Category: улс-төр

УИХ-ын гишүүн Г. Дамдиннямтай ярилцлаа.

---

-Зудтай холбоотойгоор гишүүд орон нутагт өвс тэжээл баахан тарааж явах шиг боллоо. Танай тойрогт хаваржилт ямархуу байна. Малчид өвс тэжээлийн хомсдолтой цасан далайд хүнд байна уу?

-Би өвс тэжээл тараагаагүй. Нэгдүгээрт, ямар нэгэн зүйл тараах нь Сонгуулийн хуулиар хориотой. Улсын төсөв, УОК- оос төлөвлөсөн зүйлийг гишүүд тарааж болох байх. Гэхдээ УИХ-ын гишүүний ажлыг хивэг, өвс тарааж, цас ухаж давхих гэхээсээ ийм нөхцөлд ямар хууль эрх зүйн орчноор дэмжих, яавал малчид эдийн засгийн үр өгөөжтэй зохист тооны малтай болох вэ. Үүний тулд яах вэ гэсэн бодлогыг гаргах нь бидний ажил гэж бодож байна.

1990 оны цагаан морин жил монголчууд ардчилсан хувьсгалыг хийсэн. Үүнээс хойш өнөөдрийг хүртэлх 34 жил мал аж ахуйн салбар хэдэн мянган жил явсан нүүдэлчин хэлбэрээрээ, бахь байдгаараа байна.

Харин ч байгаль цаг уурын өөрчлөлтөөс болж улам хүнд болж байна. Зундаа үер ус, ган гачиг ихтэй, өвөлдөө цас ихтэй байдаг болж байна. Тэр бүрт нь тусламжийн бараа материал тарааж тухайн цаг үеийг аргацаасан маягаар явж байна шүү дээ. Үүнийг өөрчлөх цаг болсон. Гарц нь юу байна. Яагаад болохгүй байна. Ямар бодлого хийх ёстой юм бэ гэдгийг Мал аж ахуйгаа мундаг болгосон Канад зэрэг орны туршлагаас судлаад сууж байна.

-Тэгээд гарцыг та яаж харж байна вэ?

-Монголын мал аж ахуй, хөдөө аж ахуйд системийн эрс өөрчлөлт хийх хэрэгтэй. Үүнд аж ахуйн нэгжүүд илүү оролцоотой байх боломжийг бүрдүүлэх ёстой. Эрчимжсэн мал аж ахуй руу шилжилт хийх ёстой гэж малын тоо толгойг бууруулах, хадлан тариаланг нэмэгдүүлэх талаар хүн бүр яриад байна. Яаж хийх вэ гэдгээ харах ёстой. Ганц л гарц байна. Малаас гарч байгаа бүтээгдэхүүнийг үнэд хүргэх ёстой. Ингэж байж малчдын орлого нэмэгдэнэ. Орлого нэмэгдвэл амьдрал нь дээшилнэ. Малчид олсон орлогоороо өвс тэжээлээ өөрсдөө авдаг болно. Малаа даатгуулдаг болно. Өнөөдрийнх шиг бэрхшээлийн үед менежмэнт хийж сурна. Монгол малын махны үнийг өсгөж, дэлхийд гаргадаг болгохын тулд төрийн бодлого хэрэгтэй. Ерөнхийлөгчийн ярьж байгаа хүнсний хувьсгалын цаад санаа нь энэ.

Нэгдүгээрт хүнсээ эрүүл болгоё гэдэг нь нийт хүн амынхаа эрүүл ахуйг бодъё гэсэн зорилго байна. Хэн, хаана яаж өсгөж, үржүүлсэн, яаж гаргасан мах идэж байгаагаа бид мэдэхгүй байна. Энэ аюултай. Хоёрдугаарт, эрүүл хүнсийг экспортолж үнэд хүргэж болдог. Малчид аж ахуйн нэгжүүдтэй хамтарч эрүүл малын мах, бүтээгдэхүүнийг экспортолдог болох ёстой.

Монгол Улс 1997 онд Дэлхийн худалдааны байгууллагад нэгдэж орсон. Ингэхдээ Ургамал хамгааллын олон улсын конвенц, Дэлхийн мал, амьтны эрүүл мэндийн байгууллагын конвенц, Хүнсний аюулгүй байдлын конвенцод нэгдэж орсон байдаг юм байна. Малын махыг экспортолъё гэвэл Дэлхийн худалдааны байгууллагын энэ гурван конценцийг бүрэн хэрэгжүүлэх ёстой ажээ. Монгол малын махыг гадагш экспортлоход эрүүл ахуйн шаардлага хангадаггүй. Тиймээс дулааны аргаар боловсруулж экспортолж байна. Дулааны аргаар боловсруулсан мах дэлхийн зах зээл дээр хамгийн хямд байна. Гэтэл бид хамгийн хямдаар махаа экспортолчихоод сэтгэл ханаж сууж болохгүй. Бид махыг шинээр нь бүх төрлөөр гадагш экспортолмоор байна. Ингэж байж үнэд хүрнэ. Гадаадад очоод мах идэхээр ийм үнэтэй байна гээд бүгд ярьдаг. Тэндэх малын мах эрүүл байгаа учраас үнэтэй байна. Эрүүл махны стандартыг нь тухайн улсууд нь хангаж чадаад байна.

Тиймээс бид дээрх гурван конвенцыг бүрэн хэрэгжүүлэх хэрэгтэй болж байгаа юм. Дэлхийн Ургамал хамгааллын олон улсын байгууллага нь ургамлын гаралтай өвчин, хортон шавжийн тархалтыг хянадаг, урьдчилан сэргийлдэг байгууллага. Монгол мал эрүүл өвс тэжээл идсэн үү, үгүй юү гэдгийг баталгаажуулдаг агентлаг, бүтэц Монголд алга. Хуулиндаа өөрчлөлт оруулж бий болгох ёстой юм байна. Хоёрдугаарт, Дэлхийн мал, амьтны эрүүл мэндийн байгууллага тухайн улс, бүс, аж ахуйн нэгжид байгаа малыг өвчингүй гэдгийг тодорхойлдог стандарт шаарддаг. Монгол мал өвчингүй гэж тодорхойлуулахын тулд бид улсаараа эрүүл байх гэж үзлээ. Болсонгүй. Дараа нь бүсээрээ эрүүл байх гэж үзлээ. Бас л болсонгүй. Вакцины хэрүүл болоод дууслаа.

Гарц нь юу вэ гэхээр эрүүл ахуйн нөхцөлийг бүрэн хангасан аж ахуйн нэгжүүд бий болгох. Тэр нь Мал, амьтны эрүүл мэндийн тухай хуульд байдаггүй байсан. Үүнийг өнгөрөгч намрын чуулганаар хэлэлцэж оруулахаар боллоо. Ингэж эрүүл ахуйн нөхцөлийг бүрэн хангасан аж ахуйн нэгж үүсэх эрх зүйн орчныг бий болгоод, олон улсад гаргаж болох стандартын зөвшөөрөл авч, экспортолж болдог болохоор болно. Малын идсэн өвс тэжээл нь аюулгүй, өсгөсөн аж ахуй нь эрүүл, гаргасан махны үйлдвэр нь эрүүл гэж төр нь баталж бас олон улсын стандартыг хэрэгжүүлж байж хилээр гарах эрхтэй болно. Энэ эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх ёстой. Гуравдугаарт, Хүнсний аюулгүй байдлын конвенц нь хүнсэнд агуулагдах химийн бодисын стандарт хэмжээг тогтоодог, хянадаг байгууллага юм. Өөрөөр хэлбэл, Монгол малын маханд шинжилгээ хийгээд баталгаажуулдаг лаборатори байх ёстой. Тэрнийх нь үр дүнг дэлхийд хүлээн зөвшөөрүүлдэг байх ёстой юм байна. Олон улсад итгэмжлэгдсэн лаборатори манайд байдаггүй юм байна. Ийм лаборатори байхгүйгээс Монголын лабораторийн судалж гаргасан үр дүнг зөвшөөрдөггүй. Лабораторийн итгэмжлэлгүй махыг биднээс хэн авах вэ дээ.

