Category: онцлох-нийтлэл

Хичээлийн жил эхэлж, сурагчид сургуульдаа явж эхэлсэн ч жил бүрийн намар сургуулийн автобусны засвар дуусаагүй, эвдрэлтэй байгаа шалтгаанаар тал нь л үйлчилгээнд гардаг. Тэгвэл энэ жил ийм асуудал үүсэхгүй гэлээ. Тодруулбал, ирэх Даваа гаригаас сургуулийн бүх автобус бүгд үйлчилгээнд гарна гэв.

Монгол Улсын Ерөнхий аудитор Д.Загджавтай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Улсын Их Хурлын Төсвийн байнгын хорооны хуралдааны үеэр “Таван толгой түлш” ХХК-ийн баяжуулах үйлдвэр барих төсөлд 1.1 тэрбум төгрөгийн зөрчил илэрч, энэ нь хууль хяналтын байгууллагаар шалгуулах хэмжээний ноцтой байсан нь олон нийтийн анхаарлыг татлаа. Та энэ талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөөч?

-Төрийн аудитын байгууллага нь хүний нөөцийн хүрэлцээнээс шалтгаалж улсын хэмжээний төрийн өмчит болон төсөвт байгууллагуудын санхүүгийн тайланд дангаар аудит хийх боломжгүй тул “Эрдэнэс-Тавантолгой” ХК-ийн санхүүгийн тайлангийн аудитыг өмнөх онуудад хувийн аудитын компаниудаар гэрээгээр гүйцэтгүүлж ирсэн. Тус компанийн 2023 оны санхүүгийн тайлангийн аудитыг Үндэсний аудитын газар гүйцэтгэсэн. “Эрдэнэс Тавантолгой” ХК-ийн 2023 оны санхүүгийн тайланд хийсэн аудитаар тус компаниас эргэн төлөгдөх нөхцөлтэй олгосон урт хугацаатай санхүүжилтийн эргэн төлөлт хийгдээгүй, хугацааг хойшлуулж ирснээс их хэмжээний буюу 2.8 их наяд төгрөгийн авлагатай гарсан. Авлагын 38.4 хувийг агаарын бохирдлыг бууруулах, сайжруулсан шахмал түлшний чанарыг сайжруулах, “Тавантолгой түлш“ ХХК-ийн эдийн засгийн үр өгөөжийг дээшлүүлэх, ашигтай ажиллуулах зорилгоор 2019-2023 онд эргэн төлөгдөх нөхцөлтэй олгосон 1.1 их наяд төгрөгийн санхүүжилт эзэлж байна.

“Тавантолгой түлш” ХХК 2019-2023 онуудад компанийн урсгал зардал, хөрөнгө оруулалтын зориулалтаар “ЭрдэнэсТавантолгой” ХК-тай 1,214.9 тэрбум төгрөгийн 10 жил хүртэлх хугацаанд хуваан төлөх урт хугацаатай санхүүжилтийн 15 гэрээ байгуулж, 1,067.5 тэрбум төгрөгийн санхүүжилт авсан боловч дээрх хугацаанд ашигтай ажиллаагүй, санхүүжилтийн эргэн төлөлтийг огт хийгээгүй байна.

Аудитаар дээрх гэрээнээс агаарын бохирдлыг бууруулах болон компанийн үйл ажиллагааг сайжруулах, эдийн засгийн өндөр ач холбогдолтой. Дараахь гэрээнүүдэд зөрчил илэрсэн.

Баяжуулах болон коксын үйлдвэрийн барилга, байгууламж, бүтээн байгуулалтын ажлын 2022 онд байгуулсан ЭТТ-2022/83 дугаартай 113.1 тэрбум төгрөгийн санхүүжилтийн гэрээ;

Сайжруулсан шахмал түлшний чанарыг сайжруулах, компанийн эдийн засгийн үр өгөөжийг дээшлүүлэх, ашигтай ажиллуулах зорилгоор хагас коксын үйлдвэр барих ТЭЗҮ, зураг төсөл боловсруулах 2022 онд байгуулсан ЭТТ2022/502 дугаартай 21.2 тэрбум төгрөгийн гэрээ;

Химийн үйлдвэрлэлийн шахмал түлш болон нунтаг коксыг бэлтгэн нийлүүлэх (400.0 мянган тонн химийн үйлдвэрлэлийн шахмал хагас коксон түлш, 100.0 мянган тонн  нунтаг коксыг “Тавантолгой түлш” ХХК-ийн Зүүн бүсийн түлшний үйлдвэрт нийлүүлэх, төлбөрийг төгрөгөөр болон нүүрсээр барагдуулах) Hong Kong Hengde компанитай 2022 онд байгуулсан 2022/518 дугаартай 6.6 тэрбум төгрөгийн арилжааны гэрээний хэрэгжилтэд илэрсэн зөрчлийг нийтийн албан тушаалтан гэрээ байгуулах, гүйцэтгэл баталгаажуулахдаа эрх мэдэл, албан тушаалын байдлаа урвуулан ашиглаж, өөртөө, бусдад давуу байдал бий болгосон байж болзошгүй үндэслэлээр Төрийн аудитын тухай хуулийн 35 дугаар зүйлийн 35.1-д “Аудит хийх явцад гэмт хэргийн шинжтэй байж болзошгүй нөхцөл байдал илэрсэн тохиолдолд Монгол Улсын Ерөнхий аудитор энэ тухай прокурорын байгууллагад мэдэгдэж эрүүгийн хэрэг үүсгүүлэн шалгуулахаар холбогдох мэдээлэл, баримт бичгийг шилжүүлнэ. Прокурорын байгууллага Ерөнхий аудитораас шилжүүлсэн мэдээлэл, баримт бичигтэй холбогдуулан гаргасан шийдвэрийн талаар Ерөнхий аудиторт хариу мэдэгдэнэ” гэж заасны дагуу Улсын прокурорын ерөнхий газарт 2024 оны дөрөвдүгээр сарын 03-ны өдрийн 907 дугаартай албан бичгээр “Тавантолгой түлш” ХХК-тай холбоотой гурван асуудлыг шалгуулахаар нотлох баримтын хамт шилжүүлсэн.

-Энэ гэрээний хэрэгжилтэд алдаа байсан гэсэн үг үү?

-Гурван гэрээний хэрэгжилтэд илэрсэн зөрчлөөс дурдъя.

“Тавантолгой түлш” ХХК-ийн захиалгаар 2021 онд Майн дата ХХК-ийн боловсруулж, Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөлийн 2021 оны есдүгээр сарын 29-ний өдрийн Т/2113-09 дугаар дүгнэлтээр батлуулсан, жилд 2.2 сая тонн нүүрс баяжуулах хүчин чадалтай 32,850.6 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалт шаардлагатай гэж тооцсон Нүүрс баяжуулах үйлдвэрийн ТЭЗҮ-д хөндлөнгийн шинжээчийн гар гасан дүгнэлтээр үр ашиггүй, хийсэн тооцоо судалгаа бодитой бус гэж үнэлэгдсэн.

