Category: улс-төр

УИХ-ын гишүүн Д.Ганбаттай ярилцлаа.

---

-Энэ парламентын отгон чуулганаар Монголын нийгэм, эдийн засагтай холбоотой ямар хууль хэлэлцэгдэх вэ?

-Хаврын чуулганаар УИХын хэд хэдэн сонсгол болно. Үүнээс гадна 2023 онд Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж гишүүдийн тоог нэмж, сонгуулийг холимог тогтолцоогоор явуулахаар болсон. Тиймээс энэ чуулганаар дараагийн УИХын ажиллах эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх холбогдох хуулийг хэлэлцэнэ. Уг нь энэ хаврын чуулганаар Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийг хэлэлцэж батлах ёстой байсан. Гэтэл олонх хойшлуулж байгаа юм шиг байна. Засгийн газраас оруулж ирсэн ч танхим дотроо нэгдсэн байр суурьт хүрсэн эсэх нь эргэлзээтэй байна.

-Улсын хөгжлийн 2023 оны төлөвлөгөөний хэрэгжилтийн тайланг УИХ-аар хэлэлцэж байна. Өөдрөг мэдээллүүд танилцуулагдаж байна л даа. Таны хувьд тайлангийн үр дүнтэй санал нийлж байна уу?

-Бодит байдал өөр байгаа шүү дээ. Бензин тос яах нь мэдэгдэхгүй байна. Тог цахилгаан байнга л тасарч байна. Эрчим хүчний хомсдолд орж байна. Эрх баригч МАН найман жилийн хугацаанд нэг ч үйлдвэр завод барьсангүй. Малаас гарч ирж байгаа түүхий эд ашиг шим алга. Зарим бүтээгдэхүүн хог дээр хаягдаж, зарим нь маш хямд үнээр борлуулагдаж байна. Тиймээс энэ асуудлыг шийдвэрлэх ёстой.

Хариуцлагагүйн “зуд” хаа сайгүй бий болчихсон байна. “Эрх баригчид хариуцлага тооцох гэж байна. Хууль эрх зүйн орчныг сайжруулж, чангаруулж байна” гэцгээдэг ч бодит байдал дээр алга.

Төрийн хэмнэлтийн хуулийг ковидын үед баталсан. Өнөөдөр хүчин төгөлдөр хэвээр байгаа. Гэвч хэмнэлт алга. 22 яам, 44 сайдтай. 11 байнгын хороотой. УИХ-д суугаа МАН-ын гишүүдийн 70-80 хувь нь даргын албыг давхар хашиж байна. Үүн дээр нэмээд төрийн нарийн, дэд сайд гэхчлэнгээр нэмэгдэнэ. Өндөр цалин, хэрэглээтэй. Гэтэл орон нутагт иргэд малчидтай ойр ажилладаг багийн дарга, багийн эмч нар гэхчлэнгээр бүх ачааллыг үүрдэг төрийн алба хаагчид томилолтын мөнгөгүй, бензин тос хийх боломжгүй байдалд ажиллаж байна. Мөнгөгүй байна уу, үнэхээр хэмнэж байна уу гэхээр үгүй. Сумдад шаардлагатай машиныг шийдэж байна гээд гэнэтхэн машин тараагаад эхэлсэн. Туулах чадвар сайтай машинууд өглөө л гэсэн. Гэтэл бас худлаа үг байсан. Жишээлбэл, Сүхбаатарт 10 машин өгсний зургаа нь 40-хөн км явахгүй эвдэрчихсэн байна гэнэ. Гэтэл өөрсдөө Land cruzer, lexus унаж байна.

“Мянгат малчин, Сайн малчин”-ы шагналыг өгөхөөр 20, 30 жийп очиж байна. Тэнд хэмнэж байгаа зүйл алга. Хоёр хивэг, тэжээл өгөхийн тулд мөн л 20, 30 машинаар аваачиж өгч байна.

Авлигатай тэмцэж байгаа л гэдэг. Шаардлагатай хэмжээнд хүрэхгүй байна. Дөрвөн их наяд, 40 тэрбум төгрөгийг идчихсэн хүмүүсийн толгойг илж, шүүхээр хэргийг нь угаагаад 40 сая төгрөгөөр торгоод гаргаж байна. Хариуцлага хүлээж байгаа зүйл огт алга. Үүнд иргэд маш бухимдаж байгаа шүү дээ. Ялгавартай, буруу бодлогын урхагаар хохирсон иргэд түрүүчээсээ амиа хорлож байгаа харамсалтай зүйл гарлаа шүү дээ. Тиймээс үүнийг яаралтай хэлэлцэж, сонсгол хийвэл сонсож, эрх тэгш хууль эрх зүйн орчныг батлах ёстой.