Дээрх стандартуудыг бүрэн хангачихвал Монголд том хэмжээний мах комбинатууд бий болох ёстой болно. Одоогийн байдлаар Монголд байгаа махны үйлдвэрүүд жилийн дөрвөн сард л ажилладаг юм байна. Тасралтгүй явуулах гарц нь эрх зүйн орчин бий болж байж томоохон аж ахуйн нэгжүүд малчидтайгаа хамтарч ажиллаж байж бий болох юм байна. Үүний үр дүнд малчид малаа чанаржуулж эхлэх юм билээ. Тэр махны аж ахуйн нэгжүүд нь малчдаа сургах, сүргийн бүтцээ сайжруулах, инноваци хийхэд нь туслаад явдаг тогтолцоо бүрдэх юм байна. 50 үхэртэй айл байя гэхэд одоо бол тал нь эр, тал нь эм үхэртэй малчин байна. Уг нь эдийн засгийн ашигтай байхын тулд дийлэнх нь эм үхэр байх ёстой. Тэр сүргийн эрүүл ахуй, халдвар хамгааллын асуудлыг аж ахуйн нэгж, малчин хоёр хамтарч анхаарах ёстой болж байгаа юм. Ингэж байж махаа үнэтэйгээр борлуулж малчид хөрөнгөжиж эхэлнэ. Хөдөлмөр нь үнэтэй болно. Мөнгөтэй малчин байгалийн бэрхшээлд өөр менежмэнт хэрэглэж эхэлнэ.

-Нөгөө талаас бэлчээрийн асуудлыг зохицуулах бодлого хэрэгтэй байна л даа?

-Тийм. Бэлчээрийн даац хэтэрчихлээ. Малын тооны хойноос хөөцөлдөхөөр малын үр шим муу байна. Давжаа, жижиг, эрүүл биш бага үнэтэй тэгээд байгаль сүйтгээд байна. Тиймээс эдийн засгийн хөшүүрэг хийх бодлого гаргах ёстой болж байна. Бэлчээр хамгаалал, менежмэнтийн тухай хууль батлах хэрэгтэй юм байна. Энэ хуулиар малчдыг эрчимжсэн мал аж ахуй руу шилжсэн малчдыг урамшуулдаг тогтолцоог оруулаад явах ёстой юм. Өөрөөр хэлбэл, махны үйлдвэрүүдтэй хамтарч ажиллах эдийн засгийн сонирхолтой болгох ёстой. Үйлдвэрт аваачаад өгчих нь гэрийнхээ гадаа гаргаснаас илүү ашигтай байх зохицуулалтыг хийх ёстой. Тэгвэл арьс шир, дайвар бүтээгдэхүүнүүдийг бүгдийг нь нэг дор цуглуулж авах боломжтой болж түүгээр дагнасан үйлдвэр, бизнес хийхэд ашигтай болно. Эрүүл аюулгүй өсгөөд, гаргасан мах гэсэн лабораторийн тодорхойлолт нь ч гарах боломжтой болно. Баталгаажуулна. Ингээд экспортолно. Үнэ нь өснө. Эргээд малчдын орлого өснө. Одоо бол гэр гэрийнхээ гадаа бой гаргаад тэрийг нь гаднаас хэн ч авахгүй. Дотооддоо л хэрэглэж байгаа юм. Яг үнэндээ бид гарал үүслийг нь мэдэхгүй мах идэж байгаа шүү дээ. Тиймээс зудаас авч байгаа сургамж нь бодлогын өөрчлөлт байх ёстой.

-Дэлхийн худалдааны байгууллагын гурван конвенцыг хэрэгжүүлэхэд хууль эрх зүйн ямар орчныг бий болгох хэрэгтэй байгаа вэ?

-Ургамал хамгааллын хууль, мал амьтны эрүүл мэндийн тухай хууль, Бэлчээр хамгаалал, менежмэнтийн тухай хуулиудаа сайжруулах, хэрэгжүүлэх хэрэгтэй юм байна. Татварын бодлогоор дэмжих Татварын тухай хуульд ч нэмэлт орох ёстой юм билээ. Мах боловсруулах үйлдвэрүүд бүтэн циклиэрээ бий болж байж энэ салбар дээшлэх юм билээ. Тэр салбарт ажиллаж байгаа аж ахуйн нэгжид эхний хэдэн жил жишээ нь хөнгөлөлт үзүүлдэг, жилийн дөрвөн улиралд ажилладаг байх зохицуулалт руу орох ёстой. Малчдад сүүний урамшуулал өгдөг шиг махны урамшуулал өгдөг болох хэрэгтэй юм билээ. Улс тэр урамшуулалд өгч буй мөнгөө буцаагаад өндөр үнэтэй экспортолсон махнаас авах тарвараараа нөхөөд явчихна. Мах комбинатууд нь энэ бизнесийн суурь нь байдаг юм билээ. Бүс бүрт нэг байж болох байх. Малчид амьдаар нь аваачиж өгөх сонирхолтой болгох хэрэгтэй. Тэрийг эдийн засгийн таталцлаар бий болгох хэрэгтэй. Тэгж байж эрүүл, аюулгүй мах, түүхий эдийг бий болгоно. Үнэтэй зарна.

-Малын гаралтай бүтээгдэхүүнийг үнэд хүргэх ёстой талаар та ярилаа. Үүнд Дарханы арьс ширний цогцолбор чухал үүрэгтэй шүү дээ…

-Тийм. Арьс ширний үйлдвэрүүдээ яаралтай барьж дуусгах ёстой болчихоод байна. Дархан арьс ширний цогцолборын асуудлаар надад ажлын хэсэг байгуулаад өгчих гэж БОХХАА-н байнгын хорооны хурал дээр хэлсэн. Би Дарханы замын араас явсан шиг яваад хийе гэж ам гарсан. Дарханы арьс ширний үйлдвэр үнэхээр гацчихсан байгаа. Эхлээд хувийн хэвшил авлаа. Дараа нь төр авлаа. Хувийн хэвшлээс төр нь авъя гэхээр газрыг нь үнэд хүргэж зараад өгнө гээд тас гүрийчихлээ. Үүний дэд бүтцийг хийхээр 2024 оны улсын төсөвт багагүй мөнгө тусгасан байгаа. Малаас гардаг түүхий эд ноос, өлөн гэдсийг боловсруулж экспортолдог томоохон газар манайд алга. Өлөн гэдэс бол европт маш үнэтэй бүтээгдэхүүн байхгүй шүү дээ.

Р.ХИШИГЖАРГАЛ

АН-ын тэргүүн дэд дарга С.Баярцогттой цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-Монголын үндэсний худалдаа аж үйлдвэрийн танхимаас танай намын мөрийн хөтөлбөрт тусгуулах тодорхой саналуудыг хэлж байсан. Саналынх нь гол агуулга юу байсан бэ?

-Манай намын хувьд мөрийн хөтөлбөрөө боловсруулах ажил ид үргэлжилж байна. Үүнд төрийн институциудын болон төрийн бус холбоодын саналуудыг их авч байгаа. Ер нь бидний хувьд уламжлалт маягаар явахгүй байх асуудлыг их бодож байна. Хэрэв уламжлалт бодлого, хөтөлбөрөөр яваад байвал Монголд халамж авч байгаа нь ажил хийж байгаагаасаа ялгаагүй амьдарч, гадаадын хөрөнгө оруулалт, эдийн засгийн өсөлт, тэлэлт бодитой бий болохгүй. Бидний хувьд олонх болох байх гэсэн итгэлтэй байгаа. Тиймээс мөрийн хөтөлбөрөө Засгийн газрын хэмжээнд эргэж гарч ирэх байдлаар боловсруулж байна. Үүнд шаардлагатай маш том судалгааг МҮХАҮТ бидэнд өглөө. Ерөнхийдөө мөрийн хөтөлбөрүүд бүхэлдээ алсын хараа 2050 дээр суурилж байгаа. Бид ер нь сэтгэлгээний хувьд өөрчлөгдөхгүй бол болохгүй болсон. Тэр нь юу гэхээр улс орныг том бизнесүүд л авч явж байгаа. Гэтэл тэр бизнес рүүгээ маш их дайрч байна.

