Category: улс-төр

УИХ-ын гишүүн, Аж үйлдвэр, эрдэс баялгийн сайд Ц.Туваантай ярилцлаа.

---

-Биднийг одоо намрын их ажил, өвөлжилтийн бэлтгэл хүлээж байна. Үүнд шаардлагатай шатахуун, түлшний хангамж ямархуу байгаа вэ?

-Өнөөдөр (өчигдөр) намрын эхэн сар гарлаа. “Наадмын маргааш намар” гэдэгчлэн монголчууд маань намрынхаа ажилд орж байна. Ингээд ургац хураалт, өвлийн бэлтгэл гээд маш олон ажил давхацдаг. Дээрээс нь цаг хүйтрэхээс өмнө уул уурхайн компаниуд ажлаа шахдаг. Тиймээс энэ үеэр шатахууны хомсдол үүсэх гээд байх магадлал байдаг. Манай улсын шатахууны хангамжийг хувийн хэвшлийнхэн авч явдаг. Салбар яам болон Ашигт малтмал, газрын тосны хэрэг эрхлэх газарт бодлогоо зангиддаг. Одоогийн байдлаар АИ-92 шатахуун 30 орчим, түлш 40 бусад нефтийн бүтээгдэхүүн 30-аас дээш хоногийн нөөцтэй байна. Ер нь манайд гурван долоо хоног буюу 20 орчим хоногийн нөөцөөс доошоо орвол эрсдэл гэж хардаг. Тэгэхээр одоохондоо шатахуун, түлшний нөөцөд ямар нэгэн асуудал байхгүй гэж ойлгох хэрэгтэй.

-Ноднин жил уул уурхайн олборлолт, тээвэрлэлт огцом нэмэгдсэнтэй холбоотойгоор шатахуун, түлшний хомсдол үүссэн гэдгийг албаныхан, салбарын сайд нь хэлж байсан. Тэгвэл энэ жилийн хувьд уул уурхайн олборлолт, тээвэрт хэр хэмжээгээр шаардлагатай гэсэн тооцоо судалгаа гарсан бэ?

-Ер нь бол захиалга, төлөвлөлтийн л асуудал байдаг юм. Өмнө жилийн хувьд гэвэл нүүрсний экспортыг нэг дахин нэмэхээр нэлээд шахсан. Тэгэхээр энэ ажилд явж байгаа том оврын тээврийн хэрэгслүүд маань бүгд л түлш, шатахуунаар явж байгаа. Гэнэтийн ийм огцом өсөлт оруулж ирсэн нефтийн бүтээгдэхүүний хомсдол үүсэхэд нөлөөлсөн. Харин энэ жилийн хувьд бүх зүйл захиалгын дагуу явж байгаа. Иймээс огцом өөрчлөлт гарахгүй. Шатахууны нөөцөд нөлөөлөхгүй гэж харж байна.

-Өнгөрсөн сард ОХУ-д үнэ нэмэгдсэн гэдэг мэдээлэл цахим орчинд гарсан. Энэ үнэн бол манайд ямар нөлөө үзүүлэх вэ. Дээрээс нь ноднин жилийнх шиг хонож дугаарладаг байдал үүсгэхгүйн тулд Засгийн газар, салбар яамнаас ямар бодлого барьж ажиллаж байна вэ?

-Өмнө жилүүдэд гарч байсан асуудлыг бид энэ жил аль болох гаргахгүй гэж харж байгаа. ОХУ-д одоогоор үнэ нэмэгдсэн талаарх мэдээлэл алга. Тэгэхээр бодит мэдээлэл биш байх гэж бодож байна

Удахгүй Орос, Монголын Засгийн газар хоорондын комиссын дарга нь манай улсад ирнэ. Энэ үед нь бид шатахуун, түлштэй холбоотой асуудлаа нарийвчилж ярина. Мөн энэ онд Засгийн газар хоорондын комиссын хуралдаан болж, нефть бүтээгдэхүүнүүдийн тал дээр бид хэлэлцээрүүдийг хийнэ. Энэ бүхэн эргээд баталгаа болж явна гэж харж байна. Ямар ч улс орны хувьд нөөцийн сав их чухал байдаг. Гэтэл манай улсад бараг байхгүйтэй адилхан. Тиймээс түлш шатахууны нөөц бол үндэсний аюулгүй байдалтай холбоотой асуудал учраас Засгийн газраас хувийн хэвшлийнхэнтэйгээ хамтарч тодорхой хэмжээний нөөцийг бэлдэх ажлыг ярьж байгаа. Ойрын хугацаанд хийхээр төлөвлөж байгаа гэж ойлгож болно.

-Та сайд болсноосоо хойш өнгөрсөн долоо хоногт Эрдэнэт үйлдвэрт ажилласан. Чухам яагаад тус үйлдвэрийг сонгож очсон юм бэ?

-Өнгөрсөн зургадугаар сард Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлтийн хүрээнд Монгол Улсын анхны 126 гишүүнтэй парламент бүрдсэн. Үр дүнд нь гурван намын төлөөлөл орсон хамтарсан Засгийн газар байгуулан ажиллаж байна. Энэ хүрээнд манай яам хуучин Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яам байсан бол одоо Аж үйлдвэр, эрдэс баялгийн яам болж нэрээ өөрчилсөн. Үүгээрээ аж үйлдвэрээ түрүүнд нь тавьж явъя. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улс хэдий болтол том улсуудын бэлтгэл бааз байх вэ. Өөрсдөө үйлдвэрлэл, баяжуулалт явуулж, боловсруулалт хийгээд нэмүү өртөг шингээгээд өндөр үнээр борлуулах боломжтой. Дээрээс нь ажлын байрыг маш ихээр нэмэгдүүлэх боломжтой учраас энэ чиглэлд бодлогоо явуулахаар шийдвэр гаргаж ажиллаж байна. Бидний хувьд хүнд үйлдвэрийн асуудал ярихаар төсвийн орлогын нэлээд хувийг бүрдүүлж байгаа нь Эрдэнэт үйлдвэр. Тийм болохоор тус үйлдвэрт очиж ажилласан. Аж үйлдвэр, тэр дундаа хүнд үйлдвэрийн салбарыг хөгжүүлэхийн тулд Үйлдвэр технологийн парк байдлаар хэрэгжүүлэхээр болж Үйлдвэр технологийн паркийн тухай хууль гарсан. Өөрөөр хэлбэл, энэ асуудлыг ганц үйлдвэр байдлаар биш, гол түүхий эд нь гарч байгаа том уурхайгаа түшиглэж байгуулах юм бол боловсон хүчний асуудал, хөрөнгө төсвийн хэмнэлттэй байдлыг тооцож хийхээр болсон. Ингээд манай улсад Үйлдвэр технологийн паркийг зургаан газар байгуулна. Эдгээрийн хамгийн том нь Эрдэнэтийн Үйлдвэр технологийн парк байгаа юм. Энэ паркийн ажил эхлээд дэд бүтцээ бий болгохоор нэлээд ажлыг хийсэн байна. Үүнд 1100 гаруй га газрыг тусгай хэрэгцээнд авч, авто болон төмөр зам, цэвэр ус, ариутгах татуургын ажлыг 60-90 хувьтай гүйцэтгэсэн байдалтай байна.