-Өнөөгийн чухал сэдвүүдийн нэг өвөлжилт мал аж ахуй болчихоод байна. Та орон нутагт ажилласан байх. Нөхцөл байдал ямар байна. Малчдад чиглэсэн арга хэмжээ байгаа онож байна уу?

-Өвөлжилт маш хүнд байлаа. Хэцүүхэн ч хаврыг туулах юм шиг байна. Монголын Засгийн газар, яам тамгын газрууд өвөлжилтөд бэлэн биш байжээ. Уг нь дэлхийн цаг уурын өөрчлөлтөөс хамаарч гамшгийн давтамж ойртчихсон. Үүнийг бүгд мэднэ. Зундаа гантай зусаж, өвөлдөө зудтай өвөлжих боллоо. Өнөөдрийн байдлаар таван сая мал хорогдчихсон байна. Малчид төл авах боломж хүнд байна.

Өнгөрөгч хавар дизель, бензин тос тасалдсан. Энэ нь малчдын өвс тэжээлээ базаах ажилд нь саад болсон. Сарын өмнө л гамшгаас хамгаалах өндөржүүлсэн бэлэн байдлын зэрэгт шилжүүллээ. Гурил, будаа, өвс тэжээлийн гаалийн татварыг багасгахаар УИХ-ын чуулганаар өнөөдөр хэлэлцэж байна. Уг нь гамшгаас хамгаалах өндөржүүлсэн бэлэн байдлын зэрэгт шилжүүлмэгцээ л УИХ-ын ээлжит бус чуулганыг хуралдуулах ёстой байсан. Манай бүлэг энэ саналыг тавьсан ч хүлээж аваагүй. Бараа бүтээгдэхүүний үнэ өнөөдөр дийлдэхээргүй өсчихсөн. Энэ үед цагаа олоод тусалсан бол малчдад нэмэр болох байлаа. Маш аажуу, хожуу хөдөлж байна.

Эрх баригчид хамгийн хямд чанартай гурилыг Монголын ард түмэн хэрэглэж байна гэж ярьдаг. Бодит байдал дээр дэлхийн зах зээлээс 2-3 дахин өндөр үнэтэй гурил, будаа, өвс тэжээл, хивгийг хэрэглэж байна. Үүнийг шийднэ гэцгээж л байна.

-Тэгвэл мал аж ахуйн салбарт ямар бодлогыг хэрэгжүүлбэл үр дүнтэй гэж харж байна?

-Бэлчээрийн мал аж ахуй зардал чирэгдэл багатай ч цаг агаарын нөхцөлд өртөмтгий, эмзэг л дээ. Өнөөдөр малчид ямар ч орлогогүй болчихоод байна. Захиргаадалтын үед малыг 25 сая толгой малаас илүү гаргадаггүй байсан. Ардчиллынхан Монголд хэрэгтэй шийдвэрүүд гаргасны нэг нь малыг хувьчилж, малчдад тараасан. Түүнээс хойш 70 сая боллоо. Өнөөдөр 30, 40-хөн мянган төгрөгийн үнэтэй нэг боодол өвсөөр нэг хонийг сольж байна. Мал ийм үнэ цэнэгүй болчихсон. Дээхнэ үед малын амьсгаанаас бусдыг нь хэрэглэдэг байлаа. Малаас гарч байгаа дайвар бүтээгдэхүүнүүд жалгаар нэг хог болоод хэвтэж байна. Дайвар бүтээгдэхүүнийг боловсруулах хэрэгтэй байна. Малчдаа даатгалд хамруулахаас гадна банкны зээлийн хүүг анхаармаар байна. Малчид 20, 30 хувийн хүүтэй зээл авдаг. Үүнд анхаарахгүй байж татвар төлөгчдийн мөнгөөр зээлийн хүүг хаах гэж байна. Банк зээлийн хүүгийн эрсдэлээ хариуцах ёстой. Өөрийн эрсдэлийн сангаасаа даах ёстой.

Малчдыг малжуулна л гэж байна. Энэ бол буруу бодлого. Дахиад л банкны мал болгох гэж байна. Зээлийг нь хойшлуулна л гэнэ. Энэ бол өдөр хоногийг аргацаасан, сонгуулийг өнгөрүүлэх гэсэн арга.

Малчид малаа даатгуулдаг, банк эрсдэлээ өөрсдөө хариуцах ёстой. Ямар ч зах зээлийн систем ингэж ажилладаг. Банк эрсдэлтэй гэж үзэж байгаа учраас тийм өндөр хүүтэй зээл олгож байгаа гэж ойлгодог. Ер нь малчдад зээл өгөхдөө малыг ч тэр, зээлээ ч тэр даатгуулсны дараа өгдөг. Гэтэл банкны эздийг дэмжсэн, банкийг дэмжсэн малчдад наалдахгүй арга хэмжээг хэрэгжүүлж байна.