Гол асуудал нь нийгмийн энэхүү сэтгэлгээг төр нь хүртэл зөвшөөрчихөөд байгаа юм. Тиймээс улс орныхоо эдийн засгийг авч яваа энэ олон бизнесүүдийн нэр хүндийг хамгаалах нь нэн чухал болсон. Энэ чиглэлд Ардчилсан нам МҮХАҮТ хамт зоригтой, эрс өөрчлөлтийг хийх шаардлагатай гэдгээ хэлсэн.

-АН-ын хувьд олонх болж Засгийн эрхийг барьж байхдаа Монголын эдийн засагт ямар өөрчлөлтүүдийг авчирч байсан бэ?

-Олон бий. Тухайлбал, 1996 онд олонх болчихоод хийсэн өөрчлөлт бол Монголын эдийн засгийг яг үндсэн зах зээл рүү шилжүүлсэн. 2004-2008 оны эдийн засгийн өсөлтүүд мөн 2012 оны хамтарсан Засгийн газрын үед хийсэн эдийн засгийн том тэлэлт, зорилтууд явсаар байгаад өнөөгийн эдийн засгийн өсөлтийг авчирсан. Цаашид эдийн засгийг өсгөх, тэлэхийн тулд уламжлалт аргаар явах маш хүнд болсон. Тиймээс парламентад суудалтай болон манай намын хувьд зарчмын шинэ бодлогыг тавина. Юун түрүүнд татварыг багасгана. Нэмээд бизнес дэх төрийн оролцоог бид эрс багасгана. Өөрөөр хэлбэл, бизнесийн байгууллага хийж чадаж байгаа ажил руу төр оролцохгүй гэдэг зарчим дээр хатуу зогсоно. Харин бизнесийн салбар ашгаа нөхөхөд урт хугацаа шаардагдах, мөн оролцоход хүнд байх, мөн үндэсний аюулгүй байдалтай холбоотой салбар луу л төр орно. Бизнес хийж чадаж байгаа бүх салбарыг бизнес рүү шилжүүлнэ. Ийм зорилтоор мөрийн хөтөлбөрөө боловсруулж байна. Нөгөөтэйгүүр энэ жижиг эдийн засаг дээр гадаадын хөрөнгө оруулалт, зээлгүйгээр тэлэхгүй, өсөхгүй. Тиймээс арилжааны бус хөрөнгө оруулалтын зээлийг их хэмжээгээр бий болгох шаардлагатай. Аль болох хөрөнгө оруулалтын орчинг таатай болгох чиглэлд бодлогоо боловсруулж байна.

-Өнөөгийн эдийн засгийн өсөлт АН-ыг эрх барьж байх үед явуулсан бодлогын үр дүн гэж та хэллээ. Гэтэл өнөөгийн эрх баригчид тэгж үзэхгүй байх шиг байна. Гарч байгаа хулгай болгон АН-тай холбоотой мэт ойлголтыг өгч байна шүү дээ. Энэ талаар та ямар бодолтой явдаг вэ?

-Эрх баригч намын ярьдаг улиг болсон сэдэв л дээ. Сонгууль болгоноор өөрсдийнхөө хийсэн алдаагаа сөрөг хүчин рүүгээ түлхдэг. Монголын улс төрийн өнгөрсөн 34 жилийн түүхийг хэдүүлээ эргээд нэг саная. Энэ хугацаанд Ардчилсан нам дангаараа засаг барьсан нь ердөө найман жил. Хамтарч засагласан үе нь зургаан жил байдаг. Үүнээс харахад манай нам өнгөрсөн 34 жилийн 14 жилд нь Засгийн газрын үйл ажиллагаанд оролцож байсан гэсэн үг. Харин үлдсэн 20 гаруй жилд нь МАН дангаараа засаг барьсан. Хамтраад 30 гаруй жил засгийн эрхийг барьж байна. Тэгэхээр асуудлын гол нь хаана байсан байна вэ гэдэг нь тодорхой харагдана. Нөгөөтэйгүүр Монголын төрд гарсан хамгийн том хулгай луйвар сүүлийн найман жилд гарсан шүү. Өнөөгийн эдийн засгийн энэ жаахан сэргэлт, тэлэлт хаанаас эхэлсэн бэ гэхээр Оюу толгойн гэрээ зурагдсан цагаас эхлэлтэй. Харин хулгай хаанаас эхлэлтэй вэ гэж. Тэгэхээр уул уурхайн салбарт маш их баялаг бий болсон. Үүнд төрийн оролцоо маш өндөр байсан учир ямар нэгэн байдлаар авлига, хулгай, луйвар гарч эхэлсэн.

-АН-ын хувьд Засгийн эрхийг дахин авлаа гэхэд төрийн хулгай, луйвартай яаж тэмцэх вэ?

-Ер нь аливаа явдлын үр дагавартай тэмцэх гэхээс илүү суурийг нь байхгүй болгох ёстой. Өөрөөр хэлбэл алдаа завхрал, авлига гараад байгаа тэр суурийг нь байхгүй болгох шаардлагатай гэсэн үг. Тодорхой бизнест төрийн оролцоо байж л байвал тэнд авлига, хээл хахууль бат бөх оршиж л байна. Тиймээс манай намын хувьд хувийн хэвшил хийж чадаж байгаа бүхэнд л төрийн оролцоог халъя гэж байгаа юм. Нөгөө талдаа бид хөрөнгийн биржээ маш идэвхтэй ажиллуулна. Монголын хөрөнгийн бирж зөвхөн дотооддоо бус дэлхийд зэрэг хувьцаагаа гаргадаг, дэлхийн хөрөнгийн биржийн шаардлагыг хангадаг болох чиглэл рүү аваачина. Ингэвэл компаниуд шилэн болно. Ингэж чадвал янз бүрийн хулгай, луйвар, авлига алга болно. Бүгд л бирж дээр үнээрээ өрсөлдөнө гэсэн үг.

-АН-ын хувьд олонх болно гэдэгтээ итгэлтэй байна гэж та хэллээ. Үнэхээр танай нам олонх болоод Засгийн эрхийг барьвал өнөөгийн эрх баригчдын ямар бодлогыг цааш нь үргэлжлүүлэх вэ. Эсвэл бүр сууриар нь өөрчлөх үү?

-Мэдээж төрийн залгамж халаа гэдэг зүйл байх ёстой. Тэр утгаараа өнөөгийн Засгийн газрын явуулж байгаа бодлогоос бид гурван зүйлийг шууд үргэлжлүүлнэ гэсэн бодолтой байгаа. Монгол Улс бол парламентын бүгд найрамдах улс. Үүнийг төгөлдөржүүлэх Үндсэн хуулийн өөрчлөлт болон дагалдан гарсан хуулиудтай холбогдуулан улам сайжруулахын төлөө зүтгэнэ. Өөрөөр хэлбэл, парламентын засаглалыг төгөлдөржүүлэх ажлыг улам идэвхтэй хийнэ гэсэн үг. Энэ нь өөрөө Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдлын баталгаа болж байгаа. Хоёрдугаарт, авлига хээл хахуультай тэмцэж байгаа бодлого, үйл ажиллагааг нь сайжруулан үргэлжлүүлнэ. Сайжруулна гэдэг нь яг одоо бол авлигын үр дагавартай тэмцэж байна. Гэтэл үр дагавар гэхээс илүү суурь агуулгатай нь тэмцэх шаардлагатай байгаа гэдгийг би түрүүн хэлсэн шүү дээ. Тэгэхээр манай намын хувьд авлигатай тэмцэнэ. Ингэхдээ суурь агуулгаар нь буюу авлига гарч байгаа шалтгаан нөхцөлтэй нь тэмцэнэ гэсэн үг. Ингэснээр авлигыг эрс багасгах, бүр байхгүй болгох бололцоотой гэж харж байгаа. Энэ чиглэлд хийх хамгийн эхний ажил бол бизнесд оролцдог төрийн оролцоог эрс цөөлнө. Энэ бол авлигатай тэмцэх дэлхийн жишиг. Ер нь юм нуугдах тусам тэнд алдаа завхрал байнга гарч байдаг. Үүнийгээ дагаад авлига, хулгай гарна. Өөрөөр хэлбэл, онцгой байдал тогтоогоод эсвэл БЭТ томилох нь үүний тод жишээ гэсэн үг. Үүнээс бизнесийн шийдэл огт гарахгүй. Харин дандаа улс төрийн шийдлүүд л гарна.