Хоёрдугаарт, баяжуулах болон коксын үйлдвэр байгуулах, хагас коксын үйлдвэр барих ТЭЗҮ, зураг төсөл боловсруулах ЭТТ2022/83, ЭТТ-2022/502 дугаартай хоёр гэрээний 16 багц ажлын хүрээнд 15 аж ахуйн нэгжтэй 115.5 тэрбум төгрөгийн шууд гэрээ байгуулсан. Ихэнх гэрээний хугацаа дууссан ажлын гүйцэтгэл бүрэн хангагдаагүй.

Мөн “Майн дата” ХХКийн 2021 онд боловсруулсан ТЭЗҮ-г сайжруулах, тодотгох арга хэмжээ авалгүйгээр дахин ТЭЗҮ боловсруулах 21.2 тэрбум төгрөгийн ЭТТ-2022/502 дугаартай санхүүжилтийн гэрээг 2022 онд нэмж байгуулан дахин ТЭЗҮ боловсруулахаар гэрээ байгуулсан.

Үүнээс гадна ЭТТ2022/83, ЭТТ-2022/502 дугаартай санхүүжилтийн гэрээгээр хийх ажлын жагсаалтад “коксын үйлдвэрийн зураг төсөл, зөвлөх үйлчилгээ, нүүрсний лаборатори байгуулах” ажлыг эхний гэрээнд 19,095.0 сая, удаах гэрээнд 18,367.8 сая төгрөг байхаар давхардуулан тусгасан.

Түүнчлэн “Эрдэнэс Таван толгой” ХК-тай 2022 онд ЭТТ-2022/83 дугаартай санхүүжилтийн гэрээ байгуулахаас өмнөх хугацаанд буюу 2020 онд “Сарту өргөө” ХХК болон “Говийн төмөр зам” ХХКийн түншлэлтэй байгуулсан гэрээг санхүүжүүлэх төсөл, арга хэмжээний жагсаалтад оруулж санхүүжүүлсэн. Мөн “Сарту өргөө” ХХК болон “Говийн төмөр зам” ХХК-ийн түншлэлтэй хоёр өөр төрлийн ажил гүйцэтгүүлэхээр ижил дугаар, ижил хугацаа, ижил үнийн дүнтэй гэрээг байгуулсан.

“Эрдэнэс-Тавантолгой” ХК-аас ЭТТ-2022/502 дугаартай Хагас коксын үйлдвэр барих ТЭЗҮ, зураг төсөв боловсруулах зориулалтаар олгосон санхүүжилтээр “Тэнгэр эе” ХХК-тай нүүрс химийн үйлдвэрийн захиргаа, оффисын барилгуудын засвар шинэчлэлт хийлгэх 2,759 сая, захиргаа, оффисын цэвэр ус, дулааны шугам хоолой шинэчлэлт, гадна бохирын бичил станц угсрах, гадна тохижилтын ажил хийлгэх 1,203.7 сая, “Блю арч” ХХК-тай засварын зураг төсөл боловсруулах 290.2 сая, нийт 4,252.5 сая төгрөгийн гурван гэрээ байгуулж, төслийг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай түүхий эд, газрын байршил эцэслэн баталгаажаагүй байхад “Багануур” ХК-ийн эзэмшлийн ашиглагдаагүй байсан барилгыг засварлаж 4,171.9 сая төгрөгийг з о риулалт бусаар зарцуулсан, өмчлөлийн асуудал шийдвэрлэгдээгүй;

Үүнээс гадна “Hong Kong Hengde” компанитай байгуулсан гэрээний дагуу “Тавантолгой түлш” ХХК-ийн Зүүн бүсийн үйлдвэрт түүхий эд хэлбэрээр нийлүүлсэн 6.6 тэрбум төгрөгийн 400 мянган тонн химийн үйлдвэрлэлийн шахмал хагас коксон түлш, 100 мянган тонн нунтаг коксыг бүрэн хүлээж авсан эсэх нь тодорхойгүй, акт баримт үйлдээгүй, газар дээр хийсэн үзлэгээр агуулахад 400 тонн шахмал коксон түлш хадгалагдаж байх боловч данс бүртгэлд тусгаагүй байна.

-Тэгэхээр энэ асуудалд хариуцлага хүлээлгэх албан тушаалтан нь хэн юм бэ. Тухайн үеийн Ерөнхий сайдад хамаарах юм уу, эсвэл Сангийн яам юм уу, “Таван толгой түлш” ХХК-ийн тухайн үеийн удирдлага уу?

-Дээрх зөрчлүүд нь “Эрдэнэс-Тавантолгой” ХК-ийн 2023 оны санхүүгийн тайланд хийсэн аудитаар “Тавантолгой түлш” ХХК-ийн “Эрдэнэс-Тавантолгой” ХК-аас авсан санхүүжилтээр хэрэгжүүлэх төсөл, хөтөлбөр, гүйцэтгэгчийг сонгох, гэрээ байгуулах, ажлын гүйцэтгэлд хяналт тавих, хүлээж авах зэрэг үйл явцад үүссэн. Тиймээс тухайн үеийн Ерөнхий сайд, Сангийн яам хамааралгүй гэж үзэж байна.

Харин “Тавантолгой түлш” ХХК  эргэн төлөгдөх нөхцөлтэй урт хугацаат санхүүжилтийн гэрээгээр их хэмжээний авлага үүсгэсэн, авлагыг хэзээ барагдуулах нь тодорхойгүй, олгосон санхүүжилтийн хүрээнд хийсэн ажлын гүйцэтгэл хангалтгүй, санхүүжилтийн зарим хэсгийг зориулалт бусаар зарцуулсан зэргийг харгалзан “Тавантолгой түлш” ХХК-д эрсдэлийн аудит хийх нь зүйтэй гэж үзсэн.

-Ц.Даваасүрэн гишүүн байгууллага хоорондын гүйлгээ учраас зөрчил биш гээд байгаа шүү дээ. Тухайн үеийн Ерөнхий сайдад хамааралтай асуудал юм уу?

-Тухайн үеийн Ерөнхий сайд, одоогийн Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн нэр төр, Засгийн газрын бодлого, шийдвэрийг алдаатай, буруу зөрүү гэсэн дүгнэлт манай аудитын тайланд байхгүй. Тухайн ажлыг хэрэгжүүлэхдээ доод шатандаа алдаатай, санхүүгийн сахилга бат алдсан байж болзошгүй гэдгийг аудитаар илрүүлж, хууль хяналтын байгууллагаар шалгуулах шаардлагатай гэж үзэж холбогдох байгууллагад нь шилжүүлсэн асуудал юм.

-Аудитын байгууллага шалгалт хийж, алдаа, зөрчил илрүүллээ гэдэг. Гэтэл  энэ хяналт шалгалтын мөрөөр хууль хяналтын байгууллага арга хэмжээ авч, хариуцлага тооцдоггүй, үр дүн гаргадаггүй гэх хандлага нийгэмд байдаг?