-Гурван ч УИХ-ын сонсголыг энэ хаврын чуулганаар хийх ёстой. Амжих болов уу. Өмнөх сонсголыг харахад хугацаа их орж байх шиг харагдсан. Тиймээс үр дүнгүй болчих вий гэсэн болгоомжлол тодорхой хэсэгт байна?

-Нотлох баримтыг шинжлэн судлах түр хороо байгуулж, сонсгол явуулах зохицуулалтыг Үндсэн хуульд оруулсан. Үүний дагуу хууль батлагдсан. Анхны сонсгол Хөгжлийн банкны асуудлаар хийсэн. Энэ сонсголыг санаачилсан хүний нэг нь би. Тухайн үеийн нүүрсний сонсголын ажлын хэсэгт орж ажилласан. Явцын үед бидэнд авах ч юм байна. Засаж залруулах ёстой ч зүйл байна. Сонсгол бол зохих хэмжээнд иргэдийн мэдэх эрхийг хангаж байна. Нөгөө талаар сонсгол явсан ч дараагийн үр дүн, буруутай этгээдэд хариуцлага тооцож хууль хяналтын байгууллага ажлаа хийхгүй байна.

Эрх баригч намын гишүүн сонсголыг даргалдаг. Тэр нь захиалгын дагуу ажилладаг. Эрх баригч намын гишүүд олонх болоод суучихсан байдаг. Тиймээс харлуулах зорилгоор үзүүлж харуулах мэдээллийг гаргахаас биш, хууль зөрчсөн этгээдүүдийн хэргийг өнгөц харуулж иргэдийн тархийг угаах зүйл рүү чиглүүлээд байна уу гэж харагдсан. Энэ хаврын чуулганаар болох сонсголууд яахыг харж байя. Мэдээж анх эхэлж байгаа ажил алдаа дутагдалтай байдаг. Гол нь хариуцлага тооцох ёстой этгээдүүдэд хариуцлагыг нь үүрүүлж, буруутай бол өмч хөрөнгийг нь хурааж улс орныг хохиролгүй болгох ёстой. Энэ гол ажил нь явахгүй байна. Худлаа л хий хоосон шуугиан дуулиан болгоод байна. Мэдэх эрхийн зах зухыг л хангаж байна. Шаардлагад нийцэхгүй байгаа ч хэлэлцэж байгаа нь сайн хэрэг.

Р.ХИШИГЖАРГАЛ

 

МАН-ын Бага хурал энэ сарын 23-нд болсон. Хурлаар сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрөө хэлэлцэж баталсан. “МАН-ынхан маш тохитой, томоотой хуралдаад мөрийн хөтөлбөрөө хэлэлцэж дэмжсэн” гэдэг ойлголтыг албан ёсны мэдээллээс нь харж болно.

Харин албан бус буюу улс төрийн “тамхины цэг” хавиар олон л зүйлд яригдаж байна. Бага хурлынх нь хэлэлцсэн асуудлуудыг тойрсон сонин хачин энд тэнд нэмэгдсээр л байх шинжтэй.

Энэ нэгийг нь онцлоход МАН-ын дарга Л.Оюун-Эрдэнэ намынхаа 2024 оны УИХ-ын сонгуульд оролцох мөрийн хөтөлбөрийг танилцуулахдаа шүүхтэй холбоотой нэлээд ширүүн үг хэлээдэхжээ.

Шүүмжлэл, дайралтын аль нь болох юм бүү мэд. Тэрбээр “Шүүх авлигын хэргийг саармагжуулж байгаагаа намайг хорлож байна, авлигачид ямар хүчтэйг нотолж байна, хэт хүчтэйгээ харуулж байна гэж эндүүрээд байна. Харин эсрэгээрээ ард түмэн, олон нийт өдрөөс өдөрт шүүх ямар ихээр авлигад автсаныг ойлгож байна. Үүнийг олон нийт олж харсан нь, үнэн худлыг ялгаж харж байгаа нь судалгааны дүнгүүдээс харагдах болсон. Оюун-Эрдэнийн тэмцлийг үнэ цэнэгүй болгох гэж хэт улайрч байгаад өөрөө өөрсдийгөө олон нийтэд хэнээс хамааралтай байгаагаа, хэнд үйлчилж байгаагаа, хараат бус байдлаа бүрэн алдсанаа нотолчихсон. Үүнийгээ удахгүй ойлгох болно. Ер нь энэ бол шүүх засаглалд томоохон реформ хэрэгтэй болсны нотолгоо” гэж хэлжээ.

Л.Оюун-Эрдэнийн ингэж ярьсныг улс төрийн “тамхины цэг” хавиар “Өмнөх өдөр нь Нийслэлийн шүүхээс Хөгжлийн банкны хэрэг дээр гаргасан шийдвэртэй холбоотой байх магадлалтай”, бас “Гаргаж тавьсан бүх хэрэг асуудлууд шүүх дээр очоод гацчихаад байгаад бухимдаад яваад байсан” гэх зэргээр ярьж байна.