-Гурав дахь том асуудал нь юу вэ?

-Оюу толгойгоос хойш Монголд ганц ч гадаадын том хөрөнгө оруулалт орж ирсэнгүй. Тэр битгий хэл хөрөнгө оруулж байсан компаниуд Монголоос гарч, дайжсан. Тиймээс хөрөнгө оруулалтын орчинг сайжруулах нь бидний нэн тэргүүний зорилго байх ёстой. Ингэж байж дараа дараагийн том хөрөнгө оруулалтыг Монголд оруулж ирж чадна. Бидний хувьд уран дээр боломж их харагдаж байгаа. Мөн зэс, эрчим хүчний үйлдвэрлэл дээр маш их боломж бий. Өөрөөр хэлбэл, Монголын говь бол сэргээгдэх эрчим хүчний маш том нөөц газар. Дэлхийн чиг хандлага сэргээгдэх эрчим хүч рүү явж байна. 2030 оноос цааш сэргээгдэх эрчим хүчээр бүрэн хангагдана гэж үзэж байгаа. Энэ бол маш том зах зээл. Энэ том зах зээлийг хангах суурь бааз нь Монголын говь гэж бид харж байна.

-Дотоодын хөрөнгө оруулагчдын асуудал дээр голчилж юунд нь анхаарах вэ?

-Өнөөдөр манай улсад халамж авч байгаа нь ажил хийж байгаа иргэд шиг яг адилхан амьдрах боломжтой болгочихсон. Энэ бол өнөөгийн Монголын төрийн хамгийн том алдаа. Алдааных нь үр дүнд ажил хийхгүйгээр амьдрах боломжтой гэсэн сэтгэлгээ нийгэмд хүчтэй тархаж байна. Энэ тархалтыг нэн даруй зогсоохгүй л бол бүхэлдээ энэ улс маань хөгжихгүй. Хөгжлийн тухай яриад ч нэмэргүй. Учир нь төрийн бодлогоор иргэдээ залхуу, ажил хийх сонирхолгүй болгож байна шүү дээ. Үүнийг Ардчилсан нам нэн яаралтай засна. Зассан үр дүнд ажил хийж байгаа нь халамж авч байгаагаасаа хэд дахин илүү амьдардаг боломжийг бий болгоно. Халамж авна гэдэг ойлголт бол хамгийн сул дорой хүний зан гэсэн сэтгэлгээг нийгэмд түгээнэ. Ингэхийн тулд бид татварын орчинг сайжруулна. Тэр дундаа ажил олгогч дээр хамгийн хүндээр тусаж байгаа нийгмийн даатгалын шимтгэлийг шийднэ. АН-ын хувьд 2004-2008 онд 4/11 гэсэн бодлогыг хэрэгжүүлж байсан. Үүний үр дүнд дөрвөн том татварыг арван хувиар буулгасан. Татварын өршөөлийг маш их үзүүлдэг байсан. Үүнийг АН хийж чадна. Учир нь бид 1996 онд үнэ чөлөөлж чадсан. Тэр үед хүн болгон үүнийг маш эмзэг хүлээн авч байсан. Гэтэл том зургаараа зах зээлийн эдийн засгийг бодит утгаар нь бий болгож ирсэн.

-Эдийн засгийн өсөлтийг бий болгоход хөрөнгө оруулалт, тэр дундаа гадны хөрөнгө оруулалт маш чухал гэдгийг хүн бүр мэднэ. Хөрөнгө оруулалтын таатай орчинг бүрдүүлэх шаардлага бий. Энэ утгаараа Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийг намрын чуулганаар хэлэлцсэн боловч хойшиллоо. Уг асуудлын шийдлийг танай нам ямар байдлаар тооцож байгаа вэ?

-Манай намын угшилтай гишүүд уг хуулийн төслийг эсэргүүцлээ гэж та хэлж байна уу. Ер нь бол маргалдаж байгаа асуудал нь бол байсан л зүйл шүү дээ. Тэрийг нь хамтдаа байж байгаад л бүгд баталсан. Түүнээс хойш энэ асуудал хоёр намын улс төрийн үйл ажиллагаа болчихсон нь харамсалтай. Нийт дүнгээрээ монголчууд хохирсон байдалтай байна шүү дээ. Гадаадын хөрөнгө оруулалтын эрх зүйн асуудал дээр хоёр нам эсрэг байр суурьтай байна гэж гадныхан харвал хөрөнгө оруулалтаа хойшлуулъя л гэнэ. Тиймээс монголчууд дотроо маргалдаж болно. Гэхдээ гадагшаа бид нэгдсэн байр суурьтай л болчих хэрэгтэй байгаа юм. Энэ утгаараа саяны Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийн хэлэлцүүлгийн үед гарсан маргаан тэрийг тойрсон улстөржилт бол Монголын эсрэг л болсон гэж харж байгаа. Тиймээс энэ асуудлаа засч залруулаад Монголын хөрөнгө оруулалтын орчин маш ойлгомжтой болсон гэх дохиог гадныханд өгөх шаардлагатай байна.

Э.МӨНХТҮВШИН

 

Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ өнгөрсөн намаржин 21 аймгаар тойрсон. Түүний хувьд Ерөнхий сайд нараас анх удаа аймгуудаар нэг бүрчлэн явсан. Тэрээр ингэхдээ “Алсын хараа-2050”, Шинэ сэргэлтийн бодлого дахь “онол”-оо хэрхэн практикт буулгах судалгаа, басхүү бүсчилсэн хөгжлийг ойлгуулах сурталчилгаа хийсэн бололтой. Тэгж явж ирээд 2024 оны Төсвийн хуулийг УИХ-д өгөхдөө “Манай Засгийн газар байгуулагдсан цагаасаа Монгол Улс зах зээлийн эдийн засагт шилжсэн 30 жилийн нийгэм, эдийн засгийн явцад бүхэлд нь үнэлэлт дүгнэлт өгч, шинэ 30 жилийн эхлэлийг зөв тавих суурь реформын асуудалд үндсэн анхаарлаа хандуулсаар ирлээ. Мэдээж 30 жилийн бугширсан асуудал гурван жилд бүтэн засагдахгүй ч иргэдийн мэдэх эрх хангагдаж, нийгмийн дүгнэлт зөв чигт тогтож эхэлж байгаа нь 21 аймгаар иргэдтэйгээ илэн далангүй санал шүүмжлэл өрнүүлж, 8-10 цаг үргэлжилсэн уулзалтуудын үеэр биечлэн мэдэрлээ. УИХ-ын гишүүд ч хамт байсны хувьд надтай дүгнэлт ижил байгаа гэдэгт эргэлзэхгүй байна. Бид 2024 оны улсын төсөв бол хот ба хөдөөгийн тэнцвэрт хөгжлийг дэмжих суурь агуулгатайгаар боловсруулж та бүхэнд танилцуулж байна. Тойрогт хандсан хөрөнгө оруулалтыг хязгаарлаж, Эдийн засаг, хөгжлийн яам, Сангийн яам, олон улсын байгууллагуудын зөвлөмжид үндэслэн “Шинэ сэргэлтийн бодлого”-ын Хөдөөгийн сэргэлтийн “Таван цагариг зам” төслийг эхлүүлж байгаа нь 2024 оны төсвийн жилийн гол онцлог” гэсэн. Гэхдээ аймгуудаар явсан нь ганц төсөвтэй холбоогүй байв. Ирээд аймгуудыг бүсчилсэн. Зөвхөн эдийн засгийн хувьд л гэхэд ямар “зураг” гаргаснаа тэрбээр олон нийтэд танилцуулсан. “Сэлэнгэ, Дархан-Уул, Төв аймгийн бүс эрчимжсэн ХАА, газар тариаланг шинэ түвшинд гаргаж, хүнс экспортлогч бүс болж эдийн засгийг төрөлжүүлж чадах уу. Энэ бүс нутагт татварын ямар орчин хэрэгтэй вэ? Энэ бүсэд гурван аймгийн 320 мянган хүн амьдарч, ДНБ нь хоёр их наяд 900 тэрбум төгрөг байна. Мөн улсын хэмжээнд үр тарианы 70.2, хүнсний ногооны 66, төмсний 79.4 хувийг хангаж байна. Дорноговь, Өмнөговь, Говьсүмбэр, Дундговь аймгийг аж үйлдвэр, уул уурхайн томоохон төслүүд, хэрхэн хоорондоо интергацид орох вэ. Хэрхэн аж үйлдвэржсэн улс болох вэ. Говийн бүсийн тэнцвэрт хөгжил, улсжуулалт, шар шороон шуурганы асуудлыг яаж шийдэх вэ. Энэ бүсийн хүн ам 207 мянга, ДНБ нь дөрвөн их наяд төгрөг. Экспортын дөрвөн шинэ төмөр замтай. Оюу толгой, Тавантолгой, Газрын тос боловсруулах үйлдвэр зэрэг мега төслүүд хэрэгжиж байна. Ховд, Баян-Өлгий, Увс, Завхан, Говь-Алтай аймгийг Баруун бүс нутаг. Сэргээгдэх эрчим хүчний экспортыг олон улсад гаргаж ирэх боломж юу. Хүн ам 473 мянга, ДНБ нь гурван их наяд 424 тэрбум төгрөг. Баруун бүс нь Монгол орны газар нутгийн 26.5, хүн амын 16 орчим, мал сүргийн 30 гаруй хувийг эзэлдэг. Өвөрхангай, Баянхонгор, Архангай аймгийг уламжлалт мал аж ахуйдаа түшиглсэн хөнгөн аж үйлдвэрлэл, түүхэн дурсгалт хот байгуулалтын асуудал. Хүн ам 295 мянга, ДНБ нь хоёр их наяд 208 тэрбум төгрөг. Энэ бүс нутаг 13.7 сая малтай. Орхон, Булган, Хөвсгөл аймгийг байгалийн аялал жуулчлалын төрөлжсөн бүс. Хүн ам 535 мянга, ДНБ дөрвөн их наяд 849 тэрбум төгрөг. Улсын хэмжээнд аж үйлдвэрийн салбарын 25 хувийг бүрдүүлж байна. Хэнтий, Дорнод, Сүхбаатар аймгийг түүхэн аялал жуулчлалын төрөлжсөн бүс болж эдийн засгаа төрөлжүүлэн хөгжүүлж, тэнцвэрт хөгжлийг хангах тухай ярилцмаар байна. Хүн ам 229 мянга, ДНБ хоёр их наяд 444 тэрбум төгрөг. Зүүн бүсэд нийт адууны 23, үхрийн 18 хувь бий. Нийт үр тарианы 8.9 хувийг бүрдүүлдэг. Энэ бүс нь газарзүйн байршлын давуу талаа ашиглан олон улсын түвшинд Зүүнхойд Азийн эдийн засгийн интеграцид нэгдэхэд “Монгол-Орос-Хятад”-ын эдийн засгийн коридор байгуулахад гол нутаг болох боломжтой. Нийслэл хотыг төр, эдийн засаг, соёлын бүс болгохоор тусгасан. Улаанбаатарт нэг сая 539 мянган иргэн амьдарч, ДНБ нь 33 их наяд 851 тэрбум төгрөг байна. Энэ бол нийт хүн амын 49, ДНБ-ий 65 хувийг бүрдүүлдэг” хэмээсэн. Улмаар он солигдохын өмнөхөн УИХ-аас 2024 оны сонгуулийг бүсчилсэн том тойрогт явуулахаар болсон. Л.Оюун-Эрдэнэ өөрөө ч УИХ дахь намынхаа бүлгийн хуралдаан дээр “Үндсэн хууль, УИХ-ын сонгуулийн тухай хуулийн дагуу сонгуулийн тойргийг бүсчилсэн байдлаар тогтооход харшлах хууль эрх зүйн зөрчил, хуульд нэмэлт өөрчлөх оруулах шаардлага гарахгүй гэж үзэж байгаагаа илэрхийлжээ. Түүнчлэн 2023 оны Үндсэн хуулийн өөрчлөлт нь эрх мэдлийн хэт төвлөрлийг задалж, нийгмийн сегмент бүрийн төлөөлөл, олон нам парламентад сонгогдох боломжийг бүрдүүлж, эрх баригчид сонгууль дөхөхөөр сонгуулийн хуулийг өөрчилдөг асуудлыг эцэс болгож, сонгодог парламентын засаглал төгөлдөржиж, шинэ 30 жилийг цоо шинээр эхлүүлэх шинэ дүрмийг тогтоож чадсан. 2024 оны улсын төсвийн реформын гол концепц нь тойрог шүтсэн төсвийн тогтолцоог халж, “Алсын хараа-2050” урт хугацааны хөгжлийн бодлогод нийцүүлж, улсын төсвийг төлөвлөж, санхүүжүүлдэг тогтолцоонд шилжиж, үндэсний хэмжээнд нийгэм эдийн засгийн үр өгөөж, ТЭЗҮ-д тулгуурлаж, шинэ хөрөнгө оруулалтыг хязгаарлаж, зөвхөн өмнө нь эхлүүлсэн төслүүдийг үр ашигтай дуусгах зорилт байсан.2024 оны улсын төсөв бол УИХ-ын тойрогт хандсан хөрөнгө оруулалтыг хязгаарлаж, “Алсын хараа-2050” урт хугацааны хөгжлийн бодлого, “Шинэ сэргэлтийн бодлого”-д нийцүүлж, хот хөдөөгийн тэнцвэрт хөгжлийг дэмжих үндсэн зорилготой. УИХ-ын сонгуулийн тойргийг бүсчилсэн хөгжлийн бодлогод нийцүүлж, өнөө маргаашийн эрх ашиг бус, хөгжлийн ирээдүйн бодит зорилгын төлөө нэгдэхийг уриалж байна” гэж байв.

Харин одоо хотоор “холхиод” хэд хонолоо. Хот, тэр дундаа хороодоор явж ажиллаж байгаа аж. Мөн л Ерөнхий сайдын хувьд анх удаа Л.Оюун-Эрдэнэ ингэж хороодод ажиллаж буй юм байна. Хамгийн гол нь энэ бас л бүсчилсэн хөгжилтэй холбоотой. Аймгуудыг бүсчилсэн, хот ч адилхан. Наад зах нь сонгуулийн тойрог хуваарилалтыг харахад аймгуудад долоо, хотод зургаа, нийлээд 13 тойрогтой болсон. Тэгэхээр Л.Оюун-Эрдэнэ ингэж явсныхаа үр дүнд хоттой холбоотой томоохон шийдлүүд гаргах бололтой.

Ө.Бааст

Сонгуулийн ерөнхий хорооны Мэдээлэл, судалгаа, сургалтын төвийн референт Б.Нямсүрэнтэй цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-Сонгууль дөхсөнтэй холбоотойгоор нэр дэвших санаархалтай улстөрчид тухайн тойргийнхоо иргэдэд янз бүрийн байдлаар хандив, тусламжийг олгож байна. Уг үйлдэл нь Сонгуулийн тухай хуулийг зөрчиж байгаа юу. Үүнд Сонгуулийн ерөнхий хороо ямар байдлаар хяналт тавьж ажиллаж байгаа вэ?

