СУИС-ийн дэд захирал, доктор Ч.Алтанцэцэгтэй ярилцлаа. Тэрбээр хувцас судлаач хүн. Ажлын өрөөнд нь зузаан гэгчийн боть ном олж харлаа. Энэ бол түүний “Хүн хувцас орчин системийн хүрээнд дулаан хувцас зохион бүтээх онолын үндэс ба технологи” сэдэвтэй докторын ажил нь юм байна. “Доктор болохын тулд ийм их тоо боддог юм байжээ” хэмээн сонирхоход маань Ч.Алтанцэцэг хувцас судлаачийн ажлын тухай сонирхуулав. Функцлаг хувцас гэж ярьдаг даа. Олон үүрэг зэрэг гүйцэтгэдэг, материал нь амьсгалдаг. Даарч, халууцахад биеийн температурыг нэг түвшинд байлгаж чаддаг түвшинд хүрсэн, мембран бүтэцтэй, сансрын технологид хэрэглэдэг төлөв өөрчилдөг материал НАСА гаргаж авсан юм. Сансарт, цэрэгт хэрэглэж байсан технологиуд ахуйн хэрэглээнд их нэвтэрч байна. Гэхдээ хямд биш. Цэрэгт хэрэглэж байсан технологиудаа спортын хувцсанд хэрэглэж эхэлсэн. Дэлхий даяарчлагдаж байна. Бид бүх хувцсыг үйлдвэрлэхгүй байж болно. Хувцас үйлдвэрлэлийн бүтэн сүлжээ ажиллаж байгаа үед монголчууд бүгдийг оёх гээд чичрэх шаардлагагүй. Урд хөрш материал үйлдвэрлэгч, хойд хөрш том зах зээл байна. Монголчууд ядаж ажлынхаа хувцсыг яг ийм материалтай, стандарттай ийм өнгө будагтай байх ёстой гэсэн шаардлага тавихад тэр хувцсыг хаана л бол хаана хийгээд нийлүүлэх боломжтой болсон. Тэр шаардлагыг л миний энэ ажил гаргаж байгаа ухаантай хэмээн доктор тайлбарласан.
-Цагдаа нарын хувцсыг сонгохдоо хувцас судлаачдын саналыг авсан уу?
-Цагдаа хувцсандаа их анхаардаг. Ээлж дараатай шинэчилсэн. Хувцас хэрэглэлийн нэр төрөл хангалт сайн. Түүндээ их хариуцлагатай ханддаг. Ядаж гутал гэхэд тийм гутал байна гээд шаардлагыг нь гаргаж өгдөг. Нийлүүлсэн гутлыг гэхэд л зүсч шинжлүүлнэ. Хэдэн удаагийн алхалт даах вэ, ус чийг яаж нэвтрүүлэх талаар ч судалдаг. Хятадад захиалаад авчирсан гутал гэхэд л хоёр технологи алгассан тохиолдол ч гарсан. Гаднаас нь хараад энэ бүхнийг тодорхойлох аргагүй л дээ. Цагдаа нар өөрсдөө мэдээж судалгаа хийгээгүй. ШУТИС-ийн Хувцас судлалын төвд материалыг нь шинжлээд гадаад дотоодын хувцас ямар байдаг юм гээд судалсан.
-Сурагчийн дүрэмт хувцсыг судалж шинжилсэн юм байдаг уу?
-Байгаа шүү дээ. Хувцас судлалын төвийнхөн материалынх нь шинжилгээг хийсэн. Оёдлын үйлдвэрийн холбоо, “Шилмэл загвар”-ынхныг оролцуулсан баахан комисс ажиллаж байгаад загварыг нь гаргасан. Загвар дээр нь Хувцас судлалын төв юу хийсэн гэхээр хэдэн настай хүүхдэд ямар хэмжээтэй хувцас хийх вэ гэдгийг зөвлөсөн. Хүүхдэдээ хавар дүрэмт хувцас худалдаад авчихвал намар таарахаа байчихна шүү дээ. Тийм учраас жаахан тавилт хийж өгдөг, биед эвтэй байх талаас нь дээр нь материал нь ямар байх ёстой хэдэн хувийн ноос, хөвөнтэй байх талаар зөвлөнө. Эцэг эхчүүд худалдаж авч дийлэхээр, эрүүл байх хувцасны стандарт гаргаж өгсөн. Стандарт гаргана гэдэг нэг асуудал. Стандартаа мөрдүүлнэ гэдэг өөр хэрэг.