Түүний хувьд шүүх байгууллагын үйл ажиллагааны талаар байнга шүүмжлэл өрнүүлдэг. Хамгийн сүүлд 2023 оны арваннэгдүгээр сарын 30-нд УИХ дээр шүүхтэй холбоотой үг хэлсэн. Тэгэхдээ “Авлигын эсрэг тэмцэл адармаатай ч алхам алхмаар урагшилсаар өнөөдөр шүүхийн шатанд тулаад зогслоо.

Шүүхийн шатанд бүлэглэлийн гар хөлүүд авлигын асуудлыг хэрхэн гацаан удаашруулж байгааг ч, “Сонгууль хүртэл тэсчихвэл Оюун-Эрдэнэ зайлчихна, тэгээд бүх зүйл сайхан болно” гэж хилийн чанадад оргон зайлсан “шувууд” маань томилсон шүүгч нартаа захиж байгааг ч мөн мэдэж байгаа. …Муу нуухаар сайн илчил гэдэг. Авлигатай хийх тэмцэл эрчимжиж, эдийн засгийн тоон үзүүлэлтүүд сэргэж байгаа ч, авлигачдад эцсийн хариуцлага тооцох ажил шүүхийн шатанд удааширч байгааг дахин онцолж байна.

Энэ байдлыг зөвхөн олон нийт ч биш, олон улсад ажиглаж, Монгол Улсын гадаад орчны зарим үнэлгээнд сөргөөр нөлөөлсөөр байна.

Шүүх засаглалыг бид авлигач шүүгчдээс нь, тэднийг томилсон бүлэглэлээс нь хамгаалж, хараат бус шүүх засаглалыг бүрдүүлэх, шударга шүүгчдийг дэмжихэд бүх нийтээрээ дэмжлэг үзүүлэх цаг болжээ.

Улсад 20 тэрбумын хохирол учруулсан авлигачийг 20 саяар торгоно гэдэг авлигын эсрэг шийтгэл үү, эсвэл авлига авах нь зөв шүү гэдэг урамшуулал уу?

Улс орноо дампуурлын ирмэгт аваачсан нөхдүүд шүүхийн гадна баяр тэмдэглэж байгаа нь хариуцлага тооцож байгаа хэлбэр үү эсвэл зээл аваад төлөхгүй ч байж болно гэдэг сэдэл үү. Үзэл бодлоо илэрхийлсэн залууст төмөр нүүр харуулчихаад, авлигын хэрэгтнүүдийн даралт ихсэж, тулай нь сэдрэхэд улсаараа халаглаж, хүмүүнлэгийн байгууллага шиг эрхлүүлсээр байх уу. Энгийн хэргүүд гурван сар дотор гурван шатны шүүхээр шийдэгдэж байхад, дуулиант авлигын хэргүүд анхны шатны шүүх дээр долоон жил гацаж байгааг хэрхэн тайлбарлах вэ.

…Бид хэнийг ч хэлмэгдүүлдэггүй, хэнийг ч ял завшуулдаггүй, бас хэрэг албаар дарж цаг хождоггүй, бүлэглэлд үйлчилдэггүй, шударга, мэргэшсэн хараат бус шүүх засаглалыг төлөвшүүлэх учиртай. Авлигын асуудал шүүхийн шатанд ийнхүү замхарсаар байвал, асуудал энэ хэвээр үргэлжилсээр байвал ард иргэдийн хилэн асаж, эрхзүйт төрд эрсдэл учрах нийгмийн бухимдал бодитоор хуралдан бий болсныг Ерөнхий сайдын хувьд УИХ-ын индэр дээрээс хариуцлагатайгаар илэрхийлье!

Шүүхийн зарим удирдлага Ерөнхий сайдыгаа огцруулах санал хураалт хийж, шүүхэд шүүмжлэлтэй хандсан бүхэнд бухимдан хилэгнэхийн оронд өөрөө өөрийгөө шинэчлэх цогц реформыг цаг алдалгүй эхлүүлж, олон улсын түвшинд ёсзүй, ур чадвар, хүний нөөцийн хувьд хүрээсэй гэж чин сэтгэлээсээ хүсэж байна.

…Шүүгчидтэй аль нэг улстөрч, бизнесийн нөлөө бүхий хүмүүс протоколгүй, албан бусаар уулзахыг ч хуульчлан зохицуулах ч шаардлагатай байна.

Шүүх, хууль тогтоох, гүйцэтгэх засаглал байршлын хувьд салангид байх, Дээд шүүхийн байрыг “Шударга ёсны ордон” хэмээн нэрлэх зэрэг ёс зүйн болон хэм хэмжээний олон асуудлыг бид нээлттэй ярилцах цаг болжээ” гэж байсан юм.

