АН-ын “ГЕНСЕК”-т УИХ-ын гишүүн асан Н.Ганибал болон тус намын жагсаалтын 35 дугаарт бичигдсэн Батсуурийн Баттөмөр нарын нэрс яригдаж байгаа талаар бид өмнө мэдээлсэн билээ.
Тэгвэл Н.Ганибалыг АН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын үүрэг гүйцэтгэгчээр томилсон байна. Тэрбээр 2024 оны УИХ-ын сонгуулийн 6-р тойрог буюу Сүхбаатар, Хэнтий, Дорнод аймагт өрсөлдсөн ч ялагдал хүлээсэн юм.
Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ УИХ-ын сонгуулийн дүнгээр парламентад сөрөг хүчин болоод буй Ардчилсан Нам, ХҮН намуудад Засгийн газарт хамтрах санал хүргүүлээд буй.
Ардчилсан Нам уг саналыг хэлэлцээд хамтрах болсноо өчигдөр олон нийтэд зарласан.
Тэгвэл ХҮН намын дарга Т.Доржханд Монголын эдийн засгийн форумд оролцож, үг хэлэх үеэрээ дараах зүйлийг хэллээ.
ХҮН намын дарга Т.Доржханд “Тогтвортой байдлыг бий болгож, хамтарч засагладаг байх соёлыг бий болгож байгаа нь онцлог юм.
Сөрөг хүчин байж яагаад Засгийн газартай нэгдэх гээд байгаа юм гэж асуух байх. Парламентын түвшинд мэтгэлцээн байна. Харин Засгийн газрын түвшинд бие биедээ дэгээ тавьдаг байдлаа больё, том төслүүдээ урагшлуулъя гэдэг агуулгаар ХҮН нам энэ удаагийн Засгийн газартай эвсье гэж байгаа юм” гэлээ.
Монголын парламентын анхны 126 гишүүн тангаргаа өргөлөө. Чилийсэн урт тэр ёслолыг хараад тангаргийн хэд хэдэн үгийг өөрчилчихмөөр санагдлаа.
Нэг. Үндсэн хуулийн 23 дугаар зүйлд “УИХ-ын гишүүний бүрэн эрх нь Төрийн сүлдэндээ тангараг өргөснөөр эхэлж, УИХ-ын дараагийн сонгуулиар шинэ сонгогдсон гишүүд тангараг өргөснөөр дуусгавар болно” гэж заасан. Өөрөөр хэлбэл, УИХ-ын гишүүнээр сонгогдогч тангаргаа өргөснөөр албан ёсоор УИХ-ын гишүүн болж баталгаажлаа гэж үзэх нь.
Гэтэл түр үнэмлэх буюу албан ёсоор УИХ-ын гишүүн болоогүй хүмүүс “Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн би…” гэж тангараг өргөж байна. Гишүүн болоогүй байж “УИХ-ын гишүүн би..” гэж тангараг өргөхөөр энэ тангараг нь хүчинтэй болох уу, үгүй юу гэж санаа зовж суулаа. Тиймээс “УИХ-ын гишүүнээр сонгогдогч би” гэдэг ч юмуу, эсвэл УИХ-ын гишүүнээр сонгогдох санал авсан би” гэх зэргээр үгийг өөрчилмөөр байна. Юманд учир гэж бий. Худлаа юм худлаа байдаг. Гишүүн биш байж гишүүн би гэхээр энэ нь эргэлзээтэй болчихож байна. Сүүлд тангаргийг нь сануулахлаар би гишүүн болоогүй байхдаа тэрийг чинь хэлсэн шүү дээ гээд бултвал яана.
Хоёр. Тангаргийн үг дээр нэммээр нэг чухал үг байна. “Хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлнэ” гэсэн үг хэрэгтэй байна. Хүний эрхийн тухай үг тангаргийн үгэнд ганц ч алга. Монголын иргэдийг төлөөлж байгаа хэрнээ Монгол Улсын иргэдийн эрхийн төлөөх үг байхгүй байж боломгүй. Энэ нь төлөөлүүлж байгаа бидний эрх, эрх чөлөөнд хамаарахгүй юм шиг эвгүй сонсогдож байна лээ. Тиймээс “Монгол Улс, Монгол хүний эрх, эрх чөлөөний төлөө тууштай тэмцэнэ” ч гэдэг юм уу энэ тухай ганц үг нэмчихмээр юм даа гэж бодож суулаа. Яахав Үндсэн хуулийг чандлан мөрдөнө гэдэгт нь эрх, эрх чөлөө маань багтаж байдаг байх даа гэсэн шүү юм горьдох .
Үнэн чанартаа бид эрх, эрх чөлөөгөө хангуулах гэж, төрийн дарамтнаас хамгаалуулах гэж л өөрсдийгөө төлөөлөн тухайн хүнийг УИХ-ын гишүүн болгон сонгодог. Тэдний авлига авах, ашиг сонирхлын зөрчилтэй байх нь маньд падгүй юм байна гэдгийг өнгөрөгч хавар, өмнөх парламентуудын гишүүд баталчихсан шүү дээ. Өмнөх парламентуудын гишүүд бүгд л “…төрийн хуулийг дээдлэн сахиж, авлига, ашиг сонирхлын зөрчлөөс ангид байж, гишүүний үүргээ чин шударгаар биелүүлэхээ тангараглая” л гэж байсан. Хэд нь авлига ашиг сонирхлын зөрчилтэй холбогдлоо доо. Мөн “Миний бие энэ тангаргаасаа няцвал хуулийн хариуцлага хүлээнэ” гэж байсан. Өнөөдөр хэн нь хуулийн хариуцлага хүлээсэн байна вэ.
Тиймээс сайхан үгээр худлыг халхавчлахаа больё. Ер нь худлыг халхавчилж чадахгүй. Хэзээ нэг цагт илэрдэг юм. Үүний гороор иргэдийн төрд итгэх итгэл алдарч байна. Залуус эх орноосоо дайжиж байна. Өнөөгийн байдлаар 150 мянга гаруй залуус зөвхөн байрны урьдчилгааны төлөө эх орноосоо дүрвэчихээд байна шүү. Урьдчилгаагаа хийгээд эх орондоо ирнэ гэсэн баталгаа хаана байгаа юм бэ. Зүгээр л хэн хэнд нь ирнэ гэсэн хүлээлт байгаа болохоос баталгаа алга. Тиймээс эрх, эрх чөлөөг хүндэтгэгч, тэмцэгч л өнөө цаг үед хэрэгтэй байна. Энэ үгийг тангаргийн үгэнд зайлшгүй оруулмаар байна.
Гурав. УИХ-ын гишүүнээр сонгогдогч ганцхан төрийн сүлдэнд хүндэтгэл үзүүлэх ёстой. Түүнээс ялсан намын даргад биш. Ерөнхийлөгчид биш. Үүнийг хуульд хоёрдмол утгагүй, ойлгомжтой гэгч нь биччихсэн байгаа. Тодруулбал, УИХ-ын чуулганы хуралдааны Дэгийн тухай хуулийн 22.5-т “Сонгуулийн ерөнхий хорооны дарга илтгэл тавьж, асуулт, хариулт явуулсны дараа насаар хамгийн ахмад гишүүн эхэлж, бусад гишүүн цагаан толгойн үсгийн дарааллын дагуу УИХ-ын гишүүний тангаргийг уншиж, Төрийн сүлдэнд мэхийн ёсолж, төрийн далбаанаас адис авч, тангаргийн бичигт гарын үсэг зурна” хэмээн заасан байдаг.
Гэтэл УИХ-ын гишүүнээр сонгогдогч төрийн сүлдэнд хүндэтгэл үзүүлэхээс гадна Ерөнхийлөгчид хүндэтгэл үзүүлж байна. Мөн өөрсдөө сонгож баталгаажуулах Ерөнхий сайдад хүндэтгэл үзүүлээд байх юм. Үүнийг харсан олон нийт хүндэтгэл үзүүлэх хэрэгтэй, хэрэггүй гэж маргалдана. Зарим гишүүд хуулиа уншсан бололтой төрийн сүлдэнд хүндэтгэл үзүүлээд л больчихож байна. Тэрийг нь харсан түмэн олон нөгөөхөө Еөкийн өмнө үнэн толгой гэдгэр байв гэж ирээд л хөөрөлхөх.