-Сонгуулийн ерөнхий хороо сонгууль зохион байгуулах л чиг үүрэгтэй. Сонгуулийн тухай хуулийн 48 дугаар заалтад Хууль бус сурталчилгааг хориглох гэсэн дэд бүлэг байдаг. Тэр хуульд Ээлжит сонгуулийн жил эхэлснээс хойш санал авах өдрийг дуустал нөхөн, ээлжит бус сонгуулийн тухайд сонгууль товлон зарласан шийдвэр гарснаас хойш санал авах өдрийг дуустал аливаа этгээд өөрөө болон бусдаар дамжуулж сонгогчдын саналыг татах зорилгоор дараах үйлдэл, үйл ажиллагаа явуулахыг хориглоно гэж заасан байдаг. Үүнд найман зүйл заалт бий. Тухайлбал, мөнгө, эд зүйл тараах, нийтийг хамарсан биеийн тамирын уралдаан, тэмцээн, баяр наадам, урлагийн тоглолт, хүлээн авалт, дайллага, цайллага, төлбөрт таавар, бооцоот, мөрийтэй тоглоом зохион байгуулах, ивээн тэтгэх, сонгогчдыг гадаад, дотоодод аялал зохион байгуулан оролцуулах, амралт, сувилалд амраах, сувилуулах, ирээдүйд өөрийн болон бусдын хөрөнгөөр мөнгө, эд бараа өгөхөөр гэрээ байгуулах, хэлцэл хийх, хишиг, хувь, хувьцаа өгөх, ажлын байранд зуучлах, ажилд оруулах зэрэг амлалт авах, хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, цахим орчин, мессэж ашиглан улс төрийн чансаа тогтоох зорилго бүхий аливаа хэлбэрийн шалгаруулалт, санал асуулга зохион байгуулах, нийтлэх зэргийг хориглодог.

-Хууль бус сурталчилгаа явуулах гэдэг дээр эдгээр найман заалт байдаг юм байна. Тэгэхээр энэ хүрээндээ Сонгуулийн Ерөнхий хороо хяналт тавьж ажиллана гэсэн үг үү?

-Сонгуулийн ерөнхий хороо зөвхөн сонгууль зохион байгуулах л үүрэгтэй. Аливаа этгээд сонгогчдын саналыг татах зорилгоор хууль бус сурталчилгаа хийснийг цагдаагийн байгууллага шалган, Эрүүгийн хэргийн шүүх тогтоодог. Зөрчлийн тухай хуульд хууль бус сурталчилгаа хийсэн нь эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээргүй бол хүнийг хорин мянган нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр, хуулийн этгээдийг хоёр зуун мянган нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох хуулийн зохицуулалттай.

-Нэр дэвшигчдэд батламж, үнэмлэх олгох эрхтэй байгууллага бол Сонгуулийн ерөнхий хороо. Ингэж үнэмлэх олгохдоо хууль зөрчсөн эсэхийг нь хянаж үзнэ биз дээ. Хэрэв тухайн нэр дэвшигч хууль зөрчсөн үйлдэл гаргасан бол бүртгэж авахгүй байх эрхтэй байх, тийм үү?

-Нэр дэвшигчтэй холбоотой тодорхой хуулийн зохицуулалт бий. Тухайлбал, Сонгуулийн тухай хуулийн зургадугаар бүлгийн 29 дүгээр заалт байна. Тус бүлэгт УИХ-ын гишүүнд нэр дэвшүүлэх, нэр дэвшигчийн бүртгэлтэй холбоотой зохицуулалтыг тусгаж өгсөн байдаг. Үүний гол утга санаа нь чөлөөлөгдөх ёстой ажил, албан тушаалаа өгсөн байх, өр төлбөргүй байх, мөн нэгээс илүү тойрогт нэр дэвшихийг хориглож байгаа. Эсвэл хоёр тогтолцоонд зэрэг нэр дэвшихгүй байхаар зохицуулж өгсөн байдаг. Тэгэхээр энэ хуулийн зохицуулалтын хүрээнд шаардлагатай бичиг баримтуудыг харж, хянаж байж л тухайн нэр дэвшигчийг Сонгуулийн ерөнхий хороо бүртгэж авна.

-Тухайн нэр дэвшигчтэй холбоотой зөрчлийг Сонгуулийн ерөнхий хороо шалгах ямар ч эрх зүйн зохицуулалт байхгүй гэж хэлсэн. Тэгэхээр Цагдаагийн байгууллагаас ирсэн баримт бичиг дээр тулгуурлаж тухайн нэр дэвшигчийг бүртгэнэ гэж ойлгох уу?

-Сонгуулийн ерөнхий хороо хэн нэгнийг шалгах, буруу зөвийг нь хянах ямар ч чиг үүрэггүй байгууллага. Хуульд заасан гол утга санааг би хэлье л дээ. Хамгийн чухал нь өөрөө болон бусдаар дамжуулж сонгогчийн саналыг татах зорилгоор гэдэг агуулга явж байгаа. Үүнийг л сайн ойлгох хэрэгтэй. Хэрэв ямар нэгэн хуулийн зөрчилтэй байвал Сонгуулийн ерөнхий хороо бүртгэж авахгүй байх зохицуулалттай. Тиймээс хуульд юу гэж тусгасан байна, яг түүний дагуу Сонгуулийн Ерөнхий хороо чиг үүргээ хэрэгжүүлнэ гэсэн үг.

-Сонгуулийн хугацаа их дөхлөө. Тэр утгаараа энэ гуравдугаар сард төлөвлөгөөт ямар ямар ажлыг Сонгуулийн ерөнхий хороо хийж гүйцэтгэхээр байгаа вэ. Энэ талаар та мэдээлэл өгөхгүй юү?

-Цаг хугацааны хуваарьт заасны дагуу сонгуульд оролцох нам эвсэл нь сонгуулийн мөрийн хөтөлбөртөө дүгнэлт гаргуулахаар төрийн аудитын дээд байгууллагад гуравдугаар сарын 25-ны өдрөөс өмнө хүргүүлнэ. УИХ-ын сонгуулийн хуульд нэмэлт өөрчлөлт орсон тул Сонгуулийн ерөнхий хороо холбогдох журам, зааврын төсөл боловсруулж, батлан хэрэгжүүлэхээр ажиллаж байна. Мөн сонгуулийн хороодод ажиллах ажилтны сургалтыг улс орон даяар зохион байгуулахаар төлөвлөн ажиллаж байна.

-Томсгосон тойрогт сонгогчид саналаа өгөхдөө юуг анхаарах шаардлагатай вэ?

-Улсын бүртгэлийн байгууллага ирэх сарын 1-ний өдрөөс эхлэн өөрийн цахим хуудастаа сонгогчдын нэрийн жагсаалтыг байрлуулж иргэдийг танилцах боломжоор хангадаг. Иргэд уг сайтаар нэвтэрч ороод өөрийн мэдээлэл үнэн зөв байгаа, хаана санал өгөхөө харахаас гадна өөрийн хаягт байгаа санал өгөхөөр бичигдсэн сонгогчдын мэдээллийг шалган зөрчил байвал санал авах өдрөөс 14-өөс доошгүй хоногийн өмнө бүртгэлийн газарт хандан засуулах хэрэгтэй. Мөн сонгуулийн санал авах байранд очоод хэнийг сонгох вэ гэж сонголтоо хийх бус, тухайн тойрогт нэр дэвшиж буй хүн, нам эвслийн мөрийн хөтөлбөрийн талаар урьдчилж сайтар судалсан байх нь чухал байна.

-Саналын хуудасны загвар ямар байхаар төлөвлөсөн бэ. Энэ талаар мэдээлэл өгөхгүй юү?

-Саналын хуудас агуулга хэлбэрийн хувьд сонгогчдоос саналаа илэрхийлэхэд хялбар ойлгомжтой байна. Энэ удаагийн сонгуулийн саналын хуудас нь нэг хуудас байх ба мажоратор сонгуулийн тойрогт нэр дэвшигчид өгөх саналыг тэмдэглэх хэсэг, пропорциональ сонгуулийн тойрогт нэр дэвшигчдэд өгөх саналыг тэмдэглэх гэсэн хоёр хэсэгтэй байна. Сонгуулийн ерөнхий хороо нэр дэвшигчдийн нэрс тодормогц саналын хуудасны загварыг батлан хэвлүүлдэг.