П.Хуя

 

УИХ-ын ес дэх удаагийн ээлжит сонгууль болоход гуравхан сарын хугацаа үлдлээ. Сонгууль ойртох тусам улс төрийн уур амьсгал сүрхий идэвхжиж байна. Өнгөрсөн амралтын өдрүүдэд намууд тал, талд хуралдаад жигтэйхэн завгүй гүйлдэж байгаа харагдав. Учир нь сонгуульд оролцох нам, эвслүүд мөрийн хөтөлбөрөө хуулийн хугацаандаа амжиж өгөх гэж бужигнацгаасан нь энэ байх. Хуулиндаа гуравдугаар сарын 24-нд багтаж намууд мөрийн хөтөлбөрөө Үндэсний аудитын газарт хүргүүлэх ёстой.

Аудит мөрийн хөтөлбөрийг хүлээж авснаас хойш 14 хоногийн дотор хариугаа өгнө. Энэ хугацаанд тухайн намын мөрийн хөтөлбөр хууль тогтоомжид нийцэж байгаа эсэхийг аудиторууд хянана гэсэн үг. Жишээлбэл, мөрийн хөтөлбөрт “Алсын хараа-2050” Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлого, Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуульд нийцээгүй заалт ороод ирсэн байвал шууд буцаагдана. Ийм мөрийн хөтөлбөрийг ажлын тав хоногт багтаан засварлаад дахин аудит руу хаяглаж болдог хуулийн зохицуулалттай. Өөрөөр хэлбэл, мөрийн хөтөлбөрт орсон зорилт, арга хэмжээ нь хөгжлийн бодлого, төлөвлөлтийн урт, дунд хугацааны баримт бичигт нийцэхээс гадна санхүүгийн эх үүсвэр, зардлын дүн нь хуульд нийцэж байх ёстой. Сануулбал, 2020 оны сонгуулиар 15 нам, дөрвөн эвслийн нийт 19 мөрийн хөтөлбөрийг аудит буцааж байв.

Мэдээж ард түмэн улс төрийн хоёр том хүчин болох АН, МАН-ын мөрийн хөтөлбөр дээр фокуслаж байгаа. Яагаад гэвэл тэдний хэрэгжүүлэх бодлого Монгол Улсын хувь заяаг залдаг. Тийм болохоор ард түмэн сонголтоо хийхийн тулд намуудын мөрийн хөтөлбөрийг луужин болгож ирсэн. Яагаад гэвэл ялах магадлалтай нам энэ хоёр л байна. Найман жил завсаргүй төрийн эрхийг барьсан МАН өнөө жил ард түмэнд юу амлаа бол.

Ямартаа ч эрх баригч нам бямба гаригт Бага хурлаараа мөрийн хөтөлбөрөө баталж, нэр дэвшүүлэх журмаа тодорхой болгосон юм шиг байна. Тэд амлалтуудаа зүгээр ч нэг ширээ тойрч суугаад зоочихоогүй байх. Өнгөрсөн намраас хойш 330 сумаар явж, иргэдээс ирүүлсэн 40 мянга гаруй саналыг мөрийн хөтөлбөртөө тусгасан гэж намын дарга нь хэлсэн. Одоо МАН ард түмэнд юу, юу амлах нь тодорхой. Авлига албан тушаалын гэмт хэрэгтэй тэмцэж буй их үйл хэргээ үргэлжлүүлэх байх. Бүсчилсэн хөгжлийн загвараар улс орноо өөд нь татах ажлуудыг жагсаасан бололтой. Бас хөдөө аж ахуйн салбарыг шинэ түвшинд хөгжүүлэх, тэтгэврийн тогтолцоог шинэчлэх зэргээс гадна нийгэм эдийн засгийг тэлэхэд чиглэсэн олон ажлууд жагсаасан байна.

Ардчилсан намын хувьд бас л бямба гаригт Үндэсний бодлогын хороогоо хуралдуулж, намын мөрийн хөтөлбөрөө баталгаажуулсан. Сөрөг хүчин 2024 оны УИХ-ын сонгуулийн мөрийн хөтөлбөртөө иргэд дэмжигчид, мэргэжлийн холбоодоос санал авсан гэсэн. “Бүтэн Ардчилал” хэмээх үндэсний хэмжээний аяныг өрнүүлэн Монгол орноо бүтэн гороолж, нийт 79 мянган гишүүнийхээ саналыг тусгасан мөрийн хөтөлбөр боловсруулж баталсан гэж байгаа.