-Монголчууд уламжлалт хувцасны соёлтой ард түмэн гэдэг?
-Монголчууд өөрийнхөө нөхцөлд тохирсон хувцсыг ухаалгаар хийж байсан.
Ер нь монгол дээл дөрвөлжин захтай, мөөрөлжин энгэртэй байна уу, лам захтай байна уу гэдэг хамаагүй. Зах гэдэг зүгээр л элемент. Харагдах үзэмжийн асуудал. Гэтэл дээл гэдэг хувцасны нууц нь хийцэндээ л байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл урт, давхар энгэртэй, сул чөлөөтэй, бүсэлчихдэг хувцас. Сулын хэмжээ гэж байдаг. Дээл бие хоёрын хоорондох сулын хэмжээ нь оновчтой байдаг. Монгол дээл өвөл хавар намар зунгүй адилхан хэлбэртэй юм өмсч харагддаг ч хувцасны сонгодог хэлбэрийг л олоод авсан хэрэг. Гайхамшигтай хувцас, монгол дээл гэдэг. Монгол хувцасны талаар бичигдсэн бүх материалыг уншиж үзсэн. Миний хувьд хувцасны бүтцийн инженерчлэлийн чиглэлээр ажилладаг учраас хүний биед яавал эвтэйхэн гэдэг талаас нь илүү хардаг. Материалын төрөл хийц нь ижил мөртлөө сонгодог хийцийг монголчууд бий болгосон.
-Соёлын үйлдвэрлэлд хувцас загвар том байр суурьтай байх?
-Соёлын бүтээлч үйлдвэрлэл хөгжөөд олон жил болоогүй ч эрчтэй хөгжиж байгаа салбар. Соёлын бүтээлч үйлдвэрлэлийг улс орон болгонд янз бүрийн чиг хандлагаар хөгжүүлж байна. Хамгийн хүчтэй хөгжиж байгаа газар АНУ, Англи. Англичууд саяхан бүтээлч үйлдвэрлэлийнхээ салбарыг авч үзээд ерөнхийдөө 12 ангилсан байна лээ. Түүний нэг нь хувцас загвартай холбоотой сэдэв. Fashion гэдгийг манайхан хувцас загвар гэж ойлгоод байдаг. Fashion бүх юманд бий. Жишээлбэл буйдангийн бүтээлэг ч fashion байдаг. Загварын бизнес гэж ойлгох ёстой шиг байгаа юм. Загварлаг гэж манайхан хэлдэг дээ. Дээр дурдсан 12 ангиллаас эрчтэй хүчтэй яваа нь кино урлаг. Тэд “Харри Поттер”-оор гэхэд л маш их мөнгө олж байна шүү дээ. Соёлын үйлдвэрлэлийнх нь ДНБ-д эзлэх хувь 3-4 хувь гээд байгаа. Дэлхийн аялал жуулчлалд соёлын аялал жуулчлал 41 хувьтай байна гэсэн судалгаа байна лээ. Гэхдээ соёлын бүтээлч үйлдвэрлэл гэдгийнхээ учрыг нь ололгүй шууд дайрч орох оновчгүй шиг байгаа юм. Зарим орон бүтээлч үйлдвэрлэлийг хөгжүүлээд аялал жуулчлал дэндүү хөгжөөд ирэхээр уламжлалт соёлоо устгаж байна гэсэн хандлага бий. Аялал жуулчлал их хөгжихөд байгаль орчин сүйтгээд байна гэх ч юм уу эсвэл чамин гар хийцний урлалаа дэндүү масст зориулж үйлдвэрлээд уламжлалаа алдаж байна гэх мэт шүүмжлэл явдаг. Хоцорч хөгжихийн давуу тал бидэнд бий. Саяхан болсон Соёлын бүтээлч үйлдвэрлэлийн чуулганы үеэр Монгол аль чиг хандлагаар яаж хөгжих