Түүнчлэн УИХ-ын сонгуулийн тухай хуульд тойрогт ногдсон мандатын тооноос илүү, эсхүл дутуу нэр дэвшигчийн төлөө санал тэмдэглэсэн, нам эвслийн санал тэмдэглэх хэсэгт нэгээс илүү нам, эвсэлд санал тэмдэглэсэн саналын хуудсыг хүчингүйд тооцно гэж заасан. Манай байгууллагын хувьд иргэдэд энэ талаар мэдээлэл өгөх зорилгоор санал авах өдөр хүртэл санал тэмдэглэх зааврыг хэвлэл мэдээллийн байгууллагаар дамжуулан сурталчлах, сонгогчдод энэ талаар таниулж, мэдээлж байх тухай сум дүүргийн сонгуулийн хороод, хэсгийн хороодод чиглэл өгч ажиллаж байна.

-Сонгуулийн зардлыг бууруулах асуудлыг УИХ хэлэлцсэн. Энэ сонгуулийн тухайд зардал ямар хэмжээнд гарахаар байгаа вэ?

-Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн хууль 2023 оны зургадугаар сард нэмэлт, өөрчлөлт орсон. Хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн зарчим бол зардал бууруулахад чиглэсэн. УИХ-ын намрын чуулганаар батлагдсан тойргоос хамаарч Үндэсний аудитын газар зардлын дээд хязгаарыг баталсан. Энэхүү баталсан зардлын дээд хэмжээний тоон дүнг харахад 2020 оны зардлын дээд хязгаараас их хэмжээгээр өссөн гэж харагдахгүй байгаа юм. Жишээ нь, нэгдүгээр тойрог болох Архангай, Баянхонгор, Өвөрхангай аймагт 2020 онд зарцуулах зардлын дээд хэмжээний нийлбэр нэг тэрбум 271 сая төгрөг байсан бол 2024 онд нэг тэрбум 300 гаруй сая төгрөг болсон байна. Харин Баянзүрх дүүрэгт 2020 онд зарцуулах зардлын дээд хэмжээ нэг тэрбум 300 сая төгрөг байсан бол 2024 онд нэг тэрбум төгрөг болж буурсан нь харагдаж байна. Энэ дүнгээс харвал хуульд заасан сонгуулийн зардлыг бууруулахад чиглэх гэсэн хуулийн заалтын зарчим хэрэгжиж байна.

-Сонгууль зохион байгуулахад хэр хэмжээний зардал гаргахаар төлөвлөсөн бэ?

-Манай улсад сонгуулийн насны хоёр сая 230 мянган хүн бий. Энэ удаагийн сонгууль зохион байгуулах төсвийг 32 тэрбум төгрөгөөр баталсан. Аймаг, нийслэл, сум, дүүрэг, хэсгийн хорооны үйл ажиллагаа буюу бичиг хэрэг, шуудан холбоо, унаа болон тээвэрлэлт, санал авах байр бэлтгэх зэрэг зохион байгуулалттай холбоотой бүх төрлийн зардал үүнд багтана. Дээр нь саналын хуудас, үнэмлэх, гарын авлага, гадаад улсад байгаа сонгогчдын саналыг авах зэрэг зардал багтана. Энэ удаагийн сонгуульд мэдээллийн технологийн баг, даамал гэх мэтчилэн 26 мянган төрийн албан хаагч ажиллана.

Энэ хүмүүсийн урамшуулал, хоолны зардал ч дээрх төсөвт багтсан гэсэн үг. Ингээд тооцохоор нэг сонгогчид 14 мянган төгрөг буюу 4.25 ам.доллар зарцуулж байна гэсэн үг. Дэлхийн жишигт сонгууль зохион байгуулахад нэг сонгогчид 9-12 ам.долларын зардал гаргадаг юм байна лээ.

Э.МӨНХТҮВШИН

 

Нийгмийн ухааны доктор, улс төр судлаач Б.Түвшинбаяртай улс төрийн нам, сонгуулийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-Юуны өмнө танаас энэ сонгуулийн онцлог, тэр дундаа иргэдийн улс төрийн боловсрол ямар түвшинд байна вэ гэдгээс яриагаа эхэлье ээ?

-Улс төрийн боловсрол гэхээс илүү сонгогчдын боловсролын асуудлыг ярих нь чухал байх. Тэгэхээр сонгогчдын боловсрол гэдэг олон талт ойлголт. Эрх зүйт төр гэж юу вэ. Ардчилал гэж юу вэ гэдгийг. Ийм улсад амьдарч байгаа иргэдийн эрх, үүрэг гэж юу гэдгийг ярих хэрэгтэй болно. Тэгэхээр сонгуульд яагаад заавал оролцох ёстой вэ, оролцсоноороо иргэнд ямар ач холбогдолтой вэ гэдэг суурь ойлголтыг сонгогчдын боловсрол гэж тайлбарлаж болно. Ардчилал өндөр хөгжсөн тухайлбал, АНУ-д сая миний хэлсэн энэ суурь боловсролыг ерөнхий боловсролын сургуулийн хичээлийн хөтөлбөрт багтаасан байдаг.

Харин манай улсад нийгмийн ухааны хичээл гэж орж байгаа, тийм үү. Үүнд улс төр, сонгуулийн талаар нарийвчлан заадаггүй. Дээр нь хичээлийн цаг цөөхөн байдаг. Тэгэхээр юуны өмнө энэ асуудлаар иргэдээ төлөвшүүлэхийн тулд бид суурь боловсролын хичээлийн хөтөлбөрт илүү олон цагаар оруулж өгөх шаардлагатай. Тэгэхгүй бол хэн дуртай нь улс төр ярьдаг. Ярих ярихдаа яг таг мэдэж байгаа юм шиг мэдэмхийрч нэг талын өнцгөөр ярьдаг нь нийгэмд асар сөрөг үр нөлөөг бий болгодог. Үүний тод жишээ бол манай улс байна. Үүнийг өөрчлөхийн тулд суурь боловсролд нь энэ асуудлыг системчлэн оруулж өгөх хэрэгтэй байгаа юм.

-Суурь мэдлэг, ойлголт аваагүйгээсээ болоод монголчуудын улс төрийн боловсролын түвшин сул байдаг гэж ойлгох уу?

-Мэдээж тийм. Суурь мэдлэг, боловсролгүй учраас зөвхөн бусдын ярьсан дээр дүгнэлт хийх маягаар улс төрийн талаарх ойлголтуудыг авдаг. Үүнээс болоод залуучуудын дунд улс төрд оролцох, улс төрийг ойлгох сонирхол бусад орнуудтай харьцуулахад манайх маш доогуур гэж хэлж болно. Манай залуучууд буюу 16-25 насныхан улс төрийг томчуудын ярианы сэдэв гэж ихэнх нь ойлгодог. Эсвэл бүр хөгшин хүмүүсийн ярьдаг ойлголт маягаар хүлээж авдаг. Гэхдээ сүүлийн жилүүдэд энэ хандлага харьцангуй өөрчлөгдөж байгаа гэж хэлнэ. Гэвч суурь боловсролын системд яг таг зөв мэдлэг олгохгүй л бол улс төрийн талаарх туйлшрал явагдсаар л байна. Нөгөөтэйгүүр арван жилдээ гэж ярьдаг. Энэ үедээ залуучууд улс төр, сонгуулийн талаарх мэдлэгээ бүрэн олж авч чаддаггүй учраас яг сонгууль өгөх болохоороо хэнийг яаж сонгох вэ гэдгээ мэддэггүй. Тэгэхээр яах уу. Аав, ээж, эмээ, өвөөгийнхөө ярьдаг улстөрч, улс төрийн намын талаар бодно. Улмаар “За аав маань тэр намыг их дэмждэг. Тиймээс би тэр намд нь саналаа өгье дөө” гэх хандлагатайгаар саналаа өгдөг залуучууд олон. Үүнээс болоод сонгуулийн үр дүн, улс төрийн нөхцөл байдал нийгмийн хүссэн шиг өөрчлөгдөж чаддаггүй. Нөгөө л нэг нам, нөгөө л нэг улстөрчид дахин дахин гарч ирээд байдаг нь ийм учиртай.

-Угтаа иргэн бүр өөрийн үзэл бодол, итгэл үнэмшил дээрээ тулгуурлан сонгуульд саналаа өгөх нь илүү чухал гэж хэлж байна уу та?