-Томоохон үйлдвэрүүд барина гэдэг ч гацсан, удааширсан байдал олон бий. Наад захын жишээ гэхэд л Нефть боловсруулах үйлдвэр байна. Тэгэхээр та салбар хариуцсан сайдын хувьд эдгээр урагшилж өгдөггүй, ашиглалтад ордоггүй үйлдвэрүүдийн бүтээн байгуулалт дээр ямар бодлого барьж ажиллахаар төлөвлөж байна вэ?

-Энэ бол үнэн. Ер нь бид аж үйлдвэрийн салбарыг яриад олон жил болж байна. Харин одоо энэ шинэ Засгийн газар эдгээр ажлуудаа 100 хоногийн ажлынхаа хүрээнд яриад эхэлчихсэн байгаа. Хоёрдугаарт, хамтарсан засаг учраас улс төрийн ямар нэгэн гацаа саад бага байна гэж харж байна. Улс оронд хэрэгтэй, зайлшгүй шаардлагатай томоохон шийдвэрүүд, бүтээн байгуулалтууд хамтарсан засгийн үед явагддаг. Ийм байдлаар эдгээр ажлуудаа нэлээд ахиулна. Мэдээж төсөв, санхүүгийн хувьд дан төсвийн хөрөнгөөр дийлэхгүй. Тиймээс гадны хөрөнгө оруулалтуудыг татах, хувийн хэвшилтэйгээ хамтарч ажиллах чиглэлд ажиллана. Мөн бид цаашдаа маш олон төслийг эхлүүлж, сэглээд хаях биш, салбар бүр дээр бүтээн байгуулалтыг хийнэ. Жишээлбэл, Эрдэнэтийн үйлдвэр технологийн парк дээр Зэс хайлуулах үйлдвэр, Дарханых дээр Гангийн үйлдвэр гээд зориод ажиллана. Таван толгой дээр гэхэд л Нүүрс, химийн асуудлаа яриад дараагийн шатанд нь гаргана. Ингэж тодорхой болох, ТЭЗҮ нь хийгдсэн асуудлуудыг бариад явна.

-Том үйлдвэрүүд байгуулаад эцсийн бүтээгдэхүүн гаргаад эхлэхээр худалдан авагч олох асуудал гарч ирж л таарах байх. Энэ асуудлыг хэрхэн харж байна вэ?

-Эрдэнэтийн Зэс хайлуулах үйлдвэр дээр ярихад бид баяжмалаа шууд гадагш нь гаргаж байгаа. Катодын зэсээ их хэмжээгээр үйлдвэрлээгүй. Харин түүнийг дагасан жижиг үйлдвэрүүд дээр л катодын зэс үйлдвэрлэж байгаа. Тиймээс эхний ээлжинд баяжмалаа гадагш нь гаргаад байх биш, өөрсдөө катодын зэсээ гаргаж авах зорилготой байгаа. Дараа нь түүнийг дагасан жижиг үйлдвэрүүд гарч ирнэ. Үүн дээр төр гэхээсээ илүү хувийн хэвшил оролцох боломжтой. Зэс турба, эдлэлүүд, зэс утас, зэсийн нунтаг хүртэл үйлдвэрлэх хэрэгцээ шаардлага бий. Ингэж гол нэмүү өртөг маш их шингэдэг хэсэг нь бэлэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх хэсэг дээрээ гарч ирнэ. Бид яагаад Үйлдвэр технологийн парк гэж яриад байна гэхээр эхлээд бэлэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх катодын зэсээ гаргаж авах шаардлага байна. Тэгж байж үйлдвэрлэл явна. Цогцоор нь асуудалд хандъя гэдэг байдлаар УИХ, Засгийн газар дээр шийдвэр гарсан нь Үйлдвэр технологийн парк юм аа л гэж ойлгох хэрэгтэй.

 

Сэлэнгэ, Дархан-Уул, Төв аймагт Ардчилсан намаас нэр дэвшиж сонгогдсон УИХ-ын гишүүн С.Эрдэнэболдтой цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-Анхны 126 гишүүнтэй парламентад сонгогдлоо. Энэ парламент, Засгийн газар бүрэн эрхийнхээ хүрээнд ямар байдлаар ажиллах ёстой, юуг шийдэх шаардлагатай, эрх чөлөө, шударга ёсыг ямар бодлогоор бодитой болгох хэрэгтэй гэж та харж байна вэ?

-Энэ парламент, түүний бүрдүүлсэн хамтарсан Засгийн газраас ард түмэн ихийг хүсэн хүлээж байна. Тэд нийгэмд шударга ёсыг тогтоогоосой, дарга нарт бус иргэдэд үйлчилдэг төрийн албыг бүрдүүлээсэй, авлигатай дүр эсгэсэн маягаар бус жинхэнэ ёсоор тэмцээсэй, ажлын байр ихээр бий болгож, ядуурлыг бууруулаасай гэж хүсч байна. УИХ-ын гишүүний хувьд би сонгогч түмний өмнөөс эдгээр хүсэлтийг нь биелүүлэхийн төлөө бүхнээ зориулж хүчин зүтгэнэ. Нийгэм эдийн засгийн өнөөгийн байдал амаргүй байгаа. Өмнө нь эрх баригчид найман жилийн турш дангаар ноёрхохдоо үндсэндээ хараа хяналтгүй ажилласан гэж хэлж болно. Тэд алдаа их гаргасан, түүний уршгаар байгаа нөөц боломжийг ч алдсан. Алдагдсан боломжийг, алдааг богино хугацаанд засаж, эрчимтэй ажиллахад нь би гишүүний хувьд ард түмний дуу хоолой нь болж ажиллахыг зорино. Ер нь парламентын засаглалтай оронд бид дан гүйцэтгэх засаглалд найдалгүй, УИХ-ын гишүүн бүр нийгмийн хөгжилд өөрийн манлайллаа үзүүлж байж, дээр дурдсан тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэхэд болон улсын хөгжилд өөрийн хувь нэмрээ оруулах ёстой гэж үздэг.

-Та яг энэ зарчмаар ажиллах уу?