-Төрийн санхүү, төсөв, нийтийн өмчийг хууль ёсны дагуу төлөвлөх, хуваарилах, ашиглах, зарцуулахад хяналт тавьж төрийн санхүүгийн удирдлагыг сайжруулахад төрийн аудитын зорилт чиглэдэг. Аудитын явцад алдаа, зөрчлийг таслан зогсоож, зохих арга хэмжээ авахыг шалгагдагч этгээдэд хариуцуулж албан шаардлага өгөх, илэрсэн төлбөрийг нөхөн төлүүлэх чиглэлээр төлбөрийн акт тогтоох эрх Төрийн аудитын тухай хуулиар олгогдсон. Түүнчлэн нийтийн өмчийг төлөвлөх, хуваарилах, ашиглах, зарцуулах үйл ажиллагааны арвилан хэмнэлт, үр ашигтай, үр нөлөөтэй байдал болон төрийн санхүүгийн удирдлагыг сайжруулах зорилгоор шалгагдагч этгээд болон холбогдох бусад албан тушаалтанд зөвлөмж өгч ажилладаг.

Харин аудит хийх явцад гэмт хэргийн шинжтэй байж болзошгүй нөхцөл байдал илэрсэн тохиолдолд прокурорын байгууллагад мэдэгдэж эрүүгийн хэрэг үүсгүүлэн шалгуулахаар холбогдох мэдээлэл, баримт бичгийг шилжүүлэх арга хэмжээ авч ажиллаж байна.

Өөрөөр хэлбэл, аудитын явцад илэрсэн алдаа, зөрчлийг шийдвэрлэх арга хэмжээг бид хуулиар олгосон эрхийн хүрээнд авч хэрэгжүүлэн, эрүүгийн, зөрчлийн болон бусад хуулиар шийдвэрлэх асуудлыг эрх бүхий байгууллага, албан тушаалтанд нь шилжүүлдэг. Хууль хяналтын байгууллага шилжүүлсэн асуудлыг хэрхэн шийдвэрлэх, ямар арга хэмжээ авах нь холбогдох хууль тогтоомжийн хүрээнд зохицуулагдах юм.

ШУТИС-ийн Барилга, архитектурын сургуулийн Авто замын зөвлөх инженер, доктор, дэд профессор Р.Болормаатай ярилцлаа.

-Хичээл, сургууль эхлэхээр авто замын түгжрэл улам ихэсдэг. Замын түгжрэлийг юутай холбон тайлбарлах вэ?

-Авто замын сүлжээ нь эрэмбэтэй байдаг. Гол хурдны замууд болох карказууд руу орж тэжээгддэг туслах замуудтай байх ёстой. Олон түвшний буюу гүүрэн аль эсвэл гэрлэн дохиотой уулзваруудаар холбогдон гол замаар нь зогсолтгүй хөдөлгөөн явагдах юм. Түүний дараа хуримтлуулах зам буюу хороолол зэрэг жижиг туслах замуудаас хөдөлгөөнөө аваад гэрлэн дохиогоор эсвэл өөр түвшний уулзвараас гол зам руугаа шилжүүлж дамжиж явдаг. Манайх бол гэрлэн дохиогүй гарцаар шууд л гол зам руугаа орчихдог. Энэ нь бүгд нэг түвшнийх, эрэмбэгүй гэсэн үг. Гол замаар явж байгаа машины жолооч хамраа оруулаад ирсэн машиныг оруулахгүй гээд яах вэ. Аль нь гол зам, давуу эрхтэй, өндөр хурдтай явах вэ гэдэг нь мэдэгддэггүй.

Бүх замууд нь нэг түвшинд учраас хүссэн нь л гол, туслах зам гаргуулаад орчихдог. Энэ нь түгжрэл үүсэхэд нөлөөлж буй нэг шалтгаан нь юм.

Солонгост гурван замын уулзвар, гол зам дагуу том үйлчилгээний төвүүд баригддаг. Зураг төсөл дээр нь ажиллаад үзэхээр үйлчилгээний төвүүддээ зам руу гарсан, орсон гарц хийхгүй, тойрч ар талаар нь орохоор зохицуулалт хийх гэсэн шаардлага тавьсан байдаг. Манайд эсрэгээрээ томоохон үйлчилгээний төвүүд нь гол замаа шахаж зогсоол хийгээд л, үйлчлүүлэгчид нь гол зам дагуу машинаа тавиад л байгаа юм. Олон хүн татаж байгаа байгууллага өндөр хурдны замд саад болохгүйгээр үйл ажиллагаагаа явуулахыг хуулиндаа заадаг юм билээ гэж Солонгост замын инженерээр сурч байсан шавь маань ярьж байсан. Энэ мэтчилэн гадаадын орны хот төлөвлөлттэй холбоотой хууль дүрмийг авч хэрэгжүүлэх нь зүйтэй.

Гол гудамж замуудыг хайсаар хаадаг. Энэ нь тээврийн хөдөлгөөнд ч, явган зорчигч аль алинд нь аюулгүй юм. Манайхан мал шиг хашлаа гээд сураагүй учраас дургүйцдэг. Энхтайваны өргөн чөлөө бүгдээрээ нэг түвшний явган хүний замтай. Гэрлэн дохиогоор түгжрэл үүсэх, дараалж зогсох магадлал маш өндөр.

-Авто замын түгжрэлийг бууруулах чиглэлээр олон ажлуудыг төлөвлөдөг ч хараахан үр дүнд хүрэхгүй байгаа юм. Түгжрэлийг хэрхэн бууруулах вэ?

-Түгжрэлийн асуудлыг дээр, дооргүй олон хүн ярьж буй. Түгжрэл ганцхан авто замын салбарын асуудал биш. Өргөн хүрээний асуудал гэдгийг иргэд тодорхой хэмжээгээр мэддэг болсон. Метро барих, дүүжин тээвэр зэргийг яриад байгаа. Бусад орнууд түгжрэлтэй тулгараад нийтийн тээврийн асуудлыг хөгжүүлсэн байдаг. Манайх хөрөнгө мөнгөтэй баян улс биш учраас тэр бол хамгийн зөв гарц гэж ард иргэдийг төөрөгдүүлмээргүй байна. Хүн ам, хотын онцлог, эдийн засгийн боломжид тулгуурлан гадаад улсад хэрэглээд байгаа аль шийдлүүд нь түгжрэлийг бууруулахад оновчтой байх вэ гэдэг судалгаа хийх хэрэгтэй.

Түгжрээд байна, төмөр замаа ашиглая гээд л рэйлбусыг өмнө нь явуулж байсан. Тэр нь Толгойтоос Амгалан өртөө хүртэл явдаг байлаа. Түгжрэлтэй үед бүх хүн түүнийг хүсч байсан. Амгалан дээр буугаад автобус байхгүй. Уялдааг дутуу харсан. Тэр буудлууд дээр такси, автобусны зогсоолууд нэмээд төлөвлөөд өгөх ёстой байсан. Муу төсөл байгаагүй, дутуу төлөвлөснөөс унтарсан. Хот төлөвлөлт, нийтийн тээвэр, барилга байгууламж, авто зогсоол зэрэг бүх зүйлтэй холбож байж төсөл хөтөлбөр болж хэрэгждэг. Замын түгжрэлийг замынхан л мэддэг гэх мэтчилэн өрөөсгөл ойлголттой байдаг. Замыг өргөсгөөд байвал түгжрэл арилчихна гэж бодож болохгүй.