Хууль тогтоогчид эхнээсээ л хуулиа хэрэгжүүлмээр байна. Хуульд тодорхой байгаа зүйлээр нийгмийг талцуулж яах гээд байгаа юм бэ. Ер нь ч ялсан намын даргад бөхөлзөж, мөргөх нь зохимжгүй байна гэдэг үнэн дээ.
Дөрөв. УИХ-ын даргыг сонгохыг ил тод болгомоор байна. УИХ-ын даргыг яаран сандран нэг хоногт баталдаг баймааргүй байна. УИХ-д суудалтай намууд УИХ-ын даргын асуудлаар хуралддаг баймаар байна. УИХ-д суудалтай аль ч намын гишүүнийг УИХ-ын даргад нэр дэвшүүлдэг болмоор байна.
Яагаад тухайн хүнийг нэр дэвшүүлэх болсон тухайгаа олон нийтэд тайлбарладаг болмоор байна. Учир нь УИХ, Засгийн газар, агентлаг улс төрийн намуудын бялуу хуваах газар биш. Тэр дундаа УИХ бол ард түмний төлөөллийн төв байгууллага. Тиймээс Монголын хамгийн ардчилалтай цор ганц газар УИХ баймаар байна. Тэгж нийгэмдээ хүлээн зөвшөөрөгдмөөр байх юм. Гэтэл хэдхэн хүний хөшигний цаадах тохироо, хэдхэн хүний лоббигоор УИХ-ын даргыг томилох нь буруу. Яахав, Ерөнхий сайдын албыг ялсан намын дарга хаших нь зөв. Тэрэн шиг ялсан намын хүн заавал УИХ-ын дарга байж яах гээд байгаа юм. Хамгийн нэр хүндтэй шулуун шударга нэгнээ дарга болгомоор юм. УИХ-ын гишүүн бол намын гишүүн биш ард түмний төлөөлөл гэдгээ одоо хэдүүлээ сайн ойлгомоор байна.
Тав. Тангаргаа өргөхдөө төвхөн, энгийн уншдаг гишүүн мөн ч ховор юм. Монгол хүний зан нь юм байх даа. Тодрох гээд элдэв үг, ааш аяг үзүүлээд л сонин сонин байдалд ороод байх юм. Бүр духаараа шал түг түгхийтэл мөргөж ч байх шиг. Өмнөх парламентын үед Ц.Ананбазар тангаргаа өргөхдөө “…илэрхийлье” гэж хэлээд манай сонинд шүүмжлүүлж байсан. Энэ мэтээр хүчингүй болох үйлдэл их хийж байна. Төвшин сайхан уншаад өнгөрвөл барав биз.
Элдэв маяг гаргаснаар эх оронч гэж үзэхгүй. Хийсэн ажлаар нь л эх оронч гэдгийг нь үнэлнэ шүү дээ.
Зургаа. Эцэст нь туг үнсэх гэдэг эмэгтэйчүүдэд их хэцүү ажил байх юм. Заавал сөхөрч сөгдөж байж үнсэх ёстой гэж хэн хуульчилсан юм бэ. Туг биш, наад хүмүүс чинь бидний сонгож гаргасан төр биз дээ. Бие барьсан дээлтэй, өндөр өсгийттэй тэд арагш, урагш савж уначих гээд гуя хасаа гялалзуулчих гээд хэцүү харагдах юм. Үүнийг төвөггүй болгочихож болдоггүй юм байх даа. Заавал улаан туг үнсүүлж, тэрүүгээр нүүрээ арчих хэрэг юу ч байдаг юм. Өндөрхөн тавцан дээр байрлуулаад л хүмүүст төвөггүй болгочихмоор санагдлаа. Ард түмний төлөөллийг шалан дээр мөлхүүлэн байж туг үнсүүлэх нь та нарын төлөөлөл чинь ийм жижигхэн шүү дээ гэж биднийг даапаалаад байгаа мэт санагддаг юм аа. 126 гишүүний тангараг өргөх ёслолыг бүтэн өдөржин харахад ийн хэдэн бодол төрлөө.
Төр төмбөгөр, ёс ёмбогор гэж үг бий. Дээрх зүйлсээс болж төр, ёсыг дүр эсгэн хуурмаглаад байгаа харагдах юм. Аль болох либерал, хүндээ чиглэсэн үнэн баймаар байна. Өнөө цагт нийцэхгүй байгаа хуучин ёс заншлыг таягдан хаяж, шинэчлэн өөрчилж, хялбар болгож байх нь зөв байдаг. Дэлхий ертөнц бүх зүйл амархан руу явж байгааг бид анзаарах цаг болсон. Үүний нэг жишээ нь, солгой хоолойтой хүн дуулж чаддаггүй байсан бол одоо үгүй. Тэр хүсвэл реппер болж үглэж болно. Уянгалаад дуулаад байх алба үгүй. Заавал тогтсон хэв маягт баригдах гээд зүтгэх, тэр нь болохгүй хийдэл гарахаар хөшигний ард нуух биш. Жаахан либерал, жаахан үнэн баймаар байна.
Р.ХИШИГЖАРГАЛ
Иргэний зориг, ногоон намын жагсаалтын дөрвөөр парламентад сонгогдсон, анхны казах эмэгтэй УИХ-ын гишүүн С.Замираатай ярилцлаа.
-Ардчиллаас хойш анх удаагаа казах эмэгтэй хүн төрийн эрх барих дээд байгууллагад орж ирлээ. Өмнө нь ер нь шийдвэр гаргах түвшинд үндэсний цөөнх болсон казах эмэгтэйчүүд орж ажиллаж байсан түүх байдаг болов уу. Таны хувьд энэ Их хуралд орж ирсэндээ сэтгэгдэл ямар байна вэ?
-Юуны өмнө Иргэний зориг, ногоон намыг дэмжиж, бидний төлөө саналаа өгсөн монголчууддаа чин сэтгэлээсээ талархаж байна. Мэдээж үндэсний цөөнх, тэр дундаа эмэгтэйчүүдийнхээ төлөөлөл болж орж ирсэндээ сэтгэгдэл маш өндөр байгаа. Манай казах түмнээс хуучин нийгмийн үед буюу Хорлоогийн Чойбалсан гуайн үед төрийн эрх барих байгууллагад ажиллаж байсан нэг эмэгтэй бий. Энэ хүн яаж яваад Улсын бага хурлын гишүүн болсон нь их сонин түүхтэй. Тэртээ 1950-иад оны үед Хорлоогийн Чойбалсан гуай манай аймагт албан ажлаар очсон юм билээ. Энэ үеэр Х.Чойбалсан гуай казах эмэгтэйчүүдийн нямбай, хөдөлмөрч, соёлтой байдлыг магтаж, цаашлаад казах түмний соёлыг орон даяар таниулахын тулд төрийн эрх барих байгууллагад төлөөлөл оруулах ёстой гэж үзсэн юм билээ. Энэ дагуу тэрбээр Баян-Өлгий аймагт ажиллаж байхдаа нутгийн зон олонтой уулзах үеэр “Та бүхэн Апселен Жамила хэмээх энэ эмэгтэйг сонгоод төрдөө гаргаарай” гэж захисан байдаг. Ингээд казах түмнээс анх Жамила хэмээх эмэгтэй Улсын бага хурлын гишүүн болж байсан түүхтэй. Тэр үеийн Х.Чойбалсан гуай Апселен Жамилатай авахуулсан зураг байдаг. Түүнээс хойш, энэ ардчилсан нийгэм байгуулагдсанаас ч хойш өдий болтол нэг ч эмэгтэй гарч ирж байгаагүй. Дандаа л эрчүүд сонгогдон гарч ирдэг байсан. Миний бие ардчиллаас хойших анхны эмэгтэй УИХ-ын гишүүн болж байна.