-Тийм. Нөгөө талдаа үнэт зүйл, бодлогын хувьд өрсөлдөөн байхгүй болсон. Тиймээс залуучуудын хувьд улс төрийн намуудыг хооронд нь ялгаж, салгаж чадахгүй байна. Өөрөөр хэлбэл МАН, АН гээд том намууд байдаг ч яг юугаараа ялгаатай вэ гэдгийг нь мэдэхгүй залуучууд олон байна. Гэтэл бусад оронд тэр дундаа АНУ-д энэ асуудал маш тодорхой байдаг. Тэнд хоёр том намынх нь үзэл баримтлал, алсын хараа, үнэт зүйл нь тодорхой байдаг гэсэн үг. Баруун үзэлтэй нам нь энэ. Зүүний үзэлтэй нам нь тэр гэх мэт. Тиймээс иргэдийнх нь хувьд сонголтоо хийхдээ маш хялбар, амар байдаг. Манайд бол яг сонголтоо хийхдээ зуун хувь итгэлтэйгээр, ямар ч эргэлзээгүй саналаа өгнө гэдэг ойлголт байдаггүй. Байнга эргэлздэг. Эргэлзэж эргэлзэж буруу сонголтыг хийх нь олон. Тэгэхээр хувь хүн өөрийнхөө үзэл баримтлал ямар байна вэ гэдгээ эхлээд мэдэх хэрэгтэй. Дараа нь улс төрийн намуудын үзэл баримтлал, ер нь улс төрийн нам гэж юу вэ гэдгээ ойлгох нь чухал. Энэхүү ойлголтыг суурь боловсролын мэдлэгээр олж авах ёстой л гэдгийг хэлээд байгаа юм.

-Улс төрийн нам, улстөрчдийн рейтинг ямар байгаа, ямар улс төрийн нам, улстөрчийг иргэд сонгох вэ гэдэг судалгаанууд их явагдаж байна. Үүнээс нэг зүйл ажиглагдсан нь иргэдийн ихэнх нь буюу 50-иас дээш хувь нь хэнийг сонгохоо одоогоор шийдээгүй байна гэж. Тэгвэл тэр сонголтод багтахын тулд улс төрийн нам, улстөрчид юу хийх шаардлагатай вэ?

-Иргэдийн хувьд сонгууль болох яагаа ч үгүй байна. Харин улс төрчдийн хувьд сонгууль хаяанд нь ирчихээд байгаа гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Тэгэхээр иргэдийн хувьд энэ олон улс төрийн нам, улстөрчдөөс хэн нь илүү вэ гэдгээ тандалтыг өдөр тутам хийж байгаа гэсэн үг. Тиймээс одоохондоо хэнийг сонгохоо шийдээгүй байна гэж үзэх иргэд маш олон байгаа. Би ч гэсэн хувьдаа хэнийг сонгох вэ гэдгээ одоогоор шийдээгүй байна. Нөгөөтэйгүүүр иргэдийн энэхүү саналаас юу ойлгох хэрэгтэй вэ гэж. Юуны өмнө бид хэнийг ч сонгоогүй байгаа шүү гэдгээ хэлж байна. Тэр утгаараа та бүхэн бидэнд өөрсдийгөө таниулаарай, хэнд нь ч боломж бий шүү гэж хэлээд байгаа юм. Улстөрчид уг судалгааг ерөөсөө ингэж л ойлгох хэрэгтэй. Энэ сонгуулийг бүсчилсэн том тойргоор явуулна. Тэгэхээр улс төрийн намын хувьд нэр дэвшүүлэх гишүүдээ аль болох л таниулах ажлыг идэвхтэй хийж л байх ёстой. Энэ бол шинэ нэр дэвшигчдийн хувьд чухал ажил. Гэвч яг одоогийн байдлаар хуучин улстөрчид энэ ажлаа идэвхтэй хийгээд байна уу гэж харагдаж байна.

-Шинэ улс төрчдийн хувьд энэ том тойрогт өөрсдийгөө яг яаж таниулах ёстой вэ?

-Улстөрчдийн өөрийгөө таниулах гол хэрэгсэл нь хэвлэл мэдээлэл. Тиймээс хэвлэл мэдээлэлд тэр дундаа өдөр тутмын сонин хэвлэлд бодлогын томоохон ярилцлага өгөх нь чухал. Гарсан ярилцлагаа өөрсдөө ул суурьтай харж, дараагийн удаа энэ асуудал дээрээ би ингэж анхаарах ёстой юм байна гэдэг байдлаар алдаагаа засах боломжтой. Иргэдийн хувьд ч тухайн улстөрчийн талаар өөрийн үзэл бодлоороо дүн шинжилгээ хийнэ. Телевизийн шууд ярилцлагад орж өөрийгөө таниулъя гэвэл маш болгоомжтой хандах ёстой. Нэг үг, нэг өгүүлбэр битгий хэл биеийн хэлэмжээрээ буруу ойлголтыг олон нийтэд өгвөл таны нэр хүнд огцом унах эрсдэлтэй. Тиймээс шинэ залуу улстөрчид олон нийттэй зөв харилцаж, олон нийтэд зөв ойлголтыг өгөхийн тулд эхлээд өдөр тутмын сонинд ярилцлага, нийтлэлээ өгдөг. Энэ бол манай улс төрийн хүрээнд тогтсон хэв маяг гэж ойлгож болно. Өнөөгийн улс төрийн намуудын лидерүүд, ахмад улстөрчид бүгд л улс төрийн гараагаа, олон нийтэд танигдах ажлаа өдөр тутмын сониноос эхэлж байсан гэж хэлбэл хилсдэхгүй болов уу.

-Улс төрийн нам Монголд хэрэггүй гэж ярих цөөнгүй хүмүүс байдаг. Тэр хүмүүс ямар учраас ингэж ярьж байна вэ. Нийгмийн ухааны доктор, улс төр судлаач хүнийхээ хувьд уг асуудлыг яаж ойлгож байна?

-Ярианыхаа эхэнд улс төрийн суурь мэдлэг, боловсролын талаар хэлсэн. Таны энэ асуултад яг л тэр өнцгөөр хариулахаар байна. Улс төрийн нам гэж юу вэ, сонгууль гэж юу вэ, ямар ач холбогдолтой вэ гэдэг онолын суурь мэдлэгүүдийг дунд ангиасаа эхлээд хичээлээрээ дамжуулан ойлгож байх ёстой. Гэвч манай боловсролын системд ийм төрлийн дагнасан хичээлийн хөтөлбөр алга. Ерөнхий нийгмийн ухааны мэдлэгүүд гэх хөтөлбөр дотор л хальт дурдсан маягтай байгааг бид өөрчлөх хэрэгтэй. Тэгэхээр нам Монголд хэрэггүй гэж ярьж байгаа хүн бол ямар тогтолцоотой, ямар онцлогтой, ямар системтэй улсад амьдарч байгаагаа ойлгодоггүй юм байна гэж хэлнэ. Нөгөөтэйгүүр нам огт хэрэггүй гэж үзэх иргэд тийм ч олон байхгүй болов уу. Сайн, муу ч эрх зүйт төртэй, ардчилсан орон л юм бол улс төрийн нам байж л таарна. Улс төрийн нам олшрох тусам нийгэм улам ил тод, хариуцлагатай болно. Ялангуяа улс төрийн намуудын хүч, нөлөөлөл, өрсөлдөөн тэнцүү болчихвол тэр чинээгээрээ улс орны хөгжил, төр засгийн байдал тогтвортой болж, бүх талаараа сайжирна. Улс төрийн намгүй бол бид яаж төрөө байгуулах юм. Төргүй бол Монгол Улс гэж байхгүй.

Тиймээс улс төрийн намуудыг төлөвшүүлэх, цэвэр өрсөлдөөн, мэтгэлцээний зарчмаар хөгжүүлэх асуудлыг л ярих хэрэгтэй. Түүнээс биш нам байхгүй байх нь Монголд ашигтай гэвэл улсынхаа тусгаар тогтнол руу нулимж байгаатай л ялгаагүй асуудал. Нам байх нь зайлшгүй асуудал. Харин ямар намтай байх вэ гэдгээ л бид бодох хэрэгтэй.