Скүүтер гарч ирсэн нь зам дээр машинтай түгжирч байхаас илүү эко шилжилт хөдөлгөөн юм. Скүүтер, дугуйн замын хөдөлгөөний системийг нэвтрүүлэх болов уу гэж харж байна.

Замд ээлтэй биш, хүнд ээлтэй гэдэг рүү аажимдаа орох нь зүйтэй. Явган хүний зам тавихаас илүү авто зогсоол байгуулъя гэдэг хандлага давамгай байна. Чи машинтайгаа яваад машинаа зогсоолд тавь гээд байвал түгжрэл багасахгүй. Нийтийн тээврээр таатай явж болдог, алхаад очиход болно гэх сэтгэхүйг суулгаж, тэр боломжийг бүрдүүлэх чиглэл дээр анхаарах хэрэгтэй.

-Замыг өргөсгөснөөр түгжрэл арилахгүй гэлээ. Энэ тал дээр?

-Аливаа нэг зүйл өөрийн гэсэн багтаамж, хүчин чадалтай л байдаг. Нэг түвшний уулзвар чинь хэдэн ч эгнээ хийгээд ч нэг түвшиндээ олон эгнээгээрээ уулзаж байгаа бол тэрний багтаамж, цагт гаргаж байгаа машины тоо нь хязгаарлагдмал байдаг. Миний хувьд хотын түгжрэл, авто замыг цогцоор нь хот төлөвлөлттэйгээ уялдуулах хэрэгтэй гэж хардаг.

Замыг өргөсгөснөөр түгжрэлийн асуудал шийдэгдэхгүй. Энх тайвны өргөн чөлөө манай гол гудамж. Гол гудамжтай өөр түвшний хуримтлуулах, туслах замууд уулзахдаа гэрлэн дохио, зохицуулгатай уулзвараар уулзах ёстой. Манайд бараг л байгууллагынхаа хашаанаас гараад л төв замтайгаа нийлдэг. Тэгэхээр тасралтгүй шулуун хөдөлгөөн явах боломжгүй зохицуулгагүй орох, гарах гарцууд асар их. Төв замын дагуу зорчих хэсэгтэй зэргэлдээ авто замын зогсоол байхыг хориглодог. Машин өндөр хурдтай явах ёстой байтал маневрлаад зогсох асуудал байж болохгүй.

Замын төслүүдийг харахаар гэр хорооллуудад хөрөнгө оруулалт хийж  буй хэдий ч нэг шүүмжлэлтэй зүйл ажиглагддаг. Хот төлөвлөлтийн А даалгавраар зураг төслөө хийж байгаа гэдэг. Хотын төв гудамжнаасаа гэр хороолол руу зам татахдаа хот төлөвлөлтийн мэргэжлийн бус хүмүүс уулыг тойроод гарах хайгуул хийхгүйгээр, стандартаа барилгүй,  шууд хялбарчлан уулан дээгүүр улаан шугамыг нь татаад баталчихдаг. Тэр нь огцом өгсөж, урууддаг зам гэхээс илүү хүн алдаг байгууламж болоод байна. Хот төлөвлөлтийн А даалгаврыг биелүүлэхдээ мэргэжлийн байгууллагаар нь яагаад хянуулж болохгүй гэж. Хянасан хүмүүсийг нь харахаар замын биш архитектур хүмүүс. Эцсийн зураг төсөл дээрээ ирэхээр батлахын аргагүй, зохисгүй төлөвлөлтийг битгий хийгээч ээ. Хот төлөвлөлт гэдэг олон инженерийн дэд бүтцийн зангилаа юм. Тухайн салбар бүрийн 4-5 хүнийг оролцуулж, хянуулж байхыг хүсмээр байна.

-Гүүр баривал хотын түгжрэл буурна гэх юм. Энэ нь хэр үндэслэлтэй вэ?

-Энэ нь өрөөсгөл ойлголт. Гүүрээр гарлаа гээд доод талын замуудын нэвтрүүлэх чадвар бага байгаа юм чинь дахиад л гацах магадлал бий. Зарим газарт гүүр барьснаар түгжрэл буурч болохыг үгүйсгэхгүй.

Шийдлүүд нь олон янз байдаг. Тухайн нөхцөлд тохирсон тооцоо судалгаа хийх ёстой. Нүхэн гарц, давхар гүүрүүд бүгдэд нь таарна гэсэн үг биш. Хот төлөвлөлт нийтийн тээвэр, авто зам гэх мэт олон түвшинд дэмжсэн шийдлүүдийг гаргах хэрэгтэй. Зөвхөн авто замын түвшинд гэвэл хязгаарлагдмал юм. Ойрын хоёр гурван жил төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлээд түгжрэлийг бууруулна гэж байхгүй.

-Бусад орнууд түгжрэлтэй тулгараад нийтийн тээврээ хөгжүүлсэн байдаг гэсэн дээ?

-Манайх автобус баазыг хөгжүүлж, нийтийн тээвэртээ тогтвортой хөрөнгө оруулалт хийсэнгүй. Автобусаа угаадаг бүрэн тоноглогдсон бааз байгаа эсэх нь ч эргэлзээтэй. Нийтийн тээврээ хөгжүүлээгүйгээс иргэд хувийн машинаа унах нь их. Гудамжиндаа автобус явах боломжгүй хоёр эгнээ өгсүүр, уруу зам тавьчихдаг. Нийтийн тээврийн сүлжээг хөгжүүлэхэд нэлээд их хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй. Чи машинтай бай, замыг чинь тавиад өгсөн шүү гээд л байгаа юм.

-Замыг чанар муутай барьснаас бороо их орох үед эвдэрдэг гэж шүүмжлэх хүмүүс олон. Жил бүр дахин засварлаж түгжрэл үүсгэлээ гэж үзэх нь ч бий?

-Ганц зам дээр ус цуглараад байгаа болохоор л замын асуудал болж харагдаад байгаа юм. Үер борооны усыг зайлуулах систем Улаанбаатар хотод бүрэн байгуулагдаагүй. Хотхон, хороолол барилаа гэхэд гал, усны аюулаас сэргийлэх асуудлыг давхар төлөвлөх ёстой. Зам төлөвлөж барьсны дараа зэргэлдээх нутаг дэвсгэрүүд нь өөрчлөгдөөд байдаг. Учир нь манайд зам дагуух байгууламжууд нь төлөвлөгөөгүй хийгддэг. Төлөвлөсөн ч түүнийхээ дагуу биш цэцэрлэг барина гэдэг ч байр барьчих нь бий.

Ус бол замын дайсан. Ус зайлуулах хоолой нь замынхаа бүтцэд ус оруулахгүй байх нэг арга. Асфальтан зам олон дахин усанд автвал чулуу нь ховхордог, хөрс нь даац даах чадваргүй болж хотойдог, өвөл хүйтэрвэл овойдог зүйл юм. Тиймээс зам руу ус орохоос сэргийлсэн хиймэл байгууламжууд болох суваг, шуудуу, хоолойг хийдэг. Үерийн усыг зайлуулах системийн асуудлаа шийдэхгүйгээр замын чанар яриад нэмэргүй.