-Анхны их хурлын эмэгтэй гишүүн болсноороо мэдээж дараа дараагийн казах эмэгтэйчүүдийн төлөөлөл орж ирэх замыг та нээлээ гэж харж байгаа. Нөгөөтэйгүүр таны хувьд өмнө УИХ-ын сонгуульд хэд хэдэн удаа өрсөлдөж байсан түүхтэй юм билээ. Энэ талаараа ярихгүй юу?
-Миний хувьд 1996 болон 2004 онд Очирбатын Дашбалбар агсны Монголын уламжлалын нэгдсэн намын нэр дээр УИХ-ын сонгуульд дэвшиж байсан. Тухайн үед бол монголчууд Хувьсгалт нам, Ардчилсан нам гэж мэдэхээс бусад улс төрийн намуудыг төдийлөн сайн таньдаггүй байсан үе. УИХ-ын сонгуульд нэр дэвшиж байгаа учраас намаа олон нийтэд танилцуулах гол зорилготой л сонгуульд оролцож явлаа. Таны хэлдгээр казах эмэгтэйчүүд маань улс төрийн манлайлал үзүүлж, шийдвэр гаргах түвшинд орж ажиллах боломж бүрэн байна. Юутай ч миний хувьд анхны замыг нь татлаа. Араас минь олон мундаг казах эмэгтэйчүүд улс төрийн манлайлал үзүүлэн орж ирнэ гэдэгт итгэлтэй байна. Анхны казах эмэгтэй УИХ-ын гишүүн гэдэг утгаараа өөрөө том үлгэр дуурайл болж, төр, түмнийхээ төлөө хоёргүй сэтгэлээр зүтгэх болно гэдгээ хэлмээр байна.
-Хамгийн сүүлд та 2004 онд нэр дэвшиж байсан гэхээр нэлээд хугацааны дараа дахин нэр дэвшсэн байна шүү дээ. Ер нь энэ сонгуулийн өмнө ямар байдлаар ИЗНН-ын жагсаалтад бичигдэх болсон юм бэ. Танд мэдээж санал тавьсан болов уу. Ер нь яагаад сонгуульд оролцох болов?
-Юуны өмнө ардчилсан тогтолцоонд шилжээд 34 жил өнгөрлөө. Энэ хугацаанд ер нь яагаад казах эмэгтэй УИХ-д ард түмний төлөөлөл болоод гарч ирэхгүй байгаа юм бэ гэдгийг улс төрийн намууд, тэр дундаа ИЗНН анхаарч харсан байгаа юм. Нөгөөтэйгүүр УИХ-ын сонгууль болгоноор манайхаас гурван эрэгтэй хүн гар гараасаа хөтлөлцөөд л парламентад очдог. Жендерийн хувьд ийм жишиг тогтчихсон байсан гэсэн үг. Тиймээс яагаад эмэгтэйчүүд УИХ-д орж ирэхгүй байна, орж ирэх замд нь яг юу саад болоод байна вэ, мэдлэг, боловсрол, улс төрийн оролцоо дутагдаад байна уу гэдэг судалгааг сонгуулийн өмнө казах түмний дунд явуулсан юм билээ. Ингэхэд ерөөсөө мэдлэг, боловсрол дутсан юм байхгүй. Гарч ирэх боломж бололцоо нь нээлттэй байсан. Тиймээс ИЗНН-ын хувьд анх надад санал тавьсан. Таныг бид манай намын жагсаалтад орж, сонгуульд нэр дэвшээсэй гэж хүсч байна гэсэн.
-Санал тавьсны үндсэн дээр сонгуульд оролцох шийдвэрээ та хувьдаа гаргасан байна, тийм үү…?
-Яг санал тавихад нь бас шууд хүлээж аваагүй л дээ. Учир нь манай том охин маань Ардчилсан намын гишүүн. Бүр АН-ын хэрэг эрхлэх газарт нь мөн адил анхны казах эмэгтэй болж ажиллаж байсан. Ингээд хүүхэд төрүүлээд улмаар аймгийн АН-ын даргын алба хашсан. УИХ дахь АН-ын бүлэгт ч ажилласан. Том охин маань улс төрийн идэвхтэй ингэж явж байсан болохоор манай нөхөр “Хоёулаа энэ сонгуулиар охиноо дэмжье. Охин маань сонгуульд оролцохоор болчихвол миний хань улс төр лүү ороод яах билээ” гэж бид хоорондоо ярилцсан л даа. Үнэхээр ч охин маань залуу хүн, мэдлэгтэй хүн. Иймэрхүү маягтай сонгуулийн өмнө байж байсан. Гэтэл охин маань намаасаа дэмжлэг авч чадаагүй. Мэдлэг, боловсрол дутсандаа биш л дээ. Эмэгтэй хүн гэдэг талаасаа бас бус зүйл явсан байх гэж боддог. Ингээд охин маань надад хэлсэн “Би нэгэнт намаасаа явах боломжгүй болсон учраас та ИЗНН-ын саналыг хүлээж аваад өөрийнхөө бодлого, үзэл санаагаа олон түмэндээ хүргээд явбал зүгээр биш үү” гэж. Ингээд л ИЗНН-ын квотод орсон.
-ИЗНН-ыг дэмжсэн иргэд энэ сонгуулиар их байсан. Тиймдээ ч парламентад дөрвөн суудал авлаа. Цаашдаа ч улс төрийн томоохон амжилтуудыг үзүүлж явах нам гэж судлаачид харж байгаа. Яг энэ сонгуулиар барьсан гол бодлого юу байв?
-ИЗНН-ын хувьд ард түмэнд нэг зүйлээрээ маш их таалагдсан гэж боддог. Тэр нь цэвэр нэр төр. Үнэхээр улс төрийн янз бүрийн хир толбо байхгүй, нэр төр нь сэвтээгүй ийм улс төрийн хүчин байсан учраас иргэдийн хувьд ИЗНН-ыг илүүтэй дэмжсэн болов уу гэж бодож байна. Цаашдаа ч илүү дэмжинэ. Сонгуулийн өмнө намын дарга Б.Батбаатар маань маш богино хугацаанд намаа бэхжүүлж, бодлого, мөрийн хөтөлбөрөө тодорхойлж явсан. Бидэнд бол маш богино хугацаа байлаа шүү дээ. Өнөөгийн улс төрд квот худалдаж авах битгий хэл намыг мөнгөөр авах тохиолдол цөөнгүй бий. Манай нам харин квотоо мөнгөөр худалдаагүй. Яг цэвэр мэдлэг боловсрол, судалгаа, иргэдийн санал хүсэлтийн дагуу л нэр дэвшигчдээ тодруулсан. Ямар нэгэн бохир улс төрөөс ИЗНН түүхэндээ хол явсан. Тиймээс л нэр төр нь цэвэр, улс төрийн хэр толбо тогтоогүй нам учраас иргэд таатай хүлээн авлаа.
-Таны хувьд УИХ-ын гишүүн боллоо. Цаашдаа ямар бодлого барьж ажиллах төлөвлөгөөтэй байна вэ?
-Хаана ч тэр иргэд маань амьжиргаагаа болгочих гээд нэг бизнес эхлүүлье гэхээр хаадаг, янз бүрийн зөвшөөрөл шаарддаг. Бөөн асуудал болж бизнес нь эхлээд хөл дээрээ босоогүй байтал татвараар дарамталдаг. Ийм нөхцөл байдалд яаж хувийн хэвшил хөгжих билээ дээ. Яаж иргэдийн амьдрал дээшлэх билээ. Монголд хүн хүссэнээрээ хөдөлмөр эрхлээд амьжиргаагаа сайжруулах боломж хаалттай байгаа учраас л нийгэмд хоёрхон давхарга бий болсон гэж боддог. Нэг талдаа баян, эсвэл ядуу. Дундаж давхарга гэдэг зүйл бараг байхгүй болж. Ерөөсөө л хүнийг сайхан амьдрах тэр боломж, бололцоо, орчныг нь л төр бүрдүүлэх үндсэн үүрэгтэй шүү дээ. Тэгэхээр сүүлийн гуч гаруй жил Монголын төр энэхүү үүргээ хангалттай сайн биелүүлж ирсэнгүй гэж үзэж байна. Үүний тод илрэл нь ард түмэн өнөөдөр ядуу амьдарч байна, тийм үү. Тэгэхээр энэ асуудлыг шийдэхийн төлөө л миний бодлого, үйл ажиллагаа, зарчим чиглэнэ. Ингэхдээ өнөөгийн эрх баригч нам эсвэл төр, засгийн үйл ажиллагаа, шийдвэрийг жадлан эсэргүүцээд, шүүмжлээд байхгүй. Болж байгааг нь дэмжээд, болохгүйд нь хэлэх үгээ хэнээс айхгүйгээр хэлээд явна. Миний хувьд асуудлыг шийдэхийн төлөө л аль болох эвсэж ажиллана. Бие биетэйгээ сөргөлдөх биш бодлогын мэтгэлцээн өрнүүлж төрийн ажлыг явуулах ёстой. Хууль ч тэр, төрийн бодлого ч тэр сөргөлдөх бус эвсэж л гарах учиртай.
-Улсын хүн амын 3.9 хувийг казах түмэн эзэлж байгаа. Үүн дотор эмэгтэйчүүдийн эзлэх хувь ямар байдаг вэ?
-Нийт казахчуудын 50 гаруй хувь нь эмэгтэйчүүд шүү. Ер нь эрчүүдээсээ арай ахиухан байдаг.
-Эмэгтэйчүүд нь их байдаг гэлээ. Тэгвэл энэ олон эмэгтэйчүүдээс өнөөг хүртэл яагаад шийдвэр гаргах түвшинд гарч ирж чадахгүй байв. Үүний шалтгааныг та юу гэж харж байна вэ?
-Нэг талдаа мөнгөний нам гэж байна, тийм үү. Намд хэн илүү мөнгө төлнө тэр нь дээшээ явдаг ийм сонин тогтолцоо руу улс төрийн намууд маань орчихсон байна. Харин тэрхүү мөнгийг хэн гаргаж ирээд байна гэхээр ихэнхдээ эрчүүд. Эмэгтэйчүүдийн хувьд мөнгө төлөөд улс төрд явах боломж тэр болгон байхгүй. Тэд хэчнээн бизнес хийгээд мөнгөтэй болсон ч гэсэн улс төр лүү гэхээс илүү гэр бүл рүүгээ чиглүүлдэг. Бүр шулуухан хэлэхэд, эмэгтэйчүүд маань хулгай ч хийхгүй. Нөгөө талдаа улс төрийн намд ч бай, хаана ч эрчүүд илүү давамгай эрх эдэлж ирсэн. Тухайлбал, орон нутагт эмэгтэй намын дарга байна гэж сонсож байсан уу. Саяхан л Ховд аймгийн Засаг даргаар анхны эмэгтэй томилогдлоо. Өөрөөр намын дарга, аймгийн Засаг дарга болсон эмэгтэй байгаа юу. Ганц нэг сумын Засаг дарга л эмэгтэй байгаа. Миний хувьд Ховдын Засаг дарга байсан Э.Болормааг аль ч нам нь хамаагүй эмэгтэй хүн гараад ирлээ гэдэг утгаараа тухайн үед маш их дэмжиж, сэтгэгдлээ бичиж байсан хүн. Тэгэхээр яагаад өнөөг хүртэл эмэгтэйчүүдийн улс төр дэх, тэр дундаа шийдвэр гаргах түвшин дэх оролцоо бага байж ирэв гэхээр монголчууд маань эмэгтэй хүнийг бүрэн дүүрэн хүлээн зөвшөөрөх хандлага төдийлөн сайн тогтоогүйд байгаа юм болов уу гэж боддог. Энэ асуудал зөвхөн манай аймагт ч биш шүү дээ. Монгол Улс даяараа л ийм хандлагатай байгаа нь надад харагддаг. Тэгэхээр юуны өмнө эмэгтэйчүүдээ хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй байна. Энэ хандлагад суралцах, дэлгэрүүлэх шаардлага байна гэж үзэж байгаа. Эмэгтэйчүүдийг хүлээн зөвшөөрөхгүй байгаа учраас нөгөө талдаа бид угаасаа дэвшээд эрчүүд маань гаргахгүй шүү дээ гэдэг буруу ойлголт төлөвшчихсөн өдийг хүрлээ л дээ. Тэгэхээр аль аль талдаа буруу зөрүү ойлголт, хандлага, төлөвшлөө өөрчлөх цаг үе ирсэн. Эхнээсээ өөрчлөгдөөд явж байна. Илүү сайн өөрчлөгдөх хэрэгтэй юм болов уу.
-Таны хувьд эдийн засагч мэргэжилтэй хүн. Монгол Улсын эдийн засгийн хөгжлийг юу гэж бодож явдаг вэ?
-Монгол Улсын гол хэрэглээ, гол эдийн засгийн суурь нөөц бол мал аж ахуй. Миний хувьд 1994 онд арьс, ширний үйлдвэртэй байлаа. Арьс ширээрээ гутал, савхи үйлдвэрлээд нэлээд сайн ажиллаж байсан. Тэр үед хонины нэхий долоон мянган төгрөгт хүрсэн гээд бод доо. Адуу, үхрийн шир 12-15 мянган төгрөгт хүрч байсан. Өнөөгийн мөнгөний ханшийг бодоход тухайн үед нэлээд үнэтэй байсан байгаа биз. Гэтэл өнөөдөр арьс, шир, малын гаралтай түүхий эдийн бүтээгдэхүүн үнэд хүрч байгаа билүү. Бараг бүгд хог дээр хаягдаж байна. Арьс, шир, малын гаралтай бүтээгдэхүүн гэдэг бол алтнаас үнэтэй зүйл байхгүй юу. Хамгийн чухал нь энэхүү түүхий эдээ мал өөрөө бий болгож байна. Бий болгохын тулд хүнээс ямар ч хүч, хөрөнгө зарцуулагдахгүй, зардал гарахгүй гэсэн үг. Тэгэхээр түүхий эдийн ийм баялаг нөөцтэй салбараасаа эцсийн бүтээгдэхүүн гаргаад экспортлох юм бол маш их мөнгө Монгол Улс руу ороод ирнэ. Энэ боломжоо бид ашиглах шаардлагатай байна.
-Анхны 126 гишүүнтэй парламент байгуулагдаж, даргаа томилчихсон. Одоо Засгийн газраа байгуулах гэж тал бүрийн улс төр явагдаж байна. УИХ-ын гишүүнийхээ хувьд Засгийн газар ямар байдлаар байгуулагдах ёстой гэж үзэж байгаа вэ?