Ардчилсан намын мөрийн хөтөлбөр бол “Амлалт биш, ажлын төлөвлөгөө” гэж намын дарга Л.Гантөмөр мэдэгдэнэ лээ. Сонсох нь ээ, бүх салбар дахь авлига, албан тушаал, төрийн чадамжгүй асуудалд онош тавихаар төлөвлөжээ. Хүний эрхийг хязгаарлаж, хүнд суртлыг өөгшүүлж буй хуулиудыг хүчингүй болгох талаар амлалт дэвшүүлсэн гэнэ. Ардчилсан нам бол барууны үзэлтэй нам. Тэр утгаараа төрийн өмчит компаниудыг олон нийтийн болгох санал оруулж ирсэн л байх. Бизнес дэх төрийн оролцоог хумьж, хувийн хэвшил шийдвэр гаргадаг байдал ардчилсан чөлөөт зах зээлийн амин сүнс. Тиймдээ ч АН бизнесийн орчныг сайжруулж хөрөнгө оруулалтыг урамшуулдаг чиглэл рүү багц хуулийн төсөл боловсруулах санал мөрийн хөтөлбөртөө тусгасан бололтой. Бас нэг чухал асуудал нь татварын багц хуулийг барьж авчээ. Эхний ээлжинд ААНОАТ-ыг 50 хувь бууруулах амлалт оруулж ирсэн гэв үү. Хэрэв энэ үнэн бол татварын орлого хумигдана гээд мөрийн хөтөлбөр буцаагдаж ч мэдэхээр байгаа биз. Үнэн хэрэгтээ энэ заалт биелэх боломжтой. Уул уурхай, банк санхүүгийн салбарын татварууд дээр онцгой албан татварыг хэвээр нь үлдээвэл хувийн хэвшлүүд томорч чадна гэсэн гаргалгааг эдийн засагчид хэлдэг. Мөрөөрөө бизнесээ хийгээд явж байгаа хувийн хэвшлийнхнийг татварын бодлогоор дэмжихгүй юм бол Монголын эдийн засаг олон тулгуурт болж хөгжиж чадахгүй нь хэнд ч ойлгомжтой. Дараагийн  чухал асуудал нь эрчим хүчний салбарыг эдийн засгийн тэргүүлэх чиглэл болгож хөгжүүлэх зорилт дэвшүүлжээ. Одоо байгаагаас 10 дахин том эрчим хүчний эх үүсвэр бий болгоод зогсохгүй экспорт руу чиглүүлэх гэнэ. Мөн байгалийн баялгаас орж ирдэг мөнгийг төсвөөр дамжуулж хуваарилахын оронд иргэдэд ногдол ашиг хэлбэрээр очдог байх асуудлуудыг ч мөрийн хөтөлбөртөө тусгажээ. Иймд намууд мөрийн хөтөлбөрөө дагуулаад Ерөнхий сайдуудаа зарлачих хэрэгтэй. Энэ цаг үед иргэд, сонгогчид үүнийг л хамгийн түрүүнд хүсч, хүлээж байгаа. Яагаад гэвэл энэ бүх амлалтуудыг хийж чадах хүн бол гүйцэтгэх засаглалын тэргүүн байдаг. Ерөнхий сайд ямар хүн байх вэ гэдгийг нь харж байгаад сонголтоо хийвэл ард түмэнд бүр ч амар. Хэн нь ямар хүн бэ, хэлсэн амандаа яаж хүрдэг вэ, улс орныхоо төлөө бодитой юу хийж чадав гэдгээр нь дүгнээд дугуйлбал хамгийн мэргэн сонголт болох юм биш үү. Улс орныг цааш нь авч явах гүйцэтгэх засаглалын тэргүүн хэн байх вэ гэдэг нэрийг нь дагаад сонголтоо хийвэл ард түмэндээ ч хэрэгтэй.

Дэвшүүлсэн амлалтууд нь биелэхэд ч дөхөмтэй. Мэдээж сонгуульд ялсан намын дарга Ерөнхий сайд болдог нь улс төрийн намуудын хувьд бичигдээгүй хууль. Тэгэхээр АН, МАН хоёр хэнийг Ерөнхий сайдаар томилохоо одооноос зарлаад явах нь зөв. Бусад намуудын хувьд ний нуугүй хэлэхэд, арай эртэдсэн явдал болох байх.

МАН Л.Оюун-Эрдэнийг үргэлжлүүлээд Ерөнхий сайд болгоно гэж үзэж байгаа бол одооноос зарлачих хэрэгтэй. Түүнийг Ерөнхий сайдаар улирч ажиллавал юу хийхийг нь улсууд бараг гадарлаж байгаа. Тэрбээр шударга үнэний талд аль хэдийнэ танигдсан улстөрч. Сонгуулийн дараа шинэ Засгийн газрын тэргүүнээр дахин ажиллахаар болбол энэ байгаа хугацаандаа эхлүүлсэн зорилтуудаа бүрэн хэрэгжүүлж чадна. Л.Оюун-Эрдэнийн зориглож барьж авсан тэмцэл бол төрийн том хулгай. Хөгжлийн банкны хэргийг ил болгосноор арван их наяд төгрөгийн өр төлөгдсөн. Нүүрсний хулгайчдыг зарласнаар Монгол Улсын эдийн засаг долоон хувиар өссөн. Ер нь Л.Оюун-Эрдэнийн авлигын эсрэг хэрэгжүүлсэн бодлогын үр дүнг улс орны эдийн засгийн сэргэлтээс шууд харж болно. Гэтэл нөгөө талд үнийн өсөлт хүн бүрийн толгойны өвчин болоод байгаа. АН-ын дарга Л.Гантөмөрийн хувьд ч ялгаагүй.