ХЭҮК-оос ирэх сарын 1-нээс хэрэгжиж эхлэх Хүүхэд хамгааллын хуулийн талаар өчигдөр олон нийтэд мэдээлэл өгөв. Энэ үеэр Комиссын гишүүн Ж.Хунантай ярилцлаа.

-Хуулийн шинэчилсэн найруулгад орсон хүүхэд хамгааллын чухал заалтуудыг танай байгууллага яаж харж байгаа вэ?

-Шинэ хуулиар хэд хэдэн чухал зүйл заалт, зохицуулалтууд бий болсон. Юуны өмнө хүүхэд хамгааллын ажлууд салбар бүрт хэрэгжих эрхзүйн орчныг бүрдүүлсэн гэж харж байгаа. Үүнээс хүүхэд хамгааллын зардлыг байгууллага, салбарын төв байгууллага болох орон нутгийн байгууллагууд өөрийн төсөвтөө тусгадаг байх зохицуулалтуудыг оруулж өгсөн. Ингэснээр хүүхэд хамгааллыг бодлого үр дүнтэй хэрэгжүүлэх нөхцөл бий болж байна гэж харж болно.

ХЭҮК-оос хүүхэд хамгааллын хуулийн шинэчлэлтэй холбоотой дараах хэд хэдэн асуудлыг онцгойлон анхаарах хэрэгтэй гэж харж байгаа. Энэ хүрээнд боловсролын салбар дахь хүүхэд хамгааллын ажил хичээлийн жилийн турш тасралтгүй үргэлжлэх эрхзүйн боломж нөцхөлийг бий болгож өгсөн. Дээрээс нь хүүхэд хамгааллын асуудлыг боловсролын салбарт сургалтын орчны нөхцөл байдлын зураглал гаргах замаар эрсдэлийг үнэлэх, үүнийг тогтмол буюу улирал тутам хийх нь ач холбогдолтой. Ингэснээр хүүхэд хамгаалал боловсролын салбарт тасралтгүй хэрэгжинэ. Үүнийг хувийн болон төрийн боловсролын байгууллагууд мөрдөж ажиллах, хэрэгжүүлэх шаардлагатай.

-Хүүхдийн эрүүл мэнд, эрхийг хамгаалах тал дээр ямар өөрчлөлтүүд байна вэ?

-Эрсдэлт нөхцөлд байгаа хүүхдэд харьяалал харгалзахгүй эрүүл мэндийн тусламж үзүүлэх зохицуулалт орж ирсэн. Харьяаллын хүүхэд биш байна гэдэг үндэслэлээр татгалзах боломжгүй болж байна. Мөн гэр бүлийн хүчирхийлэл болон гэмт хэргийн хохирогч болсон хүүхдийг харьяалал, дараалал харгалзахгүй тусламж үзүүлэх боломжтой болно. Ялангуяа анхан шатны эрүүл мэндийн байгууллага нэгжүүд анхаарах хэрэгтэй. Мөн салбар бүр өөрийн гэсэн хүүхэд хамгааллын бодлоготой байна, түүнийгээ хэрэгжүүлэх зардлыг өөрийн төсөвтөө заавал тусгах ёстой.

Нэг онцлох заалт бол гамшгийн онцгой нөхцөлд хүүхдийг хамгаалах асуудал тасралтгүй явуулах эрхзүйн орчин бүрдэж байна. Та бүхэн санаж байгаа бол ковидын хязгаарлалтын үед хүүхэд хамгааллын зардал танагдсан, мөн алба хаагчдын зардал 30 хувиар танагдсан байдаг. Өөрөөр хэлбэл, хүүхэд хамгааллын үйлчилгээ үзүүлэх хүн цөөрсөн. Энэ хэмжээгээр хүүхэд эрсдэлд орох нөхцөл байдал улам нэмэгдсэн. Энэ хүрээнд ХЭҮК асуудлыг хөндөж, УИХ-аас хүүхэд хамгааллын зардлыг ямар ч тохиолдолд хасахгүй, хязгаарлахгүй гэдэг тогтоол гаргуулж байсан.

-Хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад хүүхдийн эрх зөрчигдөх хандлага байдаг. Энэ чиглэлд ямар шинэчлэлт хийгдэв?

-Хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд хүүхэд хамгааллын асуудал байгаа. Долоон нас хүрсэн хүүхдийн үг хэлэх, саналаа илэрхийлэх эрхийг заавал хангана гэж байгаа. Энэ нь хүүхдийн эрх, хууль ёсны ашиг сонирхол хөндөгдөж байгаа тохиолдолд гэсэн үг. Энэ хүрээнд хүүхдээс тайлбар мэдүүлэг санал авах, хүүхдийн биед үзлэг нэгжлэг хийх ажиллагааг хүүхдийн нас хүйс, сэтгэхүйн онцлогт тохирсон тусгай өрөөнд гүйцэтгэнэ гэж заасан. Мөн хүүхдийн хууль ёсны төлөөлөгчийг байлцуулж эдгээр ажиллагааг хийнэ.

Прокурор, шүүх хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд оролцож байгаа хүүхдийн талаар эцэг эх, асран хамгаалагч, харгалзан дэмжигч хууль ёсны төлөөлөгчөөр томилогдсон этгээдийн болон 14 нас хүрсэн хүүхдийг түүний зөвшөөрөлгүйгээр олон нийтэд мэдэгдэхийг хориглосон заалт бас бий. Энэ нь хүүхдийн ашиг сонирхол, ирээдүйд үүсч болох эрсдэлээс урьдчилан сэргийлэх чухал арга хэмжээ. Үүн дээр тодруулах өөр нэг чухал заалт бол бидний үргэлж хөндөж ирсэн шинээр ашиглалтанд орж байгаа барилга байгууламж, авто зам хүүхдэд ээлтэй эсэх юм. Хүүхдийн эрхийн улсын байцаагч, эсвэл хүүхдийн эрх хүүхэд хамгааллын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг магадлан итгэмжлэгдсэн хуулийн этгээдийн төлөөллийг тухайн барилга байгууламжийг ашиглалтад оруулах комиссын бүрэлдэхүүнд оруулж ирж байна. Хүүхдэд ээлтэй эсэх тал дээр мэргэжлийн байгууллагын хүн эсвэл хүүхдийн улсын байцаагч өөрийн санал дүгнэлтээ хэлдэг болно. Өөрөөр хэлбэл, есдүгээр сарын 1-нээс хойш ашиглалтанд орох барилгад заавал хүүхдэд ээлтэй эсэх дүгнэлтийг гаргуулдаг байх зохицуулалтыг оруулж өгснөөрөө ач холбогдолтой.

-Хуулийн хэрэгжилтийг хянах тогтолцоог чангаруулж өгсөн гэв үү?

-Хүүхэд хамгааллын хууль тогтоомжийн хэрэгжилтэд хяналт тавихтай холбоотой чухал заалтууд орсон. Аймаг, нийслэлийн Засаг дарга харьяалах нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд төрийн захиргааны төв болон орон нутгийн захиргааны байгууллага өөрийн хариуцсан салбарын хүрээнд хүүхдийн эрх, хүүхэд хамгааллын чиглэлээр тухайн жил гүйцэтгэсэн ажлын тайланг дараа оны хоёрдугаар сард багтаан хүүхэд гэр бүлийн хөгжлийн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагад хүргүүлэхийг заасан. Үүн дээр дүн шинжилгээ хийж дараагийн гуравдугаар сард багтаан Хүүхдийн төлөө үндэсний зөвлөлд хүргүүлж хэлэлцүүлнэ. Өөрөөр хэлбэл, жил бүр хүүхэд хамгааллын бодлогын хэрэгжилтийг улсын хэмжээнд хэлэлцдэг болно гэсэн үг.

Хүүхэд хамгааллын шинэчилсэн найруулгатай холбоотой зургаан стандарт шинээр мөрдөгдөнө. Сэтгэл зүйн үйлчилгээний стандарт, Бэлгийн хүчирхийллийн хохирогч хүүхдүүдэд үзүүлэх, хамгаалах нөхөн сэргээх үйлчилгээний стандарт, Хүүхэд асрах хувилбарт үйлчилгээний стандарт, Нийгмийн ажлын үйлчилгээний стандарт, Гамшиг онцгой байдлын үед үзүүлэх үйлчилгээний стандарт, Жагсаал цуглааны үеийн хүүхэд хамгааллын стандартыг боловсруулж дагаж мөрдөхөөр оруулсан. Мөн 14 журам батлагдаж мөрдөгдөнө. Тухайлбал, Цахим орчимд хүүхдэд хориотой болон хортой агуулгаас урьдчилан сэргийлэх хамгаалах журам, Хэвлэл мэдээлэл, олон суваг дамжуулах өргөн нэвтрүүлгээр түгээсэн бүтээл, контент, мэдээ мэдээлэл хүүхдэд хортой агуулгатай эсэх талаар дүгнэлт гаргах чиг үүрэг бүхий орон тооны зөвлөлийн ажиллах журам, Хүүхдийн эрх, хүүхэд хамгааллын чиглэлээр эцэг эх асран хамгаалах харгалзан дэмжигчид зориулсан сургалтын хөтөлбөрийн журам зэрэг бий болно.

Б.ЗАЯА

АМГТГ-ын Газрын тосны бүтээгдэхүүний хэлтсийн дарга Д.Даваабаяртай шатахууны нөөц болон нийлүүлэлтийн өнөөгийн байдлын талаар тодрууллаа.

-Түлш шатахууны өнөөгийн нөөц хэр байгаа талаарх мэдээллээс тодруулгаа эхэлье?

-Манай байгууллага долоо хоногт хоёр удаа газрын тосны бүтээгдэхүүнтэй холбоотой импорт, нөөц зэрэг мэдээллийг гаргадаг. Энэ сарын 26-ны өдрийн байдлаар Монгол Улсын хэмжээнд 41,823 мянган тонн АИ92 бензин байна. Үүнийг улсын өдрийн хэрэглээгээр тооцвол 23 хоногийн нөөцтэй байна гэсэн үг.

Дизель түлшний хувьд 127,678 мянган тонн байна. Үүнийг өдрийн дундаж хэрэглээгээр тооцвол 46 хоногийн нөөцтэй байна. Энэ бол гааль болон импортлогч газруудаас авсан мэдээлэлд үндэслэсэн мэдээ.

Импорт хэвийн явагдаж байна. Наймдугаар сарын 29-ны байдлаар Сүхбаатар боомтоор 1061 вагон буюу 63600 тонн АИ92 бензин орж ирсэн. Манай улсын АИ92 бензиний нэг сарын хэрэглээ ихдээ 55 мянган тонн байдаг. Одоогийн байдлаар сарын хэрэглээнээс илүү хэмжээтэй АИ92 бензинийг импортлоод байна.

Дизель түлшний хувьд 2067 вагон буюу 124 мянган тонн Сүхбаатар боомтоор импортолсон. Манай улс сард 90-100 мянган тонн дизель түлш хэрэглэдэг. Хэрэглээнээс давсан хэмжээтэй буюу 46 хоногийн нөөцтэй байна.

Үүнээс гадна Эрээнцав, Цагааннуур, Боршоо боомтуудаар ОХУ-аас газрын тосны бүтээгдэхүүн импортолдог шүү дээ. Эрээнцав боомтоор наймдугаар сард 1760 тонн АИ92 бензин орж ирсэн. Зүүн бүсийн сарын хэрэглээ 1500 тонн байдаг. Харин Цагааннуур боомтоор 2207 тонн орж ирсэн байна. Баян-Өлгий, Ховд аймгийн 1800-2000 мянган тонн байдаг. Боршоо боомтоор 829 мянган тонн орж ирсэн. Ингээд улсын хэмжээнд нийт 68 мянган тонн АИ92 импортолсон байна.

-Зарим сумдад түлш шатахуун тасалдсан тухай мэдээлэл байна л даа. Тухайлбал, Архангай аймгийн Чулуут суманд гэхэд долоо хоног түлш тасалдсан гэсэн мэдээлэл манай сонины редакцид ирсэн?

-Зарим сумдад тасалдаж байна гэх мэдээлэл байна. Фэйсбүүкээр Хэнтий аймгийн Норовлин суманд тасалдлаа гэх мэдээлэл гарсан байна гэсэн. Тэнд байгаа шатахуун түгээх компани, аж ахуйн нэгж рүү явуулж байгаа нөөцийн мэдээллийг харж, судаллаа. Нөөц хэвийн байгаа ч бороо орж гол үерлэсэн зэрэг шалтгаанаас болж тасалдсан гэсэн мэдээллийг өгсөн.

Энэ дашрамд хэлэхэд, Монгол Улсын хэмжээнд нийт 1600 шатахуун түгээх станц бий. Эдгээр ШТС-ын ямар нэгэн газарт нь тодорхой нэг хүчин зүйлээс шалтгаалсан түр саатлыг дэвэргэж иргэдийг төөрөгдөлд оруулмааргүй байна.

-Ургац хураалт эхлэх гэж байна. Энэ үед өмнөх шиг дизель тасалдах гэхчилэн асуудал үүсэхгүй юм байна гэж ойлгож болох уу?

-Дизель түлшний нийт хэрэглээний 70-80 хувийг уул уурхай эзэлдэг. Газар тариалангийн салбар ихдээ 20 хувийг эзэлдэг. Өнөөдрийн байдлаар 127 мянган тонн дизель түлшний нөөц байна. Тиймээс импорт хэвийн явагдаж байгаа энэ үед ургац хураалтын үеэр ямар нэгэн асуудал үүсэхгүй.

-Өнгөрөгч өвлийн тодорхой хэдэн сард манайх БНХАУ-аас дизель түлш импортолсон. Тэр импорт хэвийн явж байгаа юу, эсвэл зогссон уу?