-АН, МАН, ХҮН хамтраад Засаг байгуулах гэж байна гэсэн бусадтай адилхан мэдээлэлтэй байгаа. Миний хувьд юу гэж харж байна вэ гэхээр МАНАН яаж үүсч байлаа гэдгийг ард түмэн санаж байгаа. МАНАН бүлэглэл ерөөсөө хамтарсан Засгийн газар байгуулагдсанаас болж л үүссэн. Тиймээс энэ чиглэл рүү асуудлыг аваачиж огт болохгүй. Үнэхээр цэвэр Монгол Улсынхаа төлөө, ард түмний төлөө зүтгэе, ажиллая гэсэн сэтгэл байвал МАН-ын хувьд хамтарсан ч хамтраагүй ч хийнэ. Тэгэхээр хамтрах эсэхийг миний хувьд мэдэхгүй ч хамтарлаа гээд гарах үр дүн юу байхав гэдгийг цаг хугацаа харуулна биз. Хамтарсан Засгийн газар байгуулагдлаа гэхэд хоёр дахь МАНАН үүсэх үү, эсвэл үнэхээр том төслүүдээ хэрэгжүүлээд улс орныхоо төлөө ажиллаад явах уу гэдгээ л сайн бодох хэрэгтэй. Нөгөөтэйгүүр манай улсад тогтолцооны нэг том гажиг үүссэн байна гэж би харж байгаа. Миний хувьд тэртээ 1990 онд Монгол Улс ардчилсан тогтолцоотой, эрх зүйт төртэй, чөлөөт зах зээлийн нийгэм байгуулахаар хувьсгал хийсэн гэж боддог. Гэтэл өнөөдөр буюу гуч гаруй жилийн дараа энэхүү хувьсгалын маань үзэл санаа, чиг баримжаа нь алдагдаад учир нь олдохгүй тогтолцоо руу орчихсон байна. Өөрөөр хэлбэл, бид өнөөдөр ардчилсан нийгэм гэж ярьсан атлаа капиталжсан нийгэм рүү орчихсон явж байна. Ардчилсан нийгэм гэдэг бол хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлсэн, хүнлэг, энэрэнгүй нийгэм биз дээ. Гэтэл нэг талдаа баяждаг нөгөө талдаа ядуурдаг, өвчин зовлонтой, амьдрах битгий хэл амьсгал авахад хүндхэн нийгэм болсон байна. Тэгэхээр энэ тогтолцооны гажигаа бид засах хэрэгтэй. Засахын тулд хүнлэг, энэрэнгүй ёс суртахууныг түгээн дэлгэрүүлэх шаардлагатай байна. Үүнийг дагаад шударга ёс, тэгш боломж нийгэмд бүрдээд ирнэ. Эхлээд бид хүнлэг, энэрэнгүй байх хэрэгтэй байна гэсэн үг. Ийм сэтгэл, ийм ёс суртахуунтай болчихвол улстөрчид ч тэр, ер нь хүн бүр нэгнээ хайрладаг болно. Нэгнээ хүндэтгэдэг болно. Нийгэм өөрөө хүнлэг, энэрэнгүй болчихвол шударга ёс тогтоно, боломж хүн бүрд тэгш олгогдоно. Авлига алга болно.
-Тэгэхээр хамгийн чухал нь хүнлэг, энэрэнгүй нийгмийг бүрдүүлэх болж байна, тийм үү?
-Яг тийм. Дараагийн нэг зүйл бол бид чөлөөт зах зээлтэй нийгэм байгуулчихсан гэж бодсон чинь одоо юу болсон байна вэ. Монгол Улсад амьдарч байгаа хүн бүр, өрх бүр чөлөөтэй бизнес хийгээд амь амьжиргаагаа дээшлүүлэх боломжтой байна уу. Харамсалтай нь тийм боломж нөхцөл буюу орчин нь одоогоор бүрэлдээгүй байна. Тэгэхээр энэ парламентын хийх ёстой гол ажил бол хүн бүр, өрх бүр бизнес хийх боломж, орчинг нь бүрдүүлж өгөхөд чиглэсэн эрх зүйн өөрчлөлтүүдийг хийх хэрэгтэй гэсэн үг. Миний хувьд хууль тогтоогчийнхоо үүргийг энэ чиглэлд барьж ажиллана. Магадгүй миний дээрх хэлсэн бүхэн буруу байж мэднэ. Би өөрийгөө зуун хувь зөв ярьж байна гэж тулгахгүй. Энэ бол цэвэр миний хувь хүний бодол шүү. Засгийн газрын тухайд өнөөдөр Монгол Улсад ийм олон яам, сайд, дарга огт хэрэггүй байх гэж боддог. Нэг яам шинээр нэмж байгуулж байхаар түүгээрээ нэг том эмнэлэг барь л даа. Эрүүл мэндийн салбар үнэхээр доошоо орсон нь үнэн. Эмчилгээ нэхсэн өвчтэй хүмүүс боломжтой нь гадаад руу гарч эмчлүүлэхийг зорьж байна. Боломжгүй нь өвчинтэйгөө тэмцээд өнөө маргаашийг өнгөрүүлсээр байна. Гэтэл албан тушаал, эрх мэдлийн төлөө асар их хөрөнгөөр яам, сайд нэмж төрийг улам томруулах шаардлага байхгүй болов уу гэж боддог. Ядаж бид Монгол Улсдаа хэдэн мянган хүнд нэгэн зэрэг үйлчлэх орчин үеийн технологи, тоног төхөөрөмжтэй том эмнэлэг барьж болохгүй гэж. Өөрсдөө барьж чадахгүй бол чаддаг улсынх нь эмнэлгийг оруулаад ирж болно. Ядаж л гадагшаа чиглэх валютын урсгал дотооддоо эргэлдэнэ шүү дээ. Тэгэхээр иймэрхүү шийдвэр, зарчим дээрээ бид анхааралтай тогтох хэрэгтэй. Бодох хэрэгтэй. Сэтгэл гаргах хэрэгтэй байна.
Э.МӨНХТҮВШИН
Ардчилсан намын Үндэсний бодлогын хорооны ээлжит бус хуралдаанаар тус намын дарга Л.Гантөмөрийг намын даргаар улираан томилжээ.
ҮБХ-ны хуралдаан Ардчилсан намын дарга, тэргүүлэгч гишүүд болон нийт гишүүдийн 70 гаруй хувийн ирцтэй цахимаар зохион байгуулагдаж, 90 хувийн саналаар ийнхүү шийдвэрлэжээ.
Ардчилсан нам УИХ-ын 2024 оны ээлжит сонгуульд өмнөх амжилтаа ахиулан 42 суудлыг авсанд ҮБХ-ны гишүүдийн зүгээс Ардчилсан намын дарга, удирдлагуудад баяр хүргэж, амжилт хүссэн гэж АН-аас мэдээллээ.
Түүнчлэн ҮБХ-ны хорооны хуралд оролцсон гишүүдийн 92 хувийн саналаар АН Засгийн газарт хамтран ажиллах шийдвэрийг гаргасан байна.
УИХ-ын 2024 оны ээлжит сонгуулийн дүнгээр УИХ-д олонх суудал авсан МАН Л.Оюун-Эрдэнийг Монгол Улсын Ерөнхий сайдад нэр дэвшүүлэн өнөөдөр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд өргөн мэдүүлсэн. Ерөнхийлөгч Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Гучин есдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсгийн 2-т заасны дагуу Л.Оюун-Эрдэнийг Монгол Улсын Ерөнхий сайдаар томилох саналыг УИХ-д оруулж хэлэлцүүллээ.
УИХ-ын чуулганы хуралдаанд оролцсон 104 гишүүний 103 нь Л.Оюун-Эрдэнийг Монгол Улсын Ерөнхий сайдаар томилохыг дэмжлээ. Ингэснээр 2021 оноос хойш Ерөнхий сайдаар ажиллаж эхэлсэн тэрээр үргэлжлүүлэн ажиллахаар боллоо.
Түүний хэлсэн үгээс сийрүүлбэл
” Энэ удаагийн сонгууль зөвхөн парламентын хувьд шинэ 30 жилийг эхлүүлэх бус нийгэм, удаан хугацаанд хуримтлагдсан суурь асуудлыг шийдвэрлэхэд чухал цаг хугацаа байна гэдэгт итгэж байна.
Улс орон бол хүний биетэй адил амьд организм билээ. Эд эс, эрхтэн бүхэн эрүүл байж, цусны эргэлт хурдсаж, дархлаа хэвийн байж эрүүл, эрч хүчтэй байдаг шиг улс орны хөгжил цогц ойлголт бөгөөд шинж тэмдэгтэй зууралдах биш амьд организмыг доголдуулж буй шалтгааныг зөв оношилж, суурь РЕФОРМхийх ёстой.
Энэ дөрвөн жил бид боомтын сэргэлт, аялал жуулчлал, цахим засаглал, нефтийн үйлдвэр зэрэг эхлүүлсэн төслөө хэрэгжүүлж дуусгахаас гадна
· 30 жил хүлээгдсэн эрчим хүчний салбарын либералчлалыг цаг алдалгүй хийхэд улс төржилгүй хамтран ажиллахыг Та бүхнээс хүсье. Эрчим хүчний салбарыг эргэн сэргээхгүйгээр хот байгуулах, эдийн засгийг тэлэх гэдэг бол хоосон мөрөөдөл юм.