-Би энэ зарчмыг баримтална. Өөрөөр хэлбэл, “жирийн л нэг гишүүн” байхыг хүсэхгүй байна. Харин манлайлагч гишүүн байх болно. Үүний тулд бидний хамтын гэр Монгол эх орныхоо үндэсний аюулгүй байдалд аюул занал учруулж буй гадаад, дотоод хүчин зүйлсэд бодитой дүн шинжилгээ хийж, үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал, түүний хууль эрх зүйн орчныг шинэчлэх асуудалд онцгойлон анхаарч ажиллана. Яг нарийндаа Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал бол Үндсэн хуулийн дараа орох төрийн бодлогын хамгийн чухал бичиг баримт юм. Гэтэл одоогийн мөрдөж буй үзэл баримтлал маань 2010 онд батлагдсанаас хойш даруй 14 жил өнгөрчээ. Гэтэл уг баримт бичигт дэвшүүлсэн нэлээд олон зорилт хэрэгжээгүй, эсвэл хангалтгүй хэрэгжиж байгаад би санаа зовж явдаг. Үүний шалтгаан нь энэ чухал баримт бичгийн хэрэгжилтэд нэг их ач холбогдол өгөлгүй орхисонтой холбоотой болов уу. Үндэсний аюулгүй байдлын үүднээс дотоодод ч шийдэх асуудал байна. Иймд УИХ-ын бусад гишүүдтэй хамтарч энэ асуудлаар санаачилга гаргаж нэлээд ажил төлөвлөж байна.

-Хамтарсан Засгийн газарт зарим иргэд шүүмжлэлтэй хандаж байгаа бол зарим нь нэгдээд ажлаа хийхийг шаардаж байна. Таны хувьд ямар байдлаар хүлээн авч, ямар зарчим баримтлан ажиллах ёстой гэж үзэж байна вэ?

-Миний хувьд Монголын ард түмний язгуур эрх ашгийн үүднээс хамтарсан Засгийн газар байгуулж ажиллахыг дэмжиж хүлээн авсан байгаа. Гэхдээ таны асуусанчлан энд хамтарсан Засгийн газрын үйл ажиллагаанд баримтлах зарчим их чухал гэдгийг онцлон хэлье. Гурван намаас Засгийн газрыг бүрдүүлж байгаа гишүүд маань “нэг хөнжил дотор ороод давхар дээлтэй” амар жимэр хэвтээд байж болохгүй. Хамгийн гол нь хамтарч том төслүүдийг богино хугацаанд үр дүнтэй хэрэгжүүлэх чин эрмэлзлэлтэй байх, авлигаас ангид байх, төрийн дарангуйллыг халж, төрийн албыг шинэчлэх, бизнесийн орчныг эрүүлжүүлэх, баялаг бүтээгчид, хөрөнгө оруулагчдыг дэмжих гээд зарчмуудыг баримталж ажиллах хэрэгтэй байна. Хэрхэхийг цаг хугацаа харуулна. Хэрэв “буруу замаар будаа тээвэл” түүнтэй эвлэрэхгүй.

-Саяны сонгуулиар маш их мөнгө зарцуулагдлаа. Монгол Улсын эдийн засаг өсөлттэй гэж байгаа ч маш эмзэг гэдэг. Байгаагийнх нь хэрээр үрээд байж болохгүй байх л даа. Яаж эдийн засгаа одоо байгаагаас хэд дахин илүү өсгөх вэ?

-Саяхан Монгол Улсын нийгэм, эдийн засгийн байдлыг харуулах хагас жилийн хугацааны статистик гарсныг уншиж танилцсан. Гадаад худалдаа сайн байгаатай холбоотой төсвийн гүйцэтгэл боломжийн, эдийн засаг өсөлттэй, инфляци зорилтот түвшиндээ орсон байна. Гэхдээ үүнийг түр зуурын биш, цаашид тогтвортой өсөлт болгож авч үлдэх нь чухал. Манай улсын эдийн засаг гадаад худалдаа ялангуяа нүүрс, зэсний үнээс шууд хамаардаг. Монгол Улс 2024 оны хагас жилийн байдлаар экспорт 7.9 тэрбум ам.долларт хүрч. Миний санаж байгаагаар дөрвөн жилийн өмнө буюу 2020 оны зургадугаар сард нийт экспортын хэмжээ 2.8 тэрбум ам.доллар байсан. Тэгэхээр манай улс тэр үетэй харьцуулахад гурав дахин их валют олжээ. Энэ оны хагас жилийн импорт 5.4 тэрбум ам.долларт хүрч, тэнцэл 2.5 тэрбум ам.долларын ашигтай гарчээ. Энэ бол чамлах үзүүлэлт биш.

-Чамлахгүй ч бид баярлах болоогүй байлгүй…?

-Манай улсын эдийн засаг эмзэг гэдэгтэй санал нийлнэ. Учир нь Монгол Улсын эдийн засаг нүүрснээс хэт хараат болсон нь санаа зовоож байна. Хэрэв нүүрсний үнэ дэлхийн зах зээл дээр унах, өмнөд хөрш нүүрсний худалдан авалтаа багасгавал манай эдийн засаг хүндэрнэ. Хятадын зах зээл дээрх коксжсон нүүрсний ханш 200 орчимд хэлбэлзэж байна. Манай Монголын нүүрс бусад улстай харьцуулахад хямд, зах зээлдээ ойр, бас Дэлхийн гангийн холбоо 2024 онд дэлхийн гангийн эрэлт өнгөрсөн оныхоос буурахгүй гэсэн мэдээлэл өгсөн болохоор ойрын хугацаанд хүндрэл гарахгүй гэж найдаж байна.

-Эдийн засгаа яаж өсгөх вэ. Энэ тал дээр та ямар бодолтой явдаг вэ?

-Уул уурхайн экспортод гардаг элдэв хүнд суртал, гадаадын хөрөнгө оруулалтад саад болдог байдалд онцгой анхаарах ёстой. Бид зөвхөн Хятад биш, сүүлийн үед эдийн засаг нь эрчимтэй өсөж байгаа Энэтхэгийн зах зээлд нүүрсээ борлуулах, Япон, Солонгос зэрэг орнуудын зах зээлд гарах гарцыг нэн яаралтай нээж чадвал эдийн засаг хэд дахин нэмэгдэх боломж байна. Мэдээж том дүнгээр нь харвал хувийн хэвшлээ дэмжиж, зээлийн хүүг буулгах, ажлын байр олноор бий болгох, төсөв, мөнгөний зөв бодлого хэрэгжүүлэх гээд шийдвэл зохих асуудлууд бол байгаа.

-Хамтарсан Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөр удахгүй тодорхой болж, ээлжит бус чуулганаар танилцуулагдах сураг байна. Таны хувьд энэ засаг яг ямар том төсөл, хөтөлбөрүүдээр нэгдэх ёстой гэж бодож байна вэ?