-Тодорхой шалтгааны улмаас хоёрдугаар сараас хойш импортлоогүй байгаа. Төмөр замын хуваарь нь гарахгүй байгаа л даа.

-ОХУ-ын нийлүүлэлт цаашид хэвийн явагдах, хоригт орохгүй байх ямар баталгаа бидэнд байгаа вэ?

-ОХУ ямар нөхцөл байдалтай байгааг та бүхэн харж байгаа байх. Дотоод нөхцөл байдлаасаа үүдэн экспортдоо хориг тавьж байгаа зүйл байна. Монгол Улс ОХУ хоёр бол найрсаг харилцаатай хөрш орон. Тиймээс гэрээ, харилцан тохиролцсоныхоо дагуу нийлүүлнэ гэж харж байгаа

СЭМҮТ-ийн сэтгэл засалч эмч Ж.Гантулгатай ярилцлаа.

-Нийгэм маань стрестэй байна гэж яригддаг. Удахгүй хичээл сургууль орж, хөл хөдөлгөөн нэмэгдэхээр нийгмийн стресс дагаад өсдөг үү?

-Стресс нь англиар хүчдэл гэсэн утгатай үг юм. Нэг талаасаа хүн стрессдэнэ гэдэг нь булчин чангарлын байдалд орохыг хэлж буй юм. Хүнд хоёр төрлийн булчин байдаг. Эхнийх нь хүний ухамсарт хөл гарын хэл яриа, хүзүү толгойн булчингууд шууд удирдагддаг. Мөн автомат мэдрэлийн систем гэж бий. Энэ нь зүрхний цохилт амьсгалын хэмнэл, хоол боловсруулах эрхтний тогтолцоо зэрэг юм. Маш олон төрлийн булчингаас хүн бүрддэг. Стресс хүн, амьтанд хоёуланд нь байдаг зүйл. Стрессийг тухайн тааламжгүй нөхцөл байдалд үзүүлж байгаа ерөнхий хариу урвал гэж үзэж болно. Стресс үүсгэж байгаа хүчин зүйлийг нь стрессор гэж нэрлэдэг. Стресс үүсгэх хүчин зүйлүүд нь тухайн хүнээс өөрөөс нь, нийгмээс, цаг уураас шалтгаалан олон янз байдаг. Цаг уурын эрс тэс уур амьсгал, хэт халах, хүйтрэх, үер, ус гамшиг, нийгмээс шалтгаалах нь утаа, замын түгжрэл, хүмүүсийн хоорондын харилцааны зөрчил, дэд бүтэцтэй холбоотой асуудлууд яригддаг. Мөн ажлын байрны ачаалал, бүтэц зохион байгуулалт, соёл, багаар хэр ажилладаг вэ зэргийг хамааруулдаг. Стресс үүсгэж байгаа хүчин зүйлүүдийг нэг хэсгийг нь хүн удирдаж чадах ч зарим хэсгийг нь удирдаж чадахгүй. Стресс бол амьдралын нэг салшгүй хэсэг. Үүнээс ангид амьдарна гэж байхгүй. Стресс хүнийг амьд байгааг, шинэлэг алхам хийх санааг өгч байдаг. Энэ нь хэт их байж болохгүй. Стресс ихэдвэл эмгэг, өвчин болно. Огт стрессгүй амьдрах хэцүү. Тохиолдож байгаа стрессийг яаж зохицуулах, даван туулах вэ гэдэг аргачлалд суралцах нь илүү бодитой болох юм. Бас зохиомол стрессүүд байдаг.

Ерөөсөө бүх юм болохгүй байна гээд л стресстдээд байвал тийм л дүр зураг харагдана. Аливаа зүйлийн сайхныг олж харж чадахгүй л гэсэн үг.

-Замын хөдөлгөөнд оролцож буй жолооч нар хоорондоо маш зохисгүй, ямаан омогтой харилцах юм. Тухайн хүнийг стресс ихтэй байна гэж үзэх үү, эсвэл соёлгүй, бүдүүлэг байгаагийн илрэл үү?

-Бид байгаа орчиндоо дасан зохицох ёстой. Түгжрэлээс болоод уурлаж, бухимдаж, стрессдээд явах юм бол тухайн хүмүүсийн эрүүл мэндэд хортой, ахиад өөр бусад хүний сэтгэлийг тавгүйтүүлэх шалтгаан болно. Мэдээж замын хөдөлгөөнд оролцож түгжирснээр цаг зав, бинзен тосоо үр дүн муутайгаар зарцуулж байгаа нь үнэн. Уурлаад энэ асуудалд хувь нэмрээ оруулах нь маш бага юм. Түгжрэлтэй үед яаж асуудлуудаа шийдэх вэ гэдгийг бодох хэрэгтэй. Дулааны улиралд менежмент хийж, автобусанд суух, дугуй, скүүтер унах, алхах зэргээр шийдэж болж байна. Нийгмийн бухимдал их байгаа учраас хүмүүс хоорондоо ойлголцоход хэцүү болж буй. Мөн хүмүүс тайвширч, стрессээ бүрэн зохицуулж сураагүйтэй ч холбоотой.

Суурин амьдралын хэв маягаар амьдарч буй нөхцөлд тухайн газрынхаа соёл, амьдралын хэв маягт суралцах. Нэг хүний хүссэнээр болохгүй учир олныхоо жишгийг дагаж, улам соёлжиж, аливаад хүлээцтэй хандаж сурах хэрэгтэй. Хүн юунаас болж стрессдээд байгаагаа өөрөө мэдэхгүй байх нь элбэг. Тиймээс өөрийнхөө стрессдээд байгаа шалтгаануудыг олсноор стресст өртөхгүй байх гаргалгааг хайж болох юм. Хүн шууд бодсон санаснаа шүүлтүүргүйгээр хэлнэ гэдэг сэтгэл зүйгээ удирдаж чадахгүй байгаагийн нэг илрэл. Хүн стрессдэж болно, түүнийгээ хэн нэгэнд гаргана гэдэг тийм оновчтой зүйл биш. Уурласан хүнээс зөв шийдэл гарах нь бага. Стресс, уур бухимдал нь богино хугацаанд үүсэхэд сэтгэлийн хүчтэй цочролыг өгөөд хэлэхгүй үгээ хэлэх, хийх ёсгүй үйлдлээ хийхэд хүргэдэг. Стресс, уур бухимдал удаан үргэлжилбэл мэдээж эрүүл мэндэд сөрөг нөлөө үзүүлдэг. Сэтгэл зүй тайван байх нь нийгмийн хөгжил, тухайн газрын зан заншил, хүмүүсийн амьдралын хэв маяг, үзэл бодол гээд маш олон зүйлийн бүрдлээс үүсдэг.

Төр засгаас монгол хүний сэтгэл санааг яаж илүү тайван байлгах, аз жаргалын индексийг нэмэгдүүлэх вэ, тавьсан замаас эхлээд хүний хэрэглэж байгаа бүхэн ээлтэй байх бодлого үгүйлэгдэж байна.