· Бүсчилсэн тойргоор анх удаа сонгууль явагдсан тул асуудлыг зөвхөн аймгийн түвшинд биш, бүсийн хэмжээнд харах, аймгийн төвүүдийг хооронд нь болон хилийн боомтуудтай холбох “ТАВАН ТОЙРОГ” дэд бүтцийн мега төслийн их бүтээн байгуулалтыг илүү эрчимжүүлэх болно.
· Бид “аж үйлдвэр, уул уурхайн”, “сэргээгдэх эрчим хүчний”, “эрчимжсэн хөдөө аж ахуй, газар тариалангийн”, “түүхэн болон байгаль, соёлын аялал жуулчлалын” төрөлжсөн бүсүүдийг бий болгож, бүс бүхэн ялгаатай татварын бодлого хэрэгжүүлэх шаардлагатай.
· Уул уурхайн салбарыг байгаль орчинд ээлтэй, иргэдэд хүртээмжтэй, хөрөнгө оруулагчдад тодорхой болгох Үндэсний баялгийн сангийн тогтолцоог бэхжүүлж, Үндэсний баялгийн сангаар дамжуулан эрүүл мэнд, боловсрол, орон сууцжуулалт, хуримтлалын хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх болно.
· Нүүрс, байгалийн баялгийн экспортын дараа манай улсын экспортлох бүтээгдэхүүн, эдийн засгийн салбар юу байх вэ гэдэгт шийдэл гаргаж эдийн засгийн бусад салбараа дэмжиж ажиллах шаардлагатай байна.
· Дэлхийн цаг уурын өөрчлөлтөөс улбаалж, нүүдлийн мал аж ахуйд томоохон хэмжээний сорилт үүсэж байна. Хоршоолох, цөлжилтийн эсрэг арга хэмжээ, гамшгийн эсрэг менежмент, онцгой байдлын салбарын шинэчлэлийг нэн шинэ түвшинд гаргах шаардлага тулгарч байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх “Тэрбум мод”, “Хүнсний хувьсгал”, “Цагаан алт”хөтөлбөрүүдийг санаачлан хэрэгжүүлж байгаа нь ч эдгээр асуудал бүх нийтийн асуудал болсныг харуулж байна.
· Энэ парламентын бүрэн эрхийн хугацаанд нийслэлийн “их, бага тойруу” буюу 770 га газарт төвлөрсөн төрийн эрх мэдлийн хэт төвлөрлийг задалж, эрх мэдэл салангид байх сонгодог парламентын нийтлэг зарчмын дагуу Засгийн газрыг Хөшигийн хөндий рүү нүүлгэх тухай 30 жилийн улс төрийн мэтгэлцээн шийдлээ олж чадна гэдэгт итгэлтэй байна.
· Ингэснээр иргэдэд ээлтэй, эмнэлэг, сургууль, цэцэрлэг, эрүүл аюулгүй ногоон байгууламж, соёл, спортын үйлчилгээг
20 минутын дотор авах гэр бүл, хүний төлөө шинэ стандарт бүхий “амьд” хот төлөвлөлт хийх боломж үүснэ.
· Бид Нийслэл болон Богд уулыг тойрсон хурдны замыг барьж, Нийслэл-Хөшигийн хөндийг холбосон гүүрэн байгууламжийн бүтээн байгуулалтыг энэ жилдээ багтаан эхлүүлэх шаардлагатай.
· Хот байгуулалтын төлөвлөгөөг бүсчлэн эрчимжүүлж, Хархорум, Шинэ Зуунмод зэрэг шинэ хотын бүтээн байгуулалт, хөрөнгө оруулалтын асуудлыг шийдвэрлэх болно.
Бид тавьсан зорилго зорилтоо хурдтай хэрэгжүүлэхийн тулд инновац, шинжлэх ухааны ололтод тулгуурлан, их өгөгдөл, технологийн дэвшилд суурилан, мэргэжлийн экспертүүдийн зөвлөмжид үндэслэн ажиллаж, хөрөнгө оруулагчид, хувийн хэвшил, мэргэжлийн холбоод, их дээд сургуулиудын идэвхтэй түншлэлийг Засгийн газар бүх талаар дэмжин ажиллах болно.
Эдийн засгийн зорилтуудаа хэрэгжүүлэхэд жил бүхэн эдийн засгийн өсөлт багадаа 6-7 хувийн өсөлттэй байх шаардлагатай бөгөөд аж үйлдвэржилт, эрдэс баялгийн хайгуул, ногоон технологийн шилжилт, мэдээллийн технологи, аялал жуулчлал, хөдөө аж ахуйн салбарт хөрөнгө оруулалтыг тусгайлан дэмжих болно.
Энэхүү эдийн засгийн төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхэд төрийн бүтээмжийг эрс дээшлүүлэх шаардлага бий. Сонгодог парламентын засаглалыг бүрдүүлэхэд эрс шинэчлэл хийгдсэн энэхүү суурин дээр Төрийн бүтцийн дахин төлөвлөлтийг сонгодог парламентын засаглал хөгжсөн улс орнуудын нийтлэг жишигт уялдуулах зүй ёсны шаардлага урган гарч байна.
Нэг үгээр хэлбэл төрийн байгууллагуудын бүтэц ерөнхий биш, тухайлсан асуудлыг нарийвчлан хариуцах, хариуцлага хүлээх, үнэлэлт дүгнэлт өгдөг байх тогтолцоонд шилжихэд энэ парламент чухал үүрэг гүйцэтгэж чадна гэдэгт итгэж байна” хэмээлээ.
УИХ-ын чуулганы хуралдаан эхэллээ. Өнөөдрийн чуулганаар дараах зургаан асуудлыг хэлэлцэхээр болжээ.
УИХ-д МАН, АН-ын бүлэг байгуулагдаж, Л.Мөнхбаатар, О.Цогтгэрэл нарыг даргаараа сонгоод байгаа юм.
Мөн МАН-аас УИХ-ын дэд даргад Х.Булгантуяа, АН-аас УИХ-ын дэд даргад Б.Пүрэвдорж нарыг нэр дэвшүүлээд байна
УИХ дахь Ардчилсан Намын бүлэг хуралдаад Монгол Улсын Их Хурлын дэд даргаар Б.Пүрэвдоржийг сонгожээ.
Бүлгээр нэр дэвшүүлсэн энэхүү асуудлыг УИХ-ын чуулганы хуралдаанд танилцуулснаар гишүүд гар өргөн санал хураалтад оролцов.
Б.Пүрэвдоржийг УИХ-ын дэд даргаар сонгохыг чуулганы хуралдаанд оролцсон 110 гишүүн 100 хувийн саналаар дэмжлээ.
МАН-ын Удирдах зөвлөл Төрийн ордонд өнөө өглөө хуралдав.
Тус хурлаас УИХ дахь МАН-ын бүлгийн даргад Л.Мөнхбаатарыг дэвшүүлэхээр тогтсон байна.
УЗ-ийн энэхүү шийдвэрийг бүлгийн хурлаар хэлэлцээд дэмжсэн байна.
УИХ-ын гишүүн Ж.Баясгалантай цаг үеийн асуудлаар ярицлаа.
-126 гишүүнтэй парламентад хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн анхны төлөөлөл болж та орж ирлээ. Юуны өмнө парламентын гишүүн болсон анхны сэтгэгдэл тань ямар байна вэ. Эхний өдрөөсөө л парламентын хүртээмжийн асуудал танд мэдрэгдсэн байх…?