-Гурван нам хамтарч шинэ Засгийн газар бүрдүүллээ. Мэдээж өөр өөрийнхөө мөрийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлнэ гээд гурван тийш чангаах шаардлагагүй байх. Томоохон төслийн хувьд дэд бүтцийн улс орны цаашдын хөгжилд нэмэр болохуйц төсөл хөтөлбөр эхлүүлэх ёстой. Тухайлбал, Эрдэнэбүрэнгийн УЦС энд дурдмаар байна. Бид эрчим хүчээ гаднаас экспортоор авалгүй өөрсдөө бие даан шийдвэрлэх ёстой. Улс орны хөгжлийг эрчим хүчгүйгээр төсөөлөх аргагүй. Гадаад өрийн асуудалдаа анхаарах цаг ирлээ гэж бодож байна. Манай нийт иргэдийн арилжааны банкнаас авсан зээл ганц жилийн дотор 14 их наядаас 19.7 их наяд буюу даруй 5.7 их наяд төгрөгөөр нэмэгдсэн гэх статистик хагас жилийн тайланд харагдсан. Ломбард, ББСБ, хоршоо энэ тэрийг оруулбал бүр их тоо гарах байх. Тэгэхээр улс орноо төдийгүй иргэдийн, өрхийн зээл санаа зовоох асуудал болжээ. Үүнээс гадна, Статистикийн бизнес регистрийн санд 2024 оны эхний хагас жилийн байдлаар бүртгэлтэй 245 мянган хуулийн этгээдийн 40 хувь нь үйл ажиллагаа явуулж, 60 хувь нь үйл ажиллагаа явуулаагүй байна. Энэ бүхэн төсөв, мөнгөний бодлого оновчгүй байгааг харуулж байна. Төр нь бүтээн байгуулалт хийхээс илүүтэй хувийн хэвшилдээ орон зай үлдээх ёстой. Дээр дурдсан асуудлууд Шинэ Засгийн газрын хамгийн түрүүнд хийх ёстой ажил гэж би хэлнэ.

-Удахгүй намрын чуулганаар төсөв хэлэлцэнэ. Жил бүрийн төсөв алдагдалтай батлагддаг. Ер нь Төсвийн шинэчлэл, хуваарилалт, орлого бүрдүүлэлтийг яаж хийх хэрэгтэй вэ?

-Бидний гадаадаас олдог 10 ам.долларын бараг найм нь зэсийн баяжмал, нүүрс хоёрт оногддог. Саяхныг хүртэл зэсийн баяжмал дангаараа экспортын орлогод гол байр суурьтай байсан бол 2005 оны үеэс урд хөршийн эдийн засаг эрчимжихийн зэрэгцээ нүүрс үнэд орж манай экспортын гол бүтээгдэхүүний нэг болсон байдаг. Энэ хоёр бүтээгдэхүүний үнэ ханш дэлхийн зах зээл дээр өндөр байвал эдийн засаг нь өсөж, унавал дагаад унадаг эмзэг эдийн засагтай орны тоонд багтаж байна. Ийм улс орнуудад төсвийн тогтвортой байдал маш чухал. Уул уурхайгаас хараат улс орнуудад төсвийн тогтвортой байдлын арга хэрэгслийг чадварлаг ашиглаж, сахилга баттай байж чадсанаас хөгжлийн өндөр түвшинд хүрсэн байдаг. Ийм улсуудын тоонд Австрали, Канад, Чили, Шинэ Зеланд зэрэг орнууд орно.

-Гэтэл манайд тэр бодлого нь хангагдаж чадахгүй байгаа байлгүй?

-Сүүлийн жилүүдэд Монгол Улсын төсөв хоёр их наядын алдагдалтай баталдаг болсон. Энэ хэмжээгээр гадаад өр нэмэгдэж байгаа. Тэгэхээр Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуульд заасан дөрвөн тусгай шаардлагыг чанд мөрдөх ёстой. Сүүлийн жилүүдэд энэ нь тас орхигдсон асуудал. Ялангуяа нэгдсэн төсвийн тэнцвэржүүлсэн тэнцэл нь тухайн төсвийн жилийн дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хоёр хувиас илүүгүй алдагдалтай байх болон Засгийн газрын өрийн өнөөгийн үнэ цэнээр илэрхийлэгдсэн үлдэгдэл нь тухайн жилийн оны үнээр тооцсон дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 60 хувиас хэтрэхгүй байх гэсэн хоёр чухал заалтыг чанд мөрдөх ёстой. Мөн төсөвт элдэв зардал нэмж хувийн хэвшлийнхээ орон зайг булаадаг асуудалд цэг тавимаар байна. Өөр нэг чухал асуудлыг хөндөхгүй байж боломгүй байна. Төсвийн хөрөнгө оруулалтын үр ашгийг анхаарах ёстой. Олон жил дамнан өртөг нь өсдөг. Хэт өндөр мөнгөн дүнтэй мөртлөө иргэдийн амьдралд наалдахгүй олон төсөл хөтөлбөр төсөвт орж ирдэг. Энэ бүхнийг засаж залруулахын төлөө ажиллана гэж бодож байна.

-Саяхан 21 настай иргэн амиа алдсан. Ар гэрийнхэн нь хүүгийнхээ амиа алдсан шалтгааныг Монголын цагдаагаас асууж, нэхэж байна. Ер нь цагдаа аливаа гэмт хэрэгт холбогдох тохиолдол эрс нэмэгдсэн. Энэ салбарт юу болохгүй байна вэ, таны хувьд шинэчлэл хийх шаардлага байна гэж харж байгаа юу?

-Энэ талаар би Дэд хороон дээр байр сууриа тодорхой илэрхийлсэн. Хүний эрх, эрх чөлөөг хангах ардчиллын суурь зарчмын үүднээс цагдаа, хууль хяналтын байгууллагуудыг эрс шинэчлэх хэрэгтэй байна. Цагдаа нар ч арга барилаа өөрчилмөөр юм.

-Аж ахуйн нэгж, хувийн бизнес эрхлэгчдээ дэмжих талаар саяны сонгуульд өрсөлдсөн нам, эвсэл бүхэн мөрийн хөтөлбөртөө оруулсан байсан. Таны хувьд өнөөгийн Монголын бизнесийн орчин ямар байна, цаашлаад яаж өөрчлөх шаардлага гэж харж байна вэ?

-Ний нуугүй хэлэхэд, бизнесийн үйл ажиллагааг төрөөс дэмжихээс илүү чөдөр тушаа болох нь их. Бизнес эрхлэгчдийг дэмжихгүй юм гэхэд ядаж үйл ажиллагаанд нь саад тотгор учруулахгүй байвал тэр нь дэмжлэг болох юм. Энэ талаар хийх ажил их бий. Би ч цаашид анхаарч ажиллах болно.

-Та түрүүн гадаад өрийн асуудлыг ярьсан. АН-ын хувьд сонгуулиас өмнө эрх баригчдад гадаад өртэй холбоотойгоор нэлээд хурц шүүмжлэлийг тавьж байсан. Одоо өөрсдөө Засгийн танхимд багтаж ажиллаж байна. Гадаад өрийн асуудлаа энэ бүрэн эрхийн хугацаанд нэгдээд багасгаж чадах уу?

