted decentralized exchange platform for seamless crypto trades in 2025. With low fees, high security, and fast transactions, CowSwap is a go-to solution for DeFi users worldwide
Boat Buying Guide