Ерөнхий сайд болбол юу хийх вэ гэдгээ одоо давхар зарлая. “Би Ерөнхий сайдад өрсөлдөж байгаа хүний хувьд ийм, ийм ажлуудыг хийнэ. Ийм бодлогыг хэрэгжүүлнэ” гээд мөрийн хөтөлбөртэйгөө зэрэгцээд нэрээ зарлачихвал ард түмэн сонголт хийхэд оновчтой байна. Намынхаа мөрийн хөтөлбөрт тусгасан төрийн өмчит томоохон үйлдвэрүүдийн хулгайг ил тод болгож, дахиулахгүй гэсэн амлалт өгч болж байна. Төрийн компаниудаа олон нийтийнх болгоё. Том аж ахуйн нэгжүүдээсээ ногдол ашиг хүртээнэ гэдэг ч юм уу. Л.Гантөмөр үнэхээр Ерөнхий сайд боллоо гэхэд Л.Оюун-Эрдэнийн эхлүүлсэн ажлыг хүний намынх гэлтгүйгээр хэрэгжүүлэхээ давхар зарлаад явах хэрэгтэй. Монгол түмний эрх ашгийн төлөө эсрэг намын ажил гэж ялгаж үгүйсгэхгүйгээр үргэлжлүүлнэ гэвэл оноо авч чадна даа.

 

 

Томоохон намууд өнгөрсөн амралтын өдрүүдээр хурлаа хийлээ. МАН-ын Бага хурал, АН-ын ҮБХ-ны хурал болсон. Түүгээр сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрөө хэлэлцэж баталцгаасан байна. Учир нь сонгуулийн хуанлийн дагуу энэ сарын 25-наас өмнө сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрөө ҮАГ-т өгөх ёстой юм.

Мөрийн хөтөлбөр яахав, илүү бодитой хөтөлбөр дэвшүүлэх тал дээр аль аль нь анхаарсан биз. Тэгэхээс ч өөр аргагүй. Одоо олон нийт мөрөөдөлд итгэхээ больчихсон юм.

Мөрийн хөтөлбөрөөс гадна 2024 оны УИХ-ын сонгуульд нэр дэвшүүлэх шаардлагаа намууд ярилцсан байна. Энэ талаар МАН албан мэдээлэлдээ “Бага хурлын III хуралдаанд МАН-ын Хяналтын хорооны дарга Б.Баярбаатар сонгуульд нэр дэвшүүлэх журмын талаар танилцуулж, Бага хурлын гишүүдийн асуултад хариулав. Сонгуульд нэр дэвших хүсэлтэй МАН-ын гишүүдэд хэд хэдэн зарчмын шаардлага тавьж байгаагаа Хяналтын ерөнхий хорооны дарга Б.Баярбаатар онцоллоо. Тухайлбал, “Нэр дэвшихийг горилж буй гишүүн нь аливаа ажил албанд хариуцлагатай ханддаг, ёс зүйтэй, сахилга баттай, зохион байгуулалттай, багаар ажиллаж чаддаг, эв нэгдэлтэй байх гэсэн чухал зарчмын шаардлагуудыг тавьж байна. Хяналтын ерөнхий хороо нэр дэвших хүсэлтийг авч эхэлсэн бөгөөд намын Удирдах зөвлөлд нэр дэвших хүсэлтүүдийг өгч улмаар МАН-ын Бага хурлын IV хуралдаанд танилцуулна хэмээлээ” гэсэн байна. Тус намынхан энэхүү нэр дэвшүүлэх журмаа тойроод нэлээд нухацтай ярьжээ. Нухацтай ч гэж, намын даргынх нь энэхүү журамд оруулсан санал нэлээдийг нь цочоосон байна. Бараг л сюрприз маягийн зүйл болсон бололтой.