-Нэг хүний стресс нийгмийнх болж хувирдаг. Хүний эрүүл мэндэд стресс хэрхэн нөлөө үзүүлэх вэ?

Ер нь тийм. Асуудал байгаа тохиолдолд битгий стрессд гэж хэлэхэд хэцүү. Өдөр бүр өндөр стресстэй явах нь эрсдэлтэй. Зүрх судасны болон сэтгэцийн эмгэг үүсэх гээд олон өвчний үндэс болдог. Стресстсэнээс тамхи татах, архи дарс хэрэглэх гээд сөрөг үр дагавар нь дундаж наслалтад, аз жаргалтай амьдрах амьдарлын чанарт ч нөлөө үзүүлдэг.

Стресс, уур бухимдлаа удирдаж сураагүй бол Сэтгэцийн эрүүл мэндийн үндэсний төв болон мэргэжлийн хүмүүст хандах нь зүйтэй. Манай төвийн 1800-2000 гэдэг дугаар руу холбогдож, өөрт хэрэгтэй зөвлөгөө авч болно. Бусдад болон өөртөө хор хөнөөлгүйгээр зөв аргаар стрессээ гадагшлуулах шинэ аргад суралцах хэрэгтэй. Нийгэм хөгжихийн хэрээр сэтгэл зүйн эрүүл мэндийн боловсрол зайлшгүй байх ёстой. Насан туршийн боловсрол олгох гэдэгтэй адилхан бүх түвшний хүмүүст сэтгэл зүйн эрүүл мэндийн боловсрол олгох шаардлага зүй ёсоор тулгарч байна.

Оюун санаагаа тайвшруулах бясалгалтай холбоотой аргууд буюу энгийн иогийн дасгал хийж болно.

-Сэтгэцийн эрүүл мэндийн үндэсний төвд стресстэй хүмүүс хэр олон ирдэг вэ?

-Стресс их байвал эмнэлэгт хандах ёстой гэдгээ хүмүүс харьцангуй мэддэг болсон. Манайд стрессийн шалтгаант сэтгэцийн эрүүл мэндийн клиникийн тасаг гэж бий. Стресс, архаг ядаргаа, нойртой холбоотойгоор энэ тасагт хэвтэн эмчлүүлэх хүсэлтэй хүмүүсийн урт дараалал байнга үүсдэг. Эдгээр нь хүнд эмгэг биш ч тоохгүй орхивол алсдаа амьдралын чанарт сөргөөр нөлөөлдөг. Жишээ нь, тамирчдын хувьд аваад үзье л дээ. Сэтгэл зүй ямар чухал вэ гэдгийг тэдний амжилтаас шууд харуулчихаж байна. Сүүлийн үед сургуулиуд сэтгэл зүйчтэй болж буй нь давуу тал юм. Сэтгэл зүйчид хандах хүмүүсийн тоо нэмэгдэж байгаа. Амьдралын зөв хэв маягтай байх нь чухал. Сэтгэл зүйн зөвлөгөөг хүн авахад амар хялбар, ойр байхаар шийдэж, эрүүл мэндийн даатгалд оруулж өгөх хэрэгтэй. Стресстэй холбоотой эмгэгийн тасаг маань төлбөртэй. Харин архины асуудалтай хүн ямар ч төлбөр төлөхгүйгээр хэвтэн эмчлүүлэх боломжтой болсон. Сэтгэл зүй гэдэг төрөхөөс үхэх хүртэлх хугацаанд хүний чухал хэсэг байдаг. Гарц шийдэл хайж, санаачлагатай байх хэрэгтэй.

-Стрессээ тайлах энгийн аргуудаас дурдвал?

-Хүн бүр өөрийнхөө туршлагаар стрессээ зохицуулдаг. Дуртай зүйлдээ цаг зав гаргах. Стрессдэж бухимдаад хэцүү байгаа үедээ тэр үүсээд байгаа мэдрэмжээ ойр дотны хүндээ илэрхийлдэг байх. Мэргэжлийн хүнд хандах. Шинэ зүйлийг сурч мэдэх нь эрч хүчийг өгч, цэнэглэдэг. Ой мод, гол ус, цэвэр агаарт алхах нь хүнд тайвшралыг өгдөг. Дэлхийн олон оронд богино хугацааны бясалгалын аргачлалыг их ашиглах болсон. Английн 400 гаруй сургуулийн бага ангид богино хугацааны бясалгалын аргачлалыг заагаад эхэлсэн. Энэ стресс гэдэг зүйл эмх цэгцгүй бодлын урсгал. Хүн өөрөө ч мэдэлгүй түүндээ түүртээд яваад байдаг. Хүн богино хугацаанд сайн төвлөрөөд байхаар маш том стрессээ тайлах багаж зэвсэгтэй болж буй юм. Нотолгоонд суурилсан бясалгалд суралцана гэдэг стресс бухимдал асуудлаа маш сайн шийдвэрлэх, дотогшоогоо хөгжих, цоо шинээр юмыг харах боломжийг хүмүүст олгож байгаа. Наад захын стресс тайлах арга нь булчин суллах, амьсгалын дасгалууд байдаг. Үүнийг цахим ертөнцөөс харж болно. Энгийн гээд түүнийг тоохгүй орхиж болохгүй. Мөн аливаад төлөвлөгөөтэй хандаж сурах нь зөв. Аз жаргалтай байхын тулд хариуцлагатай байх хэрэгтэй.

“Өдрийн сонин”-ы баасан гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна. 

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт Монгол Улсын Ерөнхий аудитор Д.Загджавтай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа. Тэрбээр “Таван толгой түлш” ХХК-тай холбоотой гурван асуудлыг шалгуулахаар прокурорт шилжүүлсэн” гэснийг “Улс төр” нүүрээс үргэлжлүүлэн уншаарай.

ХЭҮК-оос ирэх сарын 1-нээс хэрэгжиж эхлэх Хүүхэд хамгааллын хуулийн талаар өчигдөр олон нийтэд мэдээлэл өгөв. Энэ үеэр Комиссын гишүүн Ж.Хунантай ярилцлаа

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт “Тоогоо нэмсэн ч ажлын чанар тань дээшлэх юм уу, гишүүд ээ” хэмээн өгүүллээ.

• УИХ-ын гишүүн Б.Жаргалан “Богино хугацаанд төсвийн тэлэлт хийх нь төгрөгийн ханш суларч, инфляц өсөх эрсдэлтэй” хэмээн ярилаа.

АМГТГ-ын Газрын тосны бүтээгдэхүүний хэлтсийн дарга Д.Даваабаяр “АИ92 бензиний 23, дизель түлшний
46 хоногийн нөөцтэй байна”  гэлээ.

ГАДААД МЭДЭЭ:  “Telegram”-ыг үндэслэгч батлан даалтаар суллагдав 

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы  баасан гаригийн дугаараас уншаарай.

Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://tsahim.dnn.mn/login

Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн(77078975) нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас(70115015) болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно.

Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу.

Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээлэл аваарай.

“Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 1900-1987-гоос лавлана уу

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