-Аливаа улсын гадаад өрийн хэмжээ өсвөл инфляци нэмэгдэж, ажилгүйдэл өсөх, хадгаламж буурч, төсөв, мөнгөний бодлогод сөргөөр нөлөөлөх төдийгүй улс орны эдийн засаг болон тусгаар тогтнолд аюул учрах эрсдэл агуулдаг. Гадаадад төлөх өрийн төлбөр улсын хатуу валютын нөөцийг шавхаж, бүхэлдээ эдийн засагт чөдөр тушаа болдог. Зээлийн төлбөрийг дахин зээл авч санхүүжүүлэх нь ирээдүйн орлогоосоо хумсалж байгаа нэг хэлбэр. Өөрөөр хэлбэл, ирээдүй хойч үеэ эдийн засгийн өсөлтөөс хүртэх боломжийг хязгаарлаж байгаа явдал. Монгол Улсад ойрын ирээдүйд хэт их өрийн дарамтаас гарах хүнд зорилт хүлээж байгаа. Энэ бүхэн төсвийг алдагдалгүй төлөвлөх, уул уурхайн баялгаас авах татвар хураамжийн зөв тогтолцоонд анхаарах, гадаадын зээл тусламжийг зөв зүйтэй төсөлд зориулах, хөрөнгийн зардлыг бууруулах, бүх шатны төсвийн зарцуулалтын үр ашгийг дээшлүүлэх зэрэг цогц арга хэмжээ авах ёстой гэж бодож байна.

-Татварын дарамт их байгаа. Ажиллаж байгаа хүн болгон энэ дарамтад өртөж байна гэдэг. Яаж татварын орчинг эрүүл, шударга болгох вэ?

-Татварын дарамт их байгаа учраас аж ахуйн нэгжүүд хаалгаа барьж байгаа талаарх тоог би түрүүн хэлсэн. Нөгөө талаас өрх бүр олон сая төгрөгний өртэй байгаа статистик нь татварын дарамт өндөр байгааг харуулах үзүүлэлт юм. Хүмүүс дур зоргоороо тэр татварыг тэглэнэ, энэ татварыг үгүй болгоно гэж ярьдаг. Нөгөө талаас Татварын Ерөнхий газар манай улс татварын хэмжээ бага улс орны тоонд ордог гэж тайлбарладаг. Миний зүгээс маш нарийн тооцоо судалгаа хийх ёстой гэж үздэг. Тухайлбал, өнөөдрийг хүртэл НӨАТ төлдөггүй аж ахуйн нэгжүүд, хувь хүн байсаар байна. Тиймээс яаж нийтээрээ татвараа төлдөг болох вэ. Шинээр байгуулагдсан аж ахуйн нэгжүүд эхний нэг, хоёр жилдээ татвараас чөлөөлөгдөх, ажлын байр олноор бий болгож буй аж ахуй нэгжүүдэд татварын хөнгөлөлт эдлүүлэх, тансаг хэрэглээний татвар нэмэгдүүлэх гэх зэргээр цогц арга хэмжээг тооцоо судалгаанд үндэслэн нэн даруй авах цаг ирсэн.

-Монгол Улс авлига, ардчиллын индексээрээ хойшоо ухарсаар байгаа. Энэ чиглэлд ямар бодлого үйл ажиллагаа явуулж байж бид урагшлах вэ?

-Саяхан би УИХ-ын гишүүн Ц.Тувааны хамтаар хэд хэдэн төрийн өмчит үйлдвэрийн газраар орлоо. Төрийн өмчит газрууд байнгын хардлагад байдаг. “Цавчаа”, “шахаа” татвар төлөгчдийн мөнгө, нийгмийн баялгийг дээрэмдсэн тухай олон түүхүүд бид сонссоор ирсэн. Ерөөсөө авлигыг бууруулах эхний алхам бол ил тод байдал. Бүх мөнгөний урсгал шилэн байхыг бид газар сайгүй хэвшүүлэх хэрэгтэй. Мөнгө бүхэн мөртэй. Сүүдрийн эдийн засгийг аль болох багасгах, шийдвэр гаргалтад дарга нарын, хувь хүний үзэмж, субьектив нөлөөллийг багасгаж байж авлига буурна. Эрх мэдэл, албан тушаалаа урвуулан ашиглах, мэдээлэлд ойр байгаадаа дулдуйдаж бусдаас давуу тал эзэмших бүх гарцыг үгүй хийх сонгодог арга бол ерөөсөө л ил тод байдал шүү дээ.

-Эрдэнэт үйлдвэрийн хувьд асуудал ямар байна вэ?

-Эрдэнэтийн үйлдвэр жишээ нь худалдан авалт, тендерийн үйл явцаа хиймэл оюун ухаанд суурилсан программаар хийдэг болж байна лээ. Энэ бол маш зөв. Дээр нь орж гарч буй мөнгөн урсгалаа бүхэлд нь шилэн болгох алхмууд хийсэн байна лээ. Ийм зөв жишгүүдийг бүх төрийн өмчит газар дээр хэрэгжүүлэх шаардлагатай. Энэ талаар би холбогдох шийдвэр гаргагч нарт хандахаар бэлтгэж байгаа. Ерөөсөө нийгмийн суурь, итгэлцэл, шударга ёсны үнэ цэнийг нурааж байдаг зүйл бол авлига, хээл хахууль. Нүдэн дээр улс орны өрсөлдөх чадвар ухарч, олон улсын судалгаагаар улам муу дүн аваад байхад бид юу ч болоогүй юм шиг, бас юу ч хийхгүй байж болохгүй шүү дээ.

-Таны хувьд газар тариалангийн бүс нутгаас сонгогдсон хүн. Удахгүй намрын ургац хураалт эхэлнэ. Энэ жилийн хувьд улаанбуудай тариалсан хүн асар бага байна. Ихэнх нь рапс ургуулж. Энэ байдал нь цаашдаа Монгол Улсын хүнсний аюулгүй байдалд нөлөөлөх үү. Импортын улаанбуудайг хориглох бус татвараас хөнгөлснөөр дотоодын тариаланчдад асар том цохилт ирсэн юм биш үү?

-Үнэнийг хэлэхэд, Засгийн газар энэ шийдвэрээ эргэж харах шаардлагатай. Улаан буудайнаас гадна цемент дээр ч бас алдсан гэж үзэж байгаа. Судалгаа, тооцоолол, ирээдүйд гарах үр дүнг нь дутуу тооцсон алхам. Монгол Улсын өрсөлдөх чадварыг авч явж байгаа дотоодын үйлдвэрлэл, хувийн хэвшлээ хамгаалахын оронд асар хүнд байдалд оруулж байгаа шийдвэр. Яаралтай алдаагаа засах хэрэгтэй гэж үзэж байгаа.

Улс төр судлаач Б.Ариунбаяртай АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга Энтони Блинкений айлчлалын талаар ярилцлаа.

---

-Саяхан манай улсад АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга Энтони Блинкен богино хугацаанд хүрэлцэн ирээд буцлаа. Тэрбээр бүс нутгийн улс орнуудаар айлчилж яваа. Энэхүү айлчлалуудынх нь гол зорилго нь юу бол?

-Америкийн нэгдсэн улс Ази тивд онцлон анхаарах болсныг олон улсын харилцааны хүчний шилжилттэй холбож харах нь зүйтэй байх. Сүүлийн 30 гаруй жил олон улсын харилцаанд нэг туйлт систем тогтсон. Тэр систем дэх манлайлагч, жанжлагч нь АНУ байсан. Дэлхий дахинд яригдсан асуудал бүрд голлох үүрэгтэй оролцож, үндсэндээ дэлхийн цагдаагийн үүрэг гүйцэтгэх болсон. Гэтэл сүүлийн жилүүдэд Ази тивээс дэлхийн нөлөө бүхий тоглогчид төрөн гарч байна. Ялангуяа манай урд хөрш болох БНХАУ олон туйлт систем тогтоох тухай идэвхтэй ярьж, улс төр, эдийн засаг, геополитикийн нөлөө нь ч нэмэгдэж байна. АНУ мэдээж манлайлал, жанжлалаа хадгалахын тулд БНХАУ-ын нөлөөг хязгаарлах сонирхолтой байгаа нь илт харагдах болсон. Энэ бодлого Жо Байдены үед эхэлсэн юм биш. Барак Обама анх 2009 онд Ази, Номхон далайд дахин тэнцвэржүүлэх бодлого зарласан.

Дональд Трамп Хятадтай худалдааны дайн өрнүүлж, БНХАУ нөлөөг хязгаарлах бүс нутгийн яриа хэлэлцээг дэмжиж, Энэтхэг-Номхон далайн стратегийг баталсан. Жо Байден ч мөн Хятадын нөлөөг хязгаарлах бодлогыг үргэлжлүүлж, бүс нутгийн түнш болон уламжлалт холбоотнуудтайгаа харилцаагаа хөгжүүлж байна. Зөвхөн БНХАУ-аас гадна Азид улс хоорондын газар нутгийн маргаан, Солонгосын хойгийн цөмийн аюул гээд цөөнгүй асуудал байна.

–АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга гэдэг тухайн улс орондоо ямар эрх мэдэлтэй хүн байдаг вэ. Гадаад бодлогоо 100 хувь тодорхойлоод, хоёр улсын хамтын шийдвэр гаргахад улс орноо бүрэн төлөөлж чадахаар эрх мэдэлтэй хүн үү гэж олон хүн сонирхон асууж байна лээ. Энэ талаар та тодруулахгүй юу?

-Төрийн нарийн бичгийн дарга гэдэг бол АНУ-ын гадаад бодлогод ямар ч эргэлзээгүйгээр туйлын чухал хүн. Бусад орнуудтай дүйцүүлж тооцвол Гадаад хэргийн сайд. Гэхдээ эрх мэдэл, шийдвэр гаргалтад оролцох байдлаараа бусад салбарыг удирдаж буй хүмүүсээсээ илүү. Ер нь АНУ-ын гүйцэтгэх засаглалын гол хүмүүсийн нэг. Улсаа олон улсад төлөөлнө. АНУ-ын гадаад бодлого ч далайц нь том тул түүнийгээ дагаад Төрийн нарийн бичгийн даргын эрх мэдэл ч их. Тиймээс эрх мэдэл, гадаад бодлого зэрэгт нөлөөлөх хамгийн чухал хүн гэж ойлгох хэрэгтэй.

-АНУбол Монгол Улсын хамгийн том, хамгийн өргөн хүрээнд харилцах боломжтой гуравдагч хөрш. Гуравдагч хөршийн бодлогыг ч энэхүү айлчлалын үеэр онцлон ярилцсан. Ер нь энэ улстай манай улс ямар түвшинд харилцаатай байдаг вэ. Харилцааны түвшингээ ямар болгохыг зорьдог юм бол?

-Бидний гадаад бодлогод сүүлийн жилүүдэд гарсан томоохон ахиц нь гуравдагч хөршүүдийнхээ заримтай стратегийн түншлэлийн түвшинд харилцах болсон явдал. Тэр дунд АНУ мэдээж чухал байр суурь эзэлнэ. Анх гуравдагч хөршийн бодлого манай бодлогын баримт бичгүүдэд албажин тусаж, нэр томьёо нь төлөвшихөд ч АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга Бэйкер, Олбрайт нарын айлчлал чухал нөлөөлсөн. Бидний хувьд аль нэг эвсэл холбоонд нэгдэхгүй байх бодлоготой. Тиймээс стратегийн түншлэлийн харилцаагаа улам бэхжүүлээд, гол нь бодит ашиг сонирхлыг нь татах, эдийн засгийн үр ашигтай хамтын ажиллагааг хөгжүүлэхэд анхаарах нь чухал байна.

-Айлчлалын үеэр ямар асуудлууд хэлэлцэж, яг юу, юу шийдчихээд буцав. Айлчлалын гол үр дүн юу байв?

-Улс төрийн талаасаа бол хоёр талын харилцаа өндөр түвшинд байгааг нотолсон нь энэ айлчлал болон долдугаар сард манай Гадаад харилцааны сайдын АНУ-д хийсэн айлчлалын үр дүн. Түүнээс гадна Ерөнхий сайдын АНУ-д хийсэн айлчлалын үеэр тохиролцсон зарим асуудлыг урагшлуулахад энэ айлчлал чухал үүрэг гүйцэтгэлээ. Олон чухал гэрээ, хэлэлцээрийн дотроос АНУ Монгол Улсад Англи хэлний багш бэлтгэхэд дэмжлэг үзүүлэх асуудал байлаа. Бид өнгөрсөн онд англи хэлийг хоёрдогч хэл болгох асуудлыг нийтээрээ хэлэлцэж байсныг санаж байгаа байх. Үүний цаана боловсон хүчний асуудал бий. Үүнийг шийдэхэд АНУ-тай хамтран ажиллах нь чухал хөшүүрэг болно гэсэн үг.

–Америк бол Ардчиллын эцэг орон. Манай улсад ардчилал бий болоод гуч гаруй жил болж байгаа. Тэгэхээр ардчиллын эцэг орны төлөөлөл, төр засгийн удирдлагууд манай улсад айлчлах нь ардчиллын дархлааг бий болгох нөлөөтэй гэж харж болох уу?

-АНУ-Монгол Улсын харилцаа хурдацтай хөгжсөний хөшүүрэг нь манай ардчилсан өөрчлөлт, шинэчлэл байсаар ирсэн. Анх 1990 онд АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга Бэйкер Монгол Улсад айлчилж байлаа. Тэд ч манай ардчиллыг хамгаална, дэмжинэ, бэхжүүлнэ гэдгээ ил тодоор мэдэгддэг. Даян дэлхийд ардчиллыг түгээхэд ч анхаардаг. Мэдээж таны хэлснээр АНУ бол ардчиллын үлгэр жишээ орон. АНУ төдийгүй Ази, Европын ардчилсан, өндөр хөгжилтэй харилцах нь манай ардчиллыг бэхжүүлэхэд мэдээж тустай.