-Юун түрүүнд хүний эрхийг хамгаалдаг, хүний эрхийн төлөө дуугардаг “Өдрийн сонин”-ы редакц надаас ярилцлага авч байгаад талархаж байна. Миний хувьд парламентын хүртээмжгүй байдлыг анхнаасаа шүүмжилж ирсэн хүн. Энэ утгаараа ярьдаг гол сэдэв маань хүртээмжгүй нийгмийг хүртээмжтэй болгох асуудал. Гишүүний үнэмлэхээ гардан авах гээд Төрийн ордондоо орж ирэхэд хаалга, үүднээс эхлээд налуу замтай давгүй л санагдсан. Гэвч дотор орж ирээд зүгээр нэг дүр эсгэсэн хүртээмж гэдэг нь тодорхой болсон. 126 гишүүн үнэмлэхээ гардаж авахаас 125 гишүүн тайзан дээр гарч үнэмлэхээ гардлаа. Нэг хүн заалнаас авсан. Энэ бол зөвхөн хөгжлийн бэрхшээлтэй хүний асуудал гэдэг явцуу өнцгөөр ойлгох боломжгүй. Ерөөсөө хүний эрхийн зөрчил үүнээс илэрч харагдаж байгаа юм. Мэдээж тайзан дээр гарч үнэмлэхээ авлаа гээд өөр болохгүй л дээ. Гэхдээ ялгавартай байдал үүсч байгааг л үүгээрээ хэлэх гээд байгаа юм. Нөгөөтэйгүүр энэ бол хувь Ж.Баясгалан гэдэг ганц хүний асуудал биш. Монгол Улсын 115 мянган хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн бий. Тэгэхээр энэ бол тэргэнцэртэй, хөгжлийн бэрхшээлтэй, тусгай хэрэгцээт хүмүүсийн асуудал байгаа шүү гэдгийг ойлгох хэрэгтэй.
-Шинээр сонгогдсон гишүүд үнэмлэхээ гардаж аваад баярлаж байгаа нь царайнаас нь тодорхой харагдсан. Харин таны хувьд төдийлөн баярлах эмоци үүссэнгүй гэж хэлж байна уу?
-Парламентын есөн удаагийн түүхэнд хүмүүс гишүүн боллоо гээд бүгд л баярлаж байсан байх. Харин эхнийхээ өдөр гомдолтой байсан анхны хүн нь магадгүй би болов уу гэж бодож байна. Хатуухан хэлэхэд ийм байна.
Ер нь асуудлыг хатуугаар хэлэх хэрэгтэй. Бид өнгөрсөн жилүүдэд аливаа асуудлыг дандаа мөлгөр байдлаар хэлж, хэлэлцэж ирсэн. Одоо бурууд хатуу байх цаг болсон.
-Таны хувьд яах аргагүй энэ парламентын нэгэн шинэ дүр төрх мөн. Нөгөөтэйгүүр танаас энэ бүлгийн хүмүүсийн асуудлыг бодлогын түвшинд шийдэх өндөр итгэл, хүлээлт бий. Энэ утгаараа таны ойрын хийхээр зорьж байгаа эрх зүйн өөрчлөлтүүд юу байна вэ?
-УИХ-ын гишүүн гэдэг мэдээж хууль тогтоогч. Нөгөөтэйгүүр иргэд маань намайг жүжигчин хүн гэдгийг мэдэх байх. Мөн би эрх зүйч мэргэжилтэй хүн. Энэ утгаараа миний хамгийн эхэнд хийх ажил маань Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүний эрхийн тухай хуульд нэмэлт оруулах. Зөвхөн энэ хуулиа засаж, өөрчлөөд л явах хэрэгтэй. Өөр шинэ эрх зүйн орчин бий болгох шаардлага одоохондоо байхгүй. Монгол Улсад хууль ихдэх үү гэхээс дутаагүй. Гагцхүү энэ олон хуулийн хэрэгжилт дээр л асуудал бий шүү дээ. Тэгэхээр дээрх хуульд хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн эрхийг, хүртээмжийг хангасан тодорхой заалтуудыг тусгаж өгнө. Ямар асуудал байгааг биеэрээ өнөөг хүртэл мэдэрч, туулж явж байгаа. Тэгэхээр яг энэ асуудлаа хуульд оруулж өгнө. Нөгөөтэйгүүр УИХ-аар хэлэлцэх, шинээр хуулийн төсөл боловсруулах бүх ажилд миний бие орж ажиллана. Ингэснээр намайг сонгосон шалтгаан бодит үр дүнгээ өгнө гэдэгт итгэлтэй байна. Энэ л ерөөсөө төлөөллийн гол амин сүнс. Хүний эрх хэрхэн зөрчигдөж байгаа вэ гэдэг рүү чиглэн хууль болгон дээр саналаа хэлж, өөрийнхөө өнцгийг гаргаж оролцоно.
-Засгийн газрын бүтцийн асуудал яригдаж байна. Үүнийг мэдээж эрх баригч нам дотроо ярих нь тодорхой. Янз бүрийн чиг үүрэгтэй яам байгуулагддаг. Та түрүүн хэлсэн 115 мянган хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн байгаа гэж. Гэтэл өнөөдөр эдгээр иргэдийн асуудлыг бодитой, дорвитой шийдсэн зүйл алга байна. Таны хэлдгээр нүд хуурсан, хэлбэр төдий байдлаар аргалж ирсэн гэдэг бол үнэн. Тэгэхээр яг энэ чигийн бодлого, шийдвэрийг зангидсан яам байгуулагдах боломж юу байдаг бол?
-Юуны өмнө Засгийн газрын бүтцийн хувьд Ардчилсан намын барьж байгаа нэг гол бодлого бий. Энэ бол төр данхар биш, цомхон мэргэжлийн байх ёстой гэдэг зарчим. Өөрөөр хэлбэл, яам нэмэх бус цөөлөх бодлого барьдаг гэсэн үг. Гэхдээ зайлшгүй асуудал нь овоорсон нийгмийн салбарт бодлогын түвшинд яам нэмэх асуудал байж болно. Гэхдээ нэмэхийн тулд бүтцийн өөрчлөлт хийж, шаардлага байхгүй яамдыг татан буулгах хэрэгтэй. Хөгжлийн бэрхшээлтэй 115 мянган хүн байна гэж шууд утгаар нь ойлгож болохгүй. Энэ хүмүүсийн цаана ар гэр нь бий. Өрх, айл гэж ойлгох хэрэгтэй. Энэ өрх маань Монгол Улсын өрхийн 13-14 хувийг эзэлж байна. Энэ бол маш том нийгмийн бүлэг, маш том асуудал. Тэгэхээр энэ бүлгийн эрх ашгийг хамгаалсан яам байх ёстой гэж үзэж байна. Хэрэв энэ асуудлыг бодлогын түвшинд шийдвэрлэх чиг үүрэг бүхий яам бий болбол асуудал маш хурдан цэгцэрнэ гэж харж байгаа. Өнөөдөр Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яам дэргэдээ хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн салбар зөвлөл байгуулж ажиллаж байгаа. Үүгээрээ дамжуулаад хуульд өөрчлөлт оруулна гээд хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдээс санал, зөвлөмж, хүсэлтийг нь авсан. Өчнөөн судалгаа хийлгэдэг. Яг ингээд хуулийн төсөл бэлэн болоод өргөн барихдаа иргэдээс авсан санал, шийдлийг хасаад оруулчихдаг жишээ олон байна. Зүгээр л дүр эсгэсэн хандлага маш их байдаг. Үүнийг л таслан зогсоохын төлөө би энэ парламентад орж ирсэн гэж өөрийнхөө үүргийг ухамсарладаг.
-Дүр эсгэсэн хандлага гэдгийг та тодорхой жишээгээр хэлбэл юу байна. Өдөр тутмын амьдралаас харагдаж байгаа асуудал гэвэл…?