МАН-ын нэр дэвшүүлэх журамд анхаарал татсан хоёр зүйл шинээр орж иржээ. Эхнийх нь жендерийн асуудалтай холбоотой юм байна. УИХ-ын сонгуулийн тухай хуулийн 30.2-т “Нам, эвслээс нэр дэвшүүлэхэд 2024 оны ээлжит сонгуулиар нийт нэр дэвшигчийн 30-аас доошгүй хувь нь, 2028 оны ээлжит сонгуулиар 40-өөс доошгүй хувь нь аль нэг хүйсийнх байна” гэж заасан. Энэ нь 2024 оны УИХ-ын сонгуулийн нийт нэр дэвшигчдийн 30 хувиас доошгүй нь эмэгтэйчүүд байх тухай л заалт юм. Энэ дагуу МАН-аас нэр дэвшигчдийн 30-аас дээш хувь нь эмэгтэйчүүд байх нь тодорхой. МАН-ын дарга Л.Оюун-Эрдэнэ 2023 оны тавдугаар сарын 5-нд Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн төслийг танилцуулж УИХ-ын чуулганд үг хэлэхдээ “Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн төсөл батлагдсанаар жендерийн тэгш байдлын төлөөлөл, нийгмийн сонирхлын бүлгүүд, багш, эмч, инженер, техникийн ажилтнууд, сэхээтнүүд, малчин, тариаланчид, оюутан залуучууд, ахмад, дунд үеийнхэн, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд, үйлдвэрчний эвлэл болон ажилчдын төлөөлөл, нийгмийн цөөнхийн төлөөлөл төрийн бодлого тодорхойлоход оролцох чадамж хоёр дахин нэмэгдэнэ” гэж байсан. Улмаар хууль батлагдсаны дараа жагсаалтыг хүйсээр ээлжилж бичих талаар ярьж эхэлсэн. Ийм ойлголт намынханд нь ч, олон нийтэд ч суучихсан.

Харин саяын Бага хурал дээр тойрогт нэр дэвшигчдийг ч хүйсээр нь ээлжилж жагсаах талаар дуулгасан гэнэ. Тухайн тойргийн 10 нэр дэвшигчийн гурав нь эмэгтэй байлаа гэхэд нэг, эсвэл хоёр дээр нь эмэгтэй нэр дэвшигч бичигдэнэ. Мөн залгуулаад гурав, эсвэл дөрөв дээр нь гэсэн дарааллаар бичигдэх юм байна.

Л.Оюун-Эрдэнэ өнгөрсөн намар аймгуудад ажиллаж байхдаа намынхаа жагсаалтад нийгмийн төлөөллийг оруулна гэснээ саяхан Удирдах зөвлөл, Бодлогын зөвлөлөөрөө оруулаад, сая Бага хурлаараа баталгаажуулаад авсан. Үүн дээр нэмэгдээд жагсаалт ч, тойрог ч эрэгтэй эмэгтэй гэж ээлжилж бичигдэх зарчим үйлчлэхээр болж журамлагдаж байх шиг байна. Энэ нь МАН-ын зарим гишүүнд таалагдахгүй л байгаа бололтой.

Энэ дээр нэмээд авлига, албан тушаалын асуудалтай гишүүдэд ч хатуурхахаар зарчим журамдаа хийснээ мөн дуулгажээ. Бага хурлаас өмнө МАН-аас нэр дэвших гишүүн нь ийм асуудалд холбогдсон байвал хасагдах уу, шүүхээр шийтгэгдсэн тохиолдолд хасах уу гэдэг эргэлзээтэй асуулт яригдаад байсан. Бага хурлын дараах мэдээллээр авлига албан тушаалын асуудалд холбогдсон МАН-ын гишүүн УИХ-ын энэ сонгуульд нэр дэвшихэд хэцүү болж буй ажээ. МАН-аас нэр дэвшигчдийг Хяналтын хорооны дүгнэлтээр тодруулахаар болсон нь дээрх асуудалд холбогдсон гишүүдэд халгаатай гэдгийг дам байдлаар ойлгуулсан явдал болжээ.

Ийм хоёр зарчим нэр дэвшүүлэх журмаар гарч ирсний эцэст МАН-ын зарим гишүүдийн зүгээс “Л.Оюун-Эрдэнэ үнэхээр эмэгтэйчүүдийг дэмжээд байгаа юу, эсвэл үүгээр далимдуулаад “үе солих” гээд байна уу” гэх асуудлыг ярьж эхэлцгээгээд байна.

Тэрбээр эмэгтэйчүүдийг үнэхээр дэмжээд байх магадлал бас бий. МАН-ын дарга болсноосоо хойш гадны том сургууль төгсөж, мэргэшсэн олон эмэгтэйг улс төрд оруулж ирсэн. Тэдэндээ орон зай гаргах гэсэн оролдлого байж болох юм. Бас олон удаа хэлсэн “Авлига, албан тушаалын асуудалд холбогдсон гишүүдээ нэр дэвшүүлэхгүй” гэх үгэндээ хүрэх гэсэн ч байж болно. Гэхдээ эдгээрийн аль нь ч байсан, аль ч тохиолдолд МАН-ын зарим гишүүний хардаад байгаачлан энэ бүхэн Л.Оюун-Эрдэнийн “үе солих” тактик байх бүрэн боломжтой харагдаад байна.

Ө.Бааст