-Ер нь Монгол Улсын хувьд АНУ-тай харилцаагаа илүү өргөжүүлэх нь мэдээж эдийн засгийн хувьд эерэг нөлөөлтэй байна. Харин геополитик талаасаа ямар нэгэн сөрөг нөлөөлөл үүсэх үү. Учир нь манай хоёр хөршийн хувьд АНУ-тай харилцаа тааламж энэ цаг үед сайнгүй байгаа шүү дээ…?

-Үгүй гэж харж байна. Бид 1994 онд анхны гадаад бодлогын үзэл баримтлалаа батлахдаа ч, 2011 онд шинэчлэн батлахдаа ч гадаад бодлогын чиглэлээ тодорхой заасан байдаг. Бидний хувьд хоёр их хөрштэйгөө тэнцвэртэй харилцах нь гадаад бодлогын тэргүүлэх чиглэл, гуравдагч хөршийн бодлого бол удаахь чиглэл. Бид энэ бодлогоо тууштай баримталж байгаа. Их гүрнүүдийн харилцаа хүйтрэх, дулаарах ямар ч үе үүссэн бид өөрсдийн тодорхойлсон чиг шугамаа л дагаж байгаа. Тэгэх ч ёстой. Мэдээж их гүрнүүдийн зүгээс бидэн рүү чиглэсэн шахалт ирнэ. Магадгүй манай гадаад бодлогыг хумих гэж оролдоно. Гэхдээ бид тэр бүхнийг давж олон тулгуурт гадаад бодлогоо үргэлжлүүлэх нь манай ашиг сонирхол.

-Нэг үеэ бодоход Монгол Улсад дэлхийн томоохон улс орнуудын удирдлагууд айлчлах нь эрс нэмэгдсэн байна. Үүгээрээ дэлхий биднийг сонирхож байна гэж ойлгож болох уу. Нэг хэсэг айлчлал гэхээр Монгол Улс тусламж, мөнгө төгрөг гуйх гэж байна гэдэг нүдээр хардаг байсан гэлцдэг. Одоо бол харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг гадаад бодлогодоо голлож барьж байгаа байх, тийм үү?

-Манайх руу чиглэсэн өндөр, дээд түвшний айлчлалын давтамж эрс нэмэгдэж байгаа нь мэдээж нэн түрүүнд ярилцлагын эхэнд дурдсан олон улсын харилцааны системийн шилжилттэй шууд холбоотой. Их гүрнүүд жижиг улсуудыг өөртөө татахыг оролдож байна. Нөгөө талаас нь харвал манай улсын 30 гаруй жил баримталсан нээлттэй, олон тулгуурт, энхийг эрхэмлэсэн гадаад бодлогын үр дүн. Үнэхээр таны хэлсэнчлэн урьдын адил гуйдаг, тусламж авдаг байдлаасаа татгалзах гэсэн оролдлого манай шийдвэр гаргагчдаас гарч байж болох юм. Нэг үеэ бодвол манай эдийн засаг ч дээрдлээ. Үүнийгээ дагаад гадаад бодлогын агуулга ч өргөжиж байна.

“Монголын хүнд үйлдвэрийн эрдэс холбоо”-ны гүйцэтгэх захирал М.Буянбадрахтай ярилцлаа.

---

-Сонгууль болж өнгөрлөө. Гурван нам хамтарч ажиллахаар Засгийн газрын Мөрийн хөтөлбөрөө боловсруулж байгаа гэсэн. Намууд ямар хөтөлбөр дэвшүүлсэн бэ?

-Хамтарсан Засгийн газраа байгуулсан гурван Нам мөрийн хөтөлбөртөө ингэж тусгасан. МАН өнгөрсөн дөрвөн жил хүнд үйлдвэрлэлийг дэмжих маш сайхан хөтөлбөртэй олон үйлдвэрийг ашиглалтад оруулах байсанч хэрэгжилт маш муу байсан. Өөрийн ордгүй баяжуулах, боловсруулах 20 гаруй үйлдвэр хаалгаа барьсан. Шинэ хөтөлбөртөө түүхий эдийг анхан шатнаас гүн боловсруулах хүнд үйлдвэрүүдийг ашиглалтад оруулж, нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн боловсруулна. Боловсруулах үйлдвэрлэлийг эрчимтэй дэмжиж экспортын орлогыг нэмэгдүүлнэ.

Ардчилсан нам “Нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг дэмжиж, Аж үйлдвэрийн салбарыг экспортын чиг баримжаатай болгоно. Татвар санхүүгийн бодлогоор дэмжинэ.” ХҮН нам “Ашигт малтмалын АМНАТ болон өсөн нэмэгдэх АМНАТ-ийн тооцох аргачлалыг өөрчилнө, уул уурхайн үйлдвэрлэлийн салбарын эцсийн бүтээгдэхүүний экспортыг дэмжих эдийн засаг, эрх зүйн таатай орчныг бүрдүүлнэ.

-Ашигт малтмалын тухай хуулийн шинэчилсэн хэлэлцүүлэг өнгөрсөн жил явагдаж байсан яагаад өргөн баригдаагүй юм бол?

-Ашигт малтмалын тухай хууль бол манай улсын хөгжилтэй маш холбоотой суурь хууль. Энэ хуулийг маш олон удаа өөрчлөөд энэ том салбарын хөгжлийг тушаад ГХО-ыг хүлээлтэд оруулсан. Манай улсын 3 том орд л улсын төсвийн орлогын ихэнхийг бүрдүүлж энэ салбарын нүүрийг тахлаж байна. Хуулийн төслийг 4 жил боловсруулаад хэд хэдэн удаа нийтээр хэлэлцүүлсэн боловч салбарынхан хүлээж аваагүй маш их эсэргүүцсэн, хуучнаар Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яам салбарын бодлогоо Сангийн яамнаас хамгаалж чадаагүйгээс өргөн баригдаагүй. Хайгуулын салбар зогсонги байдалд орж, үйлдвэрүүдийн тоо өсөх биш буурч, ашигт малтмалаа түүхийгээр нь экспортлох бодлого ноёлж ирлээ.

Нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг дэмжинэ гэдэг боловч АМНАТ-ийн дарамт маш их байлаа. Үүнээс болж АМНАТ-ийн өр 2 их наяд гаруй төгрөг болсон. Шинээр байгуулагдсан Аж үйлдвэр, эрдэс баялгийн яам Ашигт малтмалын тухай хуулиа эрс өөрчилж ГХО-ыг татаж, хайгуул, олборлолт, баяжуулалт, боловсруулалтыг цогцоор нь дэмжсэн хуулийн төслийг энэ ондоо багтааж батлуулах түүхэн хүлээлт үүсээд байна.

-Хөрөнгө оруулагчид ямар асуудлыг сонирхож хүлээж байна?

-Хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олгогдохгүйгээс хайгуулын салбар уналтад орж улсын нөөц нэмэгдэх боломжоо алдсаар байгаа, хайгуулын үйл ажиллагаа хумигдсан тул олборлолтын салбарт шинэ ордууд нээгдэхгүй байгаа, өөрийн ордгүй баяжуулах, боловсруулах үйлдвэрүүд давхар АМНАТ, үндэслэлгүй олон улсын жишиг үнэ зэргээс шалтгаалаад үйлдвэр хаалгаа барьж шинэ үйлдвэрүүд хүлээлтэд орсон. Хайгуулын болон ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийг худалдах, тодорхой хувийг шилжүүлэхэд урьдчилгаа татвар төлүүлдэг болгосон. Бид дэлхий нийтэд байхгүй ийм тоглоомын дүрмээ засахгүй бол томоохон Хөрөнгө оруулагчид орж ирэхгүй. Хүндрэлтэй асуудлуудаа хурдан шийдэхгүй хойшлуулаад хөгжих боломжоо алдсаар байна.

-Яагаад баяжуулах, боловсруулах үйлдвэрүүдээ дэмждэггүй бол?

-Төрийн гурван өндөрлөг нь гадаадад айлчлахдаа ховор металлын орд дээр хамтарч ажиллана, нүүрснээс хий, бусад бүтээгдэхүүн гаргахад хамтарч ажиллана, уул уурхайн эцсийн бүтээгдэхүүний экспортыг дэмжинэ гээд яриад байдаг. Гэтэл бодлого боловсруулдаг яамдууд нь улс орныхоо хөгжлийг дэмжихгүй, үйлдвэрлэлийн бодлогоо шуудхан хэлэхэд боомилоод байгаа. Сангийн яам төсвийн орлогоо хялбар аргаар бүрдүүлэхийн тулд баяжуулах, боловсруулах үйлдвэрүүдэд олоогүй орлогод нь давхардуулж АМНАТ ногдуулдаг, жишиг үнэ гэж өндөр үнээр АМНАТ ногдуулдаг, зараагүй металлд АМНАТ ногдуулдаг. 2024 оны УИХ-ын сонсголоор АМНАТ-ийн асуудлыг шийдвэрлэх хугацаатай үүрэг Засгийн газарт өгсөн. Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яам салбарын бодлогоо Сангийн яамныхаа өмнө хамгаалж чаддаггүй. Эдийн засгийн хөгжлийн яам экспортыг дэмжинэ гээд ганцхан нүүрсний биет хэмжээг нэмэгдүүлэхэд анхаарлаа хандуулдаг, баяжуулах, боловсруулах салбар дээр маш их ажлын байр бий болгож, валютын орлого олох боломж байгааг олж харж хөгжлийн бодлого гаргахгүй юм. АМНАТ-өөр дарамталж баяжуулах, боловсруулах үйлдвэрүүдээ дампууруулж байхаар 2019 оны 3 сараас өмнөх хуулиар явахад баяжуулах үйлдвэрүүд 10 орчим төрлийн татваруудаа орон нутагтаа төлж, ажлын байраа хадгалж, татварын алба татвар төлөгчийн хооронд маргаан гарахгүй байх боломжтой. Энэ асуудлыг шийдвэрлүүлэхээр УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдорж, гишүүн асан Т.Энхтүвшин нар хуулийн төсөл өргөн барьсан боловч энэ УИХ руу шилжсэн.

-Олон улсын зах зээлийн үнэ үндэслэлгүй гэдэг талаар тодруулаач. Биржийн талаар саналаа хэлнэ үү?

-Олон улсын зах зээлийн үнээр АМНАТ ногдуулснаар тухайн компанийн олоогүй орлогод АМНАТ ногдуулж, мөн баяжмалд дагалддаг ялгаж салгах боломжгүй өчүүхэн хувь эзэлдэг үнэт металлуудыг олон улсын зах зээлийн үнээр борлуулсан гэж үзээд АМНАТ ногдуулдаг. Тухайлбал, төмрийн баяжмалаа 1 тн-ыг 60$ зарсан байхад 100$ зарсан гэж үзээд АМНАТ ногдуулдаг. Энэ нь компаниудынхаа өрсөлдөх чадварыг эрс бууруулж татварын өрөнд оруулдаг.

Уул уурхайн бүтээгдэхүүний биржийн тухай хууль мөрдөгдөж эхлээд жил гаруй боллоо. Нүүрс, угаасан нүүрс, төмрийн болон жоншны хүдэр, баяжмалын жишиг үнийг тогтоож АМНАТ ногдуулдаг эрх зүйн орчинг бий болгож хувийн хэвшлийн компаниуддаа татварын дарамтыг бууруулах боломж их байна. Татварын дарамт буурснаар тэдний өрсөлдөх чадвар нэмэгдэнэ.

-Ямар ашигт малтмалыг баяжуулж, боловсруулж өндөр ашиг олох боломжтой вэ?

-Жоншны нөөцөөр дэлхийд 4-т ордог томоохон тоглогч болох боломжтой. Жоншны хүдрээ ямар ч боловсруулалтгүйгээр экспортолсоор байна. Дөрвөн вагон жоншны хүдэр нэг вагон жоншны баяжмалтай тэнцдэг. Жоншийг баяжуулаад бүтээгдэхүүн болговол 10-80 дахин их үнэлгээтэй бүтээгдэхүүн болгох төсөлтэй залуучууд байгаа. Бүтээгдэхүүн үйлдвэрлээд экспортлоход бас л давхар АМНАТ саад болж байгаа.

Төмрийн баяжмал, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгчдээ дэмждэггүй хууль, тогтоол, журамтай болоод олон жил боллоо. НӨАТ-ын тухай хууль, Ашигт малтмалын тухай хууль үйлдвэрлэгчдээ, экспортлогчдоо дэмжсэн сайн хуулиуд байсныг олон удаа өөрчилж экспортлогч компаниудынхаа өрсөлдөх чадварыг бууруулж, тэд төмрийн хүдрээ түүхийгээр нь экспортлохоос өөр аргагүй болгосон. Стандарт, хэмжил зүйн газар нүүрс, угаасан нүүрс, Төмрийн болон жоншны хүдэр, баяжмал, бүтээгдэхүүний стандартыг шинэчилсэн боловч Сангийн яам Засгийн газрын хуралдаанд оруулахгүй хойшлуулсаар байгааг Шинэ Засгийн газар анхааралдаа авах хэрэгтэй. Үйлдвэрлэгчдээ дэмжиж байж ажилгүйдлийг олноор бууруулж, иргэдээ ядуурлаас хамгаалж, улсын болон орон нутгийн төсвөө нэмэгдүүлэх боломжтой. Иймд шинээр бүрдсэн УИХ, Засгийн газар үйлдвэрлэгчдээ дэмжсэн эрх зүйн орчноо яаралтай шинэчилж аж үйлдвэрүүдээ сэргээх боломжоор хангаж ажиллаасай.

 

Ө.Манлай