-Тухайлбал, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийнхээ эрх ашгийг хамгаалсан шийдвэр гээд төрийн бүх албан байгууллага, яамд гадна үүднийхээ шатны дэргэд налуу замтай болсон байдаг. Аль яамны үүдний шат налуу замтай байна вэ гэдэг нь гаднаасаа харагдана. Мэдээж бид баярлана. Гэтэл дотор нь ороод асуудал бахь байрандаа. Гаднаа хүртээмжтэй мэт харагдсан боловч дотроо ороод хүртээмжгүй. Үүнийг л хэлбэр хөөсөн, дүр эсгэсэн хандлага гэж хардаг. Үүнээс л хүний эрхийн зөрчил үүсдэг. Тиймээс энэ асуудлыг шийдэх цаг нь иржээ гэж харж байгаа. Нөгөөтэйгүүр налуу замтай, налуу шаттай байна гэдгийг хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд зориулсан гэж нэг талын өнцгөөс хардаг. Тэгвэл тэр налуу замаар нялх хүүхдээ тэргэн дээр нь суулгаад аваад орж болно. Ажилчид нь ачаагаа зөөхдөө ашиглаж болно. Настнууд тэргэнцэр дээр суугаад гарч болно. Гэтэл манайд нялх хүүхдээ тэрэгнээс нь авч тэврээд шатаар гардаг тохиолдол олон. Харахад, ярихад энгийн асуудал мэт боловч цаагуураа энэ бол хүний эрхийн зөрчил гэж ойлгох хэрэгтэй. Тиймээс налуу зам гэдэг бол хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн дан ганц асуудал огт биш.
-Олны анхаарлыг татаж байгаа гол сэдэв бол шинэ Засгийн газрын бүтэц, бүрэлдэхүүн ямар байх вэ гэдэг асуудал байна. Хамтарсан засаг байгуулагдах асуудал дээр та гишүүнийхээ хувьд ямар байр суурьтай байгаа вэ?
-Ардчиллын гол зарчим бол хүний эрх, эрх чөлөө. Тэр утгаараа Ардчилсан нам олонхын саналаар асуудлыг шийдвэрлэдэг. Манай намыг зодоонтой, хэрүүлтэй гэж шүүмжилдэг. Манайхаас илүү МАН аймшигтай зодоонтой нам. Ардчилсан намаас ялгаатай нь тэр дүрээ бусдаас маш сайн нууж чаддаг. Таны асуусан хамтарсан засагт орох асуудлыг манай намын Үндэсний бодлогын хороо хэлэлцэж шийдвэр гаргана. Мэдээж энэ шийдвэр ил тод явагдана. Миний хувьд ямар байр суурьтай байгаа вэ гэхээр ийм байна. Өнгөрсөн найман жилийн алдаа завхралыг засаарай, хүчтэй сөрөг хүчин байгаарай гэж ард түмэн Ардчилсан намыг сонгосон. Сөрөг хүчин ямар байх ёстой вэ. Засагт орохгүйгээр гаднаас нь хийж байгаа юм бүхнийг нь шүүмжлээд, орилж явснаараа сөрөг хүчний ажлаа сайн хийлээ гэж би хувьдаа ойлгохгүй.
-Тэгэхээр таныхаар бол хамтарсан засагт орж ажиллаж байж сөрөг хүчний үүргээ илүү сайн гүйцэтгэнэ гэж үзэж байгаа юм уу?
-Энэ бол дан ганц Ж.Баясгалан гэдэг хувь хүний бодол шүү. Манай намд Засгийн газарт орж, мэргэжлийн түвшинд ажиллах хангалттай хүний нөөц бий. Тиймээс хамтарсан засагт орж ажиллах ёстой. Нөгөөтэйгүүр засагт орж ажиллаж байж тэр доторх булхай, луйвар, хулгай бүхнийг ил тод болгож чадна. Өөрөөр хэлбэл, Эрүүл мэндийн яамд орж байж л ковидын үеийн 20 их наядын төсвийг хаашаа яаж зарцуулагдсаныг ил тод болгох боломжтой. Үнэхээр 20 их наяд юм уу. Бид гаднаас нь орилоод байдаг, тийм үү. Үүнээс их дүн байгаа ч юм уу бид мэдэхгүй. Өөрөөр хэлбэл, бид гадна байгаа учраас Ардчилсан нам, ард түмэн хоёр яг ижил нүдтэй байна гэсэн үг. Тиймээс бид дотор тал руу нь шагайж, өнгийж орж байж энэ асуудлыг шийднэ. Дотор нь орж ба сөрөг хүчний дуу хоолойгоо улам тод илэрхийлж чадна гэж хувьдаа бодож байгаа. Миний хувьд Засгийн газарт ямар нэгэн байдлаар орох сонирхол байхгүй гэдгээ албан ёсоор хэлье.
-УИХ дээр чиглэл чиглэлийн байнгын хороо байгуулагдана. Таны хувьд аль байнгын хороонд орж ажиллах сонирхолтой байна вэ?
-Миний хувьд Төсвийн байнгын хороо болон Нийгмийн бодлогын байнгын хороонд орох хүсэлтээ өгсөн.
-Зарим хүмүүсийн хандлага байна. Таныг зөвхөн хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн асуудлыг л ярих ёстой гэсэн. Үүнд та ямар бодолтой явдаг вэ?
-Ийм хандлага байдаг. Би энэ хандлагыг л өөрчлөх гэж энд орж ирсэн. Миний хувьд зөвхөн хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн төлөөлөл биш. Нэг ийм хайрцагласан байдлаар ойлгох нь дэндүү явцуу. Миний хувьд дөрвөн хүүхдийн эцэг. Энэ утгаараа би аавуудын төлөөлөл байх ёстой. Би жүжигчин, Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан хүн. Энэ утгаараа би урлаг, соёлын салбарын төлөөлөл байна. Мөн би гуч гаруй жил бизнес эрхэлсэн хүн. Бас энэ утгаараа би бизнес эрхлэгчдийн төлөөлөл болж ажиллах ёстой. Тэгэхээр дан ганц хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн төлөөлөл гэдэг нэг л өнцгөөр хандах, ойлгох нь буруу юм. Ийм хандлагыг би өөрчлөхийн төлөө, нөгөөтэйгүүр хүний эрхийг салбар бүрд хангах чиглэлд том төлөөлөл болж ажиллана.
-Бизнесийн салбарынхан таныг мэдэх нь мэднэ. Зарим хүмүүсийн хувьд таныг “Баян Баясаа” гэж дууддаг юм билээ. Энэ ямар учиртай нэр вэ. Таны хоч уу?
-Энэ бол сайхан бэлгэдэлтэй үг шүү дээ. Миний хувьд 12 насандаа анхныхаа цалинг авч байлаа. Тэр үед тоглолт хийгээд, йогаар хичээллэдэг байсан. Хамгийн анхныхаа цалинг аваад түүгээрээ халуун сав авч ээждээ өгч байлаа. Түүнээс хойш Их сургуульд орохдоо хувьдаа автомашинтай болчихсон залуу явлаа. Энэ бол хөдөлмөрийн ач. Манай аав геологич хүн. Ээж маань тооцооны нягтлан хүн. Миний хувьд элит, эсвэл сэхээтэн гаралтай хүн биш. Би ажилчин ангиас гаралтай. Тиймээс би хөдөлмөрийн үр шим, ач тус ямар байдгийг мэднэ. Удам дамжсан хөрөнгө байхгүй. Надад олдсон зүйл байх л юм бол би түүнийг бизнес хийж, хөдөлмөрөө шингээж бий болгосон гэсэн үг. Би гишүүн болохоос өмнө төрд огт ажиллаж байгаагүй. Би тендер авч байгаагүй. Яг л бизнесээрээ явсан. Таны асуугаад байгаа “Баян Баясаа” гэдгийг манай найз нар надад өгсөн нэр. Юу гэхээр би найзуудаасаа хамгийн түрүүнд хамгийн олон хүүхэдтэй болсон нь. Тэр утгаараа намайг хүүхдийн тэргэн дээр суулгаад ч багтахгүй олон үртэй шүү гэдэг байсан. Үртэй хүн баян гэдэг шүү дээ. Энэ утгаараа л намайг найзууд маань “Баян Баясаа” л гэдэг болсон. Үүнээс би ичдэггүй. Яг энэ утга агуулгыг нь мэдэхгүй хүмүүс янз бүрээр хүлээж аваад байхаар зарим үед жаахан төвөгтэй санагддаг.
Э.МӨНХТҮВШИН