вэ гэж ярилцаад Соёлын бүтээлч үйлдвэрлэлийн хөтөлбөр хийхээр болсон. ЮНЕСКО-д бүртгэгдсэн баахан соёлын өв байна. Бүртгүүлээд жаазанд хийгээд орхиж болохгүй. Хамгийн түрүүнд судлах хэрэгтэй шүү дээ. Дүрслэх урлаг дизайны хэлэлцүүлгийн үеэр Монголыг илэрхийлэх дизайныг бий болгох тухай ярьсан. Тэгэхийн тулд судлах ёстой гэж үзсэн. Эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажил чухал. Тухайн соёлын өвөө сайтар судлаад, яг ийм байсан юм гээд ориг эхийг нь авч үлдэх амин чухал. Дараа нь түүнийгээ хөгжүүлээд хувьсгаад өөрчлөөд явж болно. Соёлтой холбоогүй салбар гэж үгүй. Соёлын статистик гэдэг чухал. “Монголын соёлын статистикийн хүрээг тогтоох нь” гээд ЮНЕСКО-гийн судалгаа хийсэн. Тоо баримтаар яг өнөөдөр ямар байна гэдгийг тогтоох хэрэгтэй юм билээ. Соёлын бүтээлч үйлдвэрлэлээ зургаа ангилаад явж байна. Түүн дотор загварын бизнес, аудио видео урлагийн тоглолт, соёлын өвийн асуудал, аялал жуулчлал, спортын хэсэг хүртэл дагалдах салбарт орж яваа. Монголын бүтээлч үйлдвэрлэл хөгжүүлэх гарааны үед бид ямар түвшинд байна вэ гэдгээ дүгнэх учиртай.
-Монголчууд юу үйлдвэрлэх вэ гэхээр заримдаа мухарддаг?
-Монголд юу үйлдвэрлэх вэ гэдгээ тодорхойлохын тулд түүхий эд хаана байгааг бодох ёстой. Гадаадаас түүхий эд оруулж ирээд бусдын тэртэй тэргүй хийгээд байгаа юмыг дуурайгаад нэмэргүй. Монголд байгаа түүхий эд ноос ноолуур, арьс шир л байгаа биз дээ. Монгол гэдэг брэндийг бий болгоё гэж байгаа юм. Бид алхам тутамдаа монгол брэндийн хомсдолд орж байдаг. Гадаад явлаа, нэг газар руугаа хоёр гурав явбал хэцүүднэ. Нэг бэлэг дурсгалаа дахин дахин өгөөд байлтай биш. Юмыг цогцоор нь хөгжүүлэх чухал.
-СУИС-ийнхан торгон алчуур гэх мэт бэлэг дурсгалын хөөрхөн юмнууд хийсэн байсан?
-Манайх торгон дээр зураг зурдаг төхөөрөмж оруулж ирсэн. Цөөхөн тоогоор хэвлэдэг, гар ажиллагаатай, торгон дээр барлаж хийдэг жинхэнэ урлагийн бүтээл. СУИС дотроо бүтээлч үйлдвэрлэл хөгжүүлье гэж бодоод гарааны компани байгуулах бэлтгэл ажлаа хийгээд юу хийж болох вэ гээд судалж байна. Бүх юм цоо шинэ болохоор хамгийн анхны эх загварыг СУИС хийх болоод байгаа. Худлаа юм хийж болохгүй. Бүтээлч үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэхэд оюуны өмчийн асуудал маш чухал. Судалгаа хийж дуусаад үйлдвэрлэл эхэлнэ гэж байхгүй зэрэгцээд хийж байх ёстой. Соёлын өвүүдээ судлах, оюуны өмчийн асуудлаа шийдэх ёстой.
-Соёлын аялал жуулчлал хөгжүүлэхэд хангалттай брэнд бүтээгдэхүүн гаргаж болно доо?
-Жишээлбэл Соёлын яам байхдаа нутаг болгон өөрийн брэндтэй байя гэсэн санаачилга гаргасан. Брэнд бүтээгдэхүүнтэй байхын тулд худлаа юм ярьж болохгүй. Судалсан байх ёстой. Соёл урлаг судлалын хүрээлэн гэж байдаг. 40 жил болж байгаа хүрээлэн. Тодорхой хэмжээгээр нэлээд юм хийсэн 12 хүнтэй хүрээлэн байсан. Сая хүрээлэнгүүдийг нэгтгэх явцдаа СУИС-ийн бүрэлдэхүүнд өгчихсөн. СУИС тэр хүмүүсийг цалинжуулж авч явах хэрэгтэй болж байна. Соёлын бүтээлч үйлдвэрлэлийг хөгжүүлж, улсдаа мөнгө олж өгнө гэж мундаг юм яриад байдаг. Суурь үндэс нь судалгаа гээд байгаа. Урьд нь төсөл санал болгоод яам түүнийг нь санхүүжүүлж ирсэн. Бид хоёр төсөл өгсөн. Гэтэл мөнгө төгрөггүй гээд зогссон. Монголчууд хаашаа яваад байна. Солонгосыг дуурайгаад байна уу. Монголын гэр бүлийн орчин дахь соёл юу болсон бэ, үндэсний уламжлалаа хаанаа яаж авч явах юм бэ гээд сэдэв өгсөн. Судалгааны санхүүжилт батлагдаад гарч ирэхдээ 100 гаруй сая төгрөгийн санхүүжилт шаардлагатай байхад зүгээр л 10 сая төгрөг өгсөн. Гурван жилийн хугацаатай, 30 сая төгрөгөөр гэр бүлийн орчин дахь соёлын судалгааг хийх ёстой болж байна. Хийх хэцүү, хийхгүй байх хэцүү болсон. Судалгаа хийж байж соёлын бүтээлч үйлдвэрлэл хөгжинө гэж яриад байдаг. Санхүүжилт нь хаана байна вэ. Гадаадын их сургуулиудын санхүүжилтийн 60-70 хувь нь төсөлт ажлаас орж ирдэг юм билээ. Улсын захиалгаар хийж байгаа эрдэм шинжилгээний ажлаас сургууль санхүүжээд явдаг жишиг байна. Багш, оюутнууд нь судалгаа хийдэг, сургалтаа ч хийнэ, эрдэм шинжилгээ, шинэ бүтээлээ ч хийнэ. Улс санхүүжүүлнэ. Манайд тэр систем нь байхгүй.
Нэг үеэ бодвол их сургуульд олон нөөц бололцоог гаргаж өгч байна л даа. Тэгж болохгүй ингэж болохгүй гэх биш та нар гарааны компани байгуулж болно гэдэг. Гарааны компани байгуулбал тодорхой хэмжээгээр мөнгө олно. Тэр мөнгөөр нь Соёл урлаг судлалын хүрээлэнг магадгүй авч явах байх. Соёлын үйлдвэрлэлийн хувьд жижиг цех жижиг үйлдвэр бий болгохоор нэлээд эрчимтэй судалсан, тооцоо хийсэн. Бүхэл бүтэн систем бүрдүүлэхгүй бол болохгүй. Хэд хэдэн чиглэл барих, уран дархан, урлагийн график, урлагийн бүтээгдэхүүн, янз бүрийн нэвтрүүлгийн контент ч гэдэг юм уу, тоглолтуудын зохион байгуулалт, менежмент хийж мөнгө олж болох юм гэж харж байгаа. Соёлын үйлчилгээ, соёлын бүтээгдэхүүний чиглэл гээд хоёр гарааны компани бий болгохоор төлөвлөж байна.
-Соёлын мэргэжилтнээ яаж бэлтгэж байгаа вэ?
-Соёл судлал аялал жуулчлал музейн анги манайд бий. Үнэндээ амин чухал мэргэжил. Аймаг болгон брэнд бүтээгдэхүүнтэй болно гэхэд л музейд байгаа үзмэрээ соёл судлаач хүн л тэддүгээр зууны ийм үзмэр гэдгийг тодорхойлно шүү дээ. Энэ ийм домог дээр үндэслэсэн, ийм бэлгэдэлтэй гээд гаргаж ирэх ёстой. Ийм мэргэжилтэн хэрэгтэй гэхэд л энэ мэргэжлийн хүмүүс бэлтгэгдээгүй байгаа юм. Сургаж байх явцдаа хээрийн судалгааны экспедицээр явж байдаг, орон нутгийн музейтэй хамтарч ажиллаж, угсаатан судлалыг зайлшгүй авч явах учиртай. Үүнтэй уялдуулаад сургалтын технологийг нэлээд өөрчлөх шаардлагатай болж байгаа юм. Бид шинэ хөтөлбөр бий болгохоор маш их ажил хийсэн.
Б.ЯНЖМАА