Category: онцлох-нийтлэл

“Пассив барилгын хүрээлэн”-гийн ерөнхийлөгч, олон улсын Барилгын зөвлөх, сургагч багш Н.Ганбаатай гэр, байшингийн дулаан алдалтыг бууруулснаар хэрхэн ая тухтай амьдарч болох талаар ярилцлаа.

-Жил бүрийн өвөл утаатай, агаарын бохирдол дээд цэгтээ хүрсэн нөхцөлд нийслэлчүүд бид өвөлжиж байна. Хэрхэн дулаахан өвөлжих вэ гэдэг асуудал айл бүрт тулгардаг. Энэ тал дээр ямар гарц шийдэл байна вэ?

-Бид 2018 оноос эхлээд монгол гэрийн дулааны нөхцөл байдлыг туршиж судалсан.Үндсэндээ дулаан алдалтыг эрс буулгаж чадвал монгол гэр зуух, яндангүй, нүүрс түлэхгүй байх бүрэн боломжтой. Гэрийнхээ хаяавч, хаалга, тооно, яндангийн нүх, дээвэр туурганы дулаан алдалтыг бууруулах, агаар сэлгэлтээ яаж шийдэх вэ гэсэн аргуудыг нэг бүрчлэн танилцуулаад явж байна.

Дээрх туршилтын үед гэр хорооллын шөнийн тарифыг тэглэж эхэлж байсан. Нэг айл бүтэн сарын хугацаанд шөнийн 21:00 цагаас өглөөний 06:00 цагийн хооронд 700 квт цагийг үнэгүй ашиглах боломжтой байв. Энэ хүрээнд нь бид туршилтаа хийсэн. Тэр өвөл аравдугаар сараас дараагийн жилийнх нь гуравдугаар сар хүртэл хэмжилт хийхэд тус айлд ямар ч халаалтын зардал г араагүй. Халаалтын ачааллыг ердийн гэрээс тав, зургаа дахин бууруулсан гэсэн үг. Тавдугаар цахилгаан станц барих гэх мэтчилэнгээр цахилгааны хангамжийг хэд дахин нэмэгдүүлэх гэж өндөр зардал гаргаж байхаар хэрэглээгээ тав дахин буулгах боломж нь байсаар байтал түүнийг хийхгүй байна.

-Төрийн бодлого оновчгүй байна уу?

-Эрчим хүчний бодлого буруу явсан. Нүүрс түлэхийг л хөхиүлэн дэмжсэн. Нүүрс түлэхэд татаас өгч, түлж буй нүүрсний гуравны хоёрыг нь улсаас хөнгөлж, үлдсэнийг нь айлууд өөрөө төлж буй нь алдаатай бодлого. Аль болох халаалт хэмнэсэн дулаан хамгаалалтаа сайн шийдэх боломжийг нь олгож, хөхиүлэн дэмждэг байх ёстой. Тухайн айл цахилгаан, түлшнийхээ хэрэглээг бууруулах юм бол эсрэгээрээ урамшуулал авдаг, дулаалгыг нь хийж, агаар сэлгэлтийг нь шийдэж өгдөг ийм бодлого байх ёстой байтал яг эсрэгээрээ байна.

-Гэр хорооллын янданг цөөлөхийн тулд ямар бодлого хэрэгжүүлэх хэрэгтэй вэ?

-Улаанбаатар хотод гал түлэхгүй байх технологийн бүрэн шийдэл, нарны эрчим хүч хүртэл бий. Гэр, сууцны дулаалгыг сайн шийдсэн тохиолдолд нарны эрчим хүчээр халаалтаа шийдэж болно гэдгийг бид зөндөө харуулж байна. Гал түлэхгүй бол өвөлжиж чадахгүй гэдэг ойлголт бидний тархинд суучихсан. Бид үүний эсрэгээр нотлох гэж “Загастай байшин” төсөл хэрэгжүүлсэн. Дулаанаа алдахгүй хадгалж чадвал гал түлэх огт шаардлагагүй юм гэдгийг ойлгуулах гэж оролдсон. Энэ мэтчилэнгээр төр засаг нь түүчээлж манлайлахгүй бол хувийн хэвшил, цөөхөн хэдэн инженерүүд нь хүчрэхгүй байна. Нөгөө талд нь 99.9 хувь нь нүүрсийг дэмжсэн бодлого явж байгаатай холбоотой. 2018 оны монгол гэрийн жишээ бол нэг ч төгрөгийн халаалтын зардал гаргалгүй идэр есийн хүйтэнд ч тогтмол температуртай, эрчим хүч хомсдолтой оргил ачаалалд оролцохгүйгээр, зөвхөн шөнийн тарифын хөнгөлөлттэй цагаар халаагуураа залгаж, энэ хураасан энергиэрээ дулаанаа хангаж болж байгаа юм гэдгийг туршилтаар харуулсан. Агаар сэлгэлтийн төхөөрөмж гээд нарийн юмнууд хэрэгтэй боловч хүн гайхаад байхаар юм биш, амархан. Энэ жилийн хувьд тодорхой 10 айлыг сонгож аваад яг дээрх аргаар төслөө хийж үзүүлнэ.

-Пассив хаусын онцлогийг тайлбарлавал?

-Пассив хаус гээд яриад байгаа нь энгийн үгээр хэлэхэд тавхан тулгуур зарчимтай. Нэгдүгээр зарчим нь сайн дулаалга, хоёр дахь зарчим нь чанх урагшаа харсан сайн пассив цонх буюу нар оруулах, нөгөөтэйгүүр дулаан алдахгүй байх, гурав дахь нь битүүмжлэл бөгөөд гэрт үүссэн дулаан агаарыг гадагш алдахгүй байх үүрэгтэй. Дөрөв дэх нь дулааны гүүргүй хийцлэлтэй байх. Байшин, гэрээс бетон, тоосго зэрэг нь илүү гарч, дотогшоо гадагшаа дулааныг дамжуулсан гүүр гарсан байх ёсгүй. Монгол модон гэрт дулааны гүүр байхгүй гэж үздэг. Тав дахь тулгуур зарчим бол дулаан сэргээгчтэй агаар сэлгэлт. Том хүн нэг цагт 20 м.куб агаарыг бохирдуулдаг учраас энэ хэмжээний цэвэр агаарыг гаднаас оруулж ирэх шаардлагатай болдог. Гэтэл тэр агаар нь маш хүйтэн байдаг. Яаж түүнийг байнга тогтмол бүлээсгэж оруулж ирэх вэ гэхээр бохирдсон агаараа гаргахдаа тэр дулааныг нь шинэ агаартаа шингээдэг. Маш өндөр чадамжтайгаар бохирдсон агаарынхаа дулааныг сэргээгээд авчихдаг төхөөрөмж бий.

-Ер нь монгол гэрийн дулаан алдагдлыг яаж шийдэх вэ?

-Боломжиндоо тааруулаад эдгээр таван зарчмын аль нэгийг нь ч хийсэн болно. Жишээлбэл, монгол гэрийн зөвхөн битүүмжлэлийг нь сайжруулбал дулаанаа хадгалах маш сайн үр нөлөөтэй. Монгол гэр дээр хамгийн хямдхан, үнэгүй шахуу битүүмжлэлийн аргаар дулаан алдагдал 20-30 хувь хэмнэгдэнэ.

-Монгол гэрт халаалтыг яаж шийдэх вэ?

-Мэдээж шууд өөрөө халахгүй, нэмэлт халаалт хэрэгтэй. Чулуун халаагуур гэж бий. Эрчим хүч хямд, нарны эрчим хүч үүссэн үед дулаан болгоод нөөцлөөд авчихдаг. Ийм дулаан нөөцлүүрийг хоёр гурван аргаар хийж болдог. Нэгдүгээрт, элс, тоосго зэрэг гар доорх материалаар хийж болно. Ерөнхийдөө ханан пийшин шиг болно гэсэн үг. Үүнийгээ халааж аваад хэрэгцээтэй үедээ хучлагыг нь сөхөж дулаанаа авах, эрчим хүчний илүүдэлтэй үед нөөцөлж аваад, дутагдалтай үед хэрэглэх ухаалаг арга юм.Шалаа цутгахдаа дулаалаад шалны халаалтыг давхар хийж болно.Монгол гэрт 10 см дулаалга хангалттай гэж үздэг. Энэ өвөл дулаалсан шалан дээр гэрээ бариарай гэж зөвлөе.

-Хаус, амины орон сууцны хувьд барихдаа пассив аргыг хэрхэн хэрэглэх вэ?

-Дээрх таван зарчим л явна. Агаар сэлгэлтээ зөв шийдэх ёстой. Цонхоо сайн дулаалж, сийгэлтгүй байх тал дээр анхаарах хэрэгтэй.Сийгэлт ихтэй байшинд чийг барьцалдаад байшингийн дотор материал мод, төмрийг зэврүүлээд байшинг амархан муутгадаг. Битүүмжлэлийг дотор талаас нь хангаж өгнө гэдэг пассивын үндсэн хоёрдугаар зарчим дээр байж байгаа. Тэр чигээрээ эрчим хүч хэмнэх, барилгыг урт удаан настай байлгах технологийн нэг хэлбэр. Дүнзэн байшинг дурын газраараа амьсгалдаг байшин гэж хэлдэг. Энэ нь буруу, хуучирсан арга. Агаар сэлгэлт хийдэггүй, технологийн шийдэл байхгүй учир нүх сүвээ онгорхой орхичихоод амьсгалдаг гэх мэт гоё үгээр халхавчилдаг. Сийгэлт ихтэй байшин ая тухгүй хурдан дулаанаа алддаг барилгын үндсэн хийцлэл ч цантаж нороод амархан өмхөрдөг, чанар нь мууддаг. Барилгын технологийн шинэ эрин болох пассив нь хамгийн ухаалаг эрчим хүч хэмнэж болохуйц арга, аргачлалуудын нэгдэл юм. Монголын хувьд өвөл маш хүйтэн байдаг ч нарны эрчим маш өндөр байдаг. Наргүй өдөр гэж бараг байхгүй. Үүнтэй пассив хаус маш сайн зохицдог.

-Үнэ өртгийн хувьд пассив хаус хэр байдаг бол. Иргэд байшингаа хэрхэн зөв дулаалах арга хэлж өгөхгүй юү?

-Ерөнхийдөө 1.5 дахин өндөр материалын зардал гарна. Маш сайн цонх, агаар сэлгэлтдээ мөнгө их зардаг. Үүнтэй зэрэгцээд талбайгаа цомхон болгож хэмнэ гэж бид зөвлөдөг. Жишээлбэл, 10х8лөсөн байдаг. Маш зөв зохион байгуулалттай урагшаа харсан цонхтой, цомхон овор багатай байх т-тай байшин барина гээд ороод ирдэг. Ашиглалтыг нь харахаар маш үрэлгэн, ашиггүй талбай ихтэй төлөвусмаа эрчим хүч хэмнэдэг. Цонх буруу талдаа гарахаар хэт халж, хөрдөг.

Хуучин барилгын хувьд Пассив зарчмаараа урагшаа харсан цонхыг нь сайжруулаад, бусад цонхыг нь хааж өгч болно. Мөн агаар сэлгэлтийг нь сайжруулах шаардлагатай. Ингэснээр хуучин байшин ч 80 хувь хүртэл эрчим хүч хэмнэж болох юм. Бид өмнө нь Ганданд палкан байшинг пассив болгож дулаалаад, агаар сэлгэлтийг нь хийхэд өвөлдөө сард 60-80 мянган төгрөгийн эрчим хүч сард зарцуулсан. Тухайн үеийн ханшаар дулаалгын зардал 20 сая төгрөг болсон. Цонхыг нь маш сайн дулаалснаар өдөрт хоёр шуудай нүүрс түлж байсан тэр айл хожсон доо.

Яндангүй бүсээ зарлая гэхээр хүмүүс их эмзэг хүлээж авдаг. Хөлдөж үхэх юм уу гэх зэргээр их олон шалтгаан хэлдэг. Дээр хэлсэнчлэн монгол гэр, хуучин модон байшин гэх мэт олон хувилбараар амжилттай туршилт хийж үзсэн, яндангаа буулгаснаар маш хожилтой, ая тухтай ногоон дотоод гадаад орчин үүсгэж болдгийг бид харуулсан. Төр засгийн удирдлагууд айх юмгүй хийгээд л эхлэх хэрэгтэй. Нэг сумаар хоёр туулай буудна.

Олон жил нөлөөлөх гэж оролдсоны эцэст төр засгийн бодлого жаахан наашилж байна. Пассив хаус бариулбал 30 сая төгрөгийн дэмжлэг үзүүлэхээр болсон. Айлуудын газрыг төр чөлөөлж авч өндөр барилга барьснаас, яндангүй бүсээ зарлаад,тухайн газар дээрээ иргэд өөрсдөө шууд хаус хороолол болгон хувиргах боломжтой юм.

УИХ дахь АН-ын бүлгээс “Үзэл бодол: Ялтай эрх чөлөө” сэдэвт хэлэлцүүлгийг өчигдөр Төрийн ордонд зохион байгууллаа. Хэлэлцүүлэгт хууль тогтоогчдоос УИХ-ын гишүүн Х.Тэмүүжин, Б.Жаргалан, А.Ганбаатар, Ж.Баярмаа, Ө.Шижир нар иржээ. Мөн МСНЭ-ийн удирдлагууд болон хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудын төлөөлөл, иргэний нийгмийн байгууллагууд оролцож, Эрүүгийн хуулийн 13.14 дэх заалтаар сэтгүүлчдийг яллаж, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөнд хэрхэн халдаж буй асуудлаар хэлэлцүүлэг өрнүүллээ. Энэ сэдвээр АН-ын бүлгийн зөвлөх, эрх зүйч Х.Номингэрэлтэй ярилцлаа.

-Сүүлийн жилүүдэд Монгол Улсад үзэл бодлоо илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөө хумигдаж байгааг судалгаанууд харуулж байна. Ялангуяа сэтгүүлчдийг Эрүүгийн хуулиар яллаж буй асуудлыг яаж болиулах вэ?

-Үзэл бодлоо илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөө нь Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал, Монгол Улсын Үндсэн хуулиар хамгаалагдсан ардчиллын үнэт зүйл бөгөөд Монгол Улсын нэгдэн орсон холбогдох олон улсын гэрээгээр агуулга, хүрээн нь тодорхойлогдсон байдаг билээ.

Сүүлийн жилүүдэд олон улс дахь дарангуй улс төрийн дэглэм өргөжилт, нөгөө талаар цар тахлын эсрэг арга хэмжээ зэргээс шалтгаалан энэхүү эрхийг хязгаарлах байдал ажиглагдаж буйг олон улсын судалгаа, индексүүд онцолсоор байна.

Сэтгүүлчдийг хамгаалах хороо Олон улсын байгууллагын мэдээгээр 2019-2023 оны хооронд “худал мэдээ тараах” тухай хууль зүйн зохицуулалтыг 91 улс шинээр бий болгосон. 2022, 2023 онд дэлхий даяар хамгийн олон сэтгүүлчдийг хорьсон байна.

Монгол Улсад ч мөн Хил хязгааргүй сэтгүүлчид олон улсын байгууллага болон “Глоб Интернэшнл” зэрэг иргэний нийгмийн байгууллагуудын тайлан мэдээлэлд үзэл бодлоо илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэх эрхийн нөхцөл байдал дордсон. Энэ эрхийг төрийн зүгээс хязгаарласан, халдсан тохиолдлууд гарсаар байгааг анхааруулсаар байгаа билээ. Монгол Улс 2023 оноос хойш нэг жилд 21 байраар ухарсан. Харин сүүлийн найман жилд 60 байрнаас 109 хүртэл буюу 49 байраар ухарч “асуудалтай” ангилалд багтаж байна.

УИХ дахь Ардчилсан намын бүлгээс 9 сарын 18-ны өдөр “Үзэл бодол: Ялтай эрх чөлөө?” сэдвийн хүрээнд үзэл бодлоо илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэх эрх, эрх чөлөөний хууль зүйн баталгааг дээшлүүлэх, тэр дундаа Эрүүгийн хууль тогтоомжийн хүрээнд энэ эрхийг хөндөж буй зохицуулалтуудыг дахин авч үзэх, сайжруулах зорилгоор холбогдох иргэний нийгмийн, хэвлэл мэдээллийн байгууллага, сэтгүүлчид болон ХЗДХЯ-ны санаачилга, мэдээллийг сонсож хэлэлцүүллээ.

Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөг баталгаажуулах зорилтууд Ардчилсан намын мөрийн хөтөлбөрт туссан. Мөн Засгийн газрын үйл ажиллагааны 2024-2028 оны хөтөлбөрт ч тусгагдсан. Тиймээс энэ асуудлаар тодорхой ахиц дэвшил гарах болов уу гэсэн хүлээлттэй байна. Гэхдээ үүний тулд бодит нөхцөл байдлыг дүгнэх, үзэл баримтлалын ялгаа заагийг гаргах, салбарын мэргэжилтнүүдийн дуу хоолойг сонсох, хөндөгдөж буй эрхүүдийн тэнцвэрийг хангаж ойлголцлоо нэгтгэх шаардлагатай.

-Эрүүгийн хуулийн 13.14-дэх заалт нь сэтгүүлчдийг яллахад үйлчилж байна. Энэ зүйл заалтыг хуулиас авч болдоггүй юм уу. хуульчид ямар байр суурьтай байна вэ?

-Хэлэлцүүлгийн оролцогчдын харьцангуй дуу нэгтэй илэрхийлж байгаа байр суурь бол Эрүүгийн хуулийн 13.14 зүйл буюу Худал мэдээлэл тараах гэсэн гэмт хэрэг нь худал мэдээлэлтэй тэмцэх гэхээсээ илүү сэтгүүлчийн мэргэжлийн үйл ажиллагаанд саад учруулах, залхаан цээрлүүлэх хэрэгсэл болж байгааг дурдаж байна. Энэ гэмт хэргийн гомдол гаргагч төрийн байгууллага, өндөр албан тушаалтнууд байх нь элбэг. Эрүүгийн хуулийн 13.14-т холбогдуулан шалгагдаж байгаа хүмүүсийн тал хувь нь сэтгүүлчид байна.Хэлэлцүүлэгт яг энэ зүйл ангиар дахин дахин цагдаад дуудагддаг, яллагдагчаар татагдсан, ял авсан сэтгүүлчдийн төлөөлөл ирж нөхцөл байдлыг хуваалцсан.

ХЗДХЯ-ны мэдээллээр сүүлийн таван жилд нийт 828 гомдол цагдаагийн байгууллагад бүртгэгдсэн байна. Үүний 408 буюу шийдвэрлэсэн хэргийн 74.5 хувь хэрэгсэхгүй болжээ. Тэгвэл 108 буюу 19.7 хувийг шүүхэд шилжүүлж, 32 буюу 5.8 хувийг эрүүгийн хэрэгтэй нэгтгэж тус тус шийдсэн байна. Үүнээс 732 буюу 88.4 хувь нь цахим орчинд үйлдэгдсэн байна. Хэдийгээр ийнхүү гомдлын дийлэнх хэсэг нь хэрэгсэхгүй болж байгаа ч цагдаад дуудаж тайлбар мэдүүлэг авахаас эхлээд сэтгүүлчийн мэргэжлийн үйл ажиллагааг нь мохоох, залхаан цээрлүүлэх, айлгаж эмээлгэх арга болж ашиглагдаж байна. Учир нь худал мэдээлэл тараах гэмт хэрэг нь “хүний нэр төр, алдар хүнд, хуулийн этгээдийн ажил хэргийн нэр хүндэд халдсан” гэсэн хэт өргөн агуулгатай. Ерөнхийдөө гүтгэх агуулгатай, мөн “тараах” гэх үйлдэл нь тодорхойгүй зэрэг хууль зүйн хувьд хэрэглэхэд ойлгомжгүй байдал үүсгэж буйг судлаачид, хуульчид дурдлаа. Мөн ХЭҮК-оос ч ийм байр суурьтай байгаагаа ХЗДХЯ-нд албан бичгээр мэдэгдсэн байна. Үүнээс үүдэж хууль хэрэглээний практикт өмнө дурдсан албан тушаалтан урвуулан ашиглах боломжууд үүссэнээс гадна иргэний хуулийн хүрээнд шийдвэрлэж болох маргаануудыг гэмт хэрэг болгон шийдвэрлэж буйг судалгаанууд дурдаж байна. Эрүүгийн хуулийн энэ заалтыг Үндсэн хууль зөрчсөн эсэх асуудлаар Үндсэн хуулийн Цэцэд маргаан үүсгэсэн байгаа юм байна.

-Нууцын тухай хууль сэтгүүлчдийн мэдээлэл авах үйл ажиллагаа, хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөнд шууд утгаар нөлөөлж байна. Үүнийг яаж хуульчлах ёстой вэ?

-2017 оны хуулиар төрийн, албаны нууцын хүрээг хэт өргөжүүлсний гайгаар, цаашлаад төрийн нууц задруулах гэмт хэрэгт нууцыг хамгаалах ёстой төрийн албан хаагч этгээд биш сэтгүүлчийг хамруулан ял шийтгэх нөхцөл бүрдүүлсэн.

Энэ хүрээнд заавал хөндөх нэг асуудал бол олон нийтийн анхаарлын төвд байдаг улс төрийн өндөр албан тушаалтнууд, төрийн байгууллагууд хэвлэл мэдээлэл, сэтгүүлчдийн шүүмж, хөндсөн асуудлуудад хүлээцтэй хандах, иргэдтэйгээ, хэвлэлтэйгээ эрүүгийн хуулиар далайлган тэмцэлдэхгүй байх ардчилсан соёлыг төлөвшүүлэх, нөгөө талаар хууль зүйн хувьд тусгайлан зохицуулах боломж байгааг хэлэлцлээ.

Хуурамч мэдээлэл нь олон улсад ардчилалд томоохон сорилт болж иргэдийн үнэн зөв мэдээлэл авах эрхэд ноцтой хохирол учруулж байгаа бодитой зүйл. Гэхдээ НҮБ-ын Иргэний болон улс төрийн эрхийн конвенцын тайлбарууд, тусгай илтгэгчийн итгэл, зөвлөмжүүд болон Европын холбооны энэ чиглэлээрх зөвлөмжүүдэд худал мэдээлэлтэй иргэдэд мэдээллийн боловсрол олгох, төрийн өөрийн ил тод байдлаа нэмэгдүүлэх цогц арга хэмжээ авч зохицуулах, нөгөө талаар эрүүжүүлэхээс зайлсхийхийг сануулдаг.

Худал мэдээлэл гэх нэр томьёо дотор бидний будилж буй хоёр тусдаа асуудлыг зааглах хэрэгцээ байна. Тодорхой зохион байгуулалттайгаар улс төрийн, эдийн засгийн ашиг сонирхлын үүднээс, нийгмийн дэг журамд ноцтой хохирол учруулахуйц, хуваагдал эсвэл хүчирхийлэлд уриалсан хуурамч мэдээллийг зохицуулах нийгмийн хэрэгцээ байгааг ойлгож байгаа. Харин хувь хүний нэр төр, халдашгүй байдалд халдсан, гутаасан, гүтгэсэн зэрэг үйлдлийг хувийн эрх зүйн хүрээнд иргэний шүүхээр шийдвэрлэх боломжтой юм.

-Сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэгийг суллах ёстой. энэ тал дээр ан-ын бүлэг яаж ажиллах вэ. шүүх хуралдааныг нээлттэй явуулахыг сэтгүүлчид, олон нийт шаардаж байгаа. Ардчилсан нийгэмд ганц дуугардаг сэтгүүлчээ барьж, хорьчихлоо шүү дээ?

-Энэ удаагийн хэлэлцүүлэгт оролцогчдын зүгээс шүүмжлэлтэй хандаж байгаа нэг асуудал нь эрүүгийн гэмт хэргийн хавтаст хэргийн нууцаар далимдуулан олон нийтэд мэдээлэл өгөх боломжгүй болгох, шүүх хуралдаануудыг ч хаалттай хийх байдал эрс ихэссэн, Шүүхийн ерөнхий зөвлөлөөс шүүх хуралдааныг хэвлэл мэдээллээр дамжуулахад саад учруулсан журам хэрэгжүүлж байгааг дурдлаа.

Сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэгийн хэргийн хувьд түүнийг ялласан таван зүйл ангийн дөрөв нь төрийн нууцтай хамааралгүй учир ядаж хэсэгчилсэн байдлаар ч шүүх хуралдааныг нээлттэй хийх боломжтой байсан. Удахгүй болох давж заалдах шатны шүүх хуралд ч шүүх хуралдааныг нээлттэй хийж, олон нийтэд ил тод байлгахын төлөө УИХ-ын гишүүд, олон нийтийг анхаарлаа хандуулахыг сануулж байна.

Цаашид хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөг баталгаажуулах эрх зүйн орчныг сайжруулахад цогц байдлаар авч үзэж, зөвхөн хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний хууль гэлтгүй нууцын хууль тогтоомж, төрийн мэдээллийн ил тод байдлын талаар хөндсөн 10 гаруй хууль тогтоомжийг засварлах, салбарын өөрийн зохицуулалтаа сайжруулах чиглэлийг чухалчиллаа.

УИХ дахь Ардчилсан намын бүлгээс цаг үеийн бодлогын асуудлаар цуврал хэлэлцүүлгийг цаашид тогтмол зохион байгуулна. Хэлэлцүүлгийн үр дүнгээр бодлогын зөвлөмж гаргах УИХ-ын гишүүд, олон нийтийг мэдээллээр хангаж ажиллана.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

“Өдрийн сонин”-ы  баасан гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна. 

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт “Адмон” компанийн захирал Р.Энхбаттай ярилцлаа.  Тэрбээр “Боловсролын мафи боловсролын салбарыг хөгжүүлэхгүй байх бодлого барьсаар ирсэн” гэснийг “Улс төр” нүүрээс үргэлжлүүлэн уншаарай

Олон улсын “Фитч” агентлаг Монгол Улсын зээлжих зэрэглэл ахисан гэж дүгнэжээ. Энэ талаар СЭЗИС-ийн Экономиксийн тэнхимийн багш Ц.Батсүхээс тодрууллаа.

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт “Хамтралчид” маань хадландаа гарсан байгаа даа” хэмээн өгүүллээ

• Ардын багш Г.Шилагарди: Физикийн мэргэжил хэдэн зуун жил болсон ч ач холбогдлоо алдахгүй

ДЭЛХИЙН МЭДЭЭ: Хезболлагийн дунд шатны бүх удирдлага шархдав

НОМ ЯРЬЖ ӨГЬЕ: “Хувьсгал Монголын хэрлэг түүх”

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы мягмар гаригийн дугаараас уншаарай.

Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://tsahim.dnn.mn/login

Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн(77078975) нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас(70115015) болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно.

Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу.

Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээлэл аваарай.

“Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 1900-1987-гоос лавлана уу

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

Багшлах эрхийн 45 хоногийн сургалтын асуудал нийгэмд маргаан дагуулаад буй юм. Тиймээс багшлах хүчний хомсдол дээр ямар бодлого барьж ажиллах, 45 хоногийн сургалтын гол учир нь юу болох талаар Боловсролын сайд П.Наранбаяраас тодрууллаа.

-Багшлах эрхийн 45 хоногийн сургалт нэлээд асуудал дагуулж байна. Үүн дээр та тодорхой тайлбар өгөөч?

-Зүгээр л мушгин гуйвуулж байна. Бид чинь бакалаврын зэргээ авчихсан. Магистр, доктор бол бүр сайн. Тэгээд 80 хувь буюу 2.7 гэсэн голчоос дээш оноотой төгссөн, магадлан итгэмжлэгдсэн гадаад, дотоодын их сургуулийг төгссөн, боловсролын салбарт хамгийн их хомсдол үүсээд байгаа физикч, химич, математикч, англи хэлний болон технологийн мэргэжилтэй хүмүүст богино буюу 45 хоногийн дотор багшлах эрхийг олгох сургалтад суугаад багшлахуйд орж ирээч ээ гэж урьж байгаа юм. Дээрээс нь энэ хүмүүс үндсэн багш бол биш. Багшлах эрхийг л олж авч багшлах болохоос биш үндсэн багш нар шиг ажиллахгүй. Цагийн, гэрээт багш нар байх юм. Өөрсдийнхөө үндсэн ажлыг хийхийн хажуугаар дунд сургуульд цагаар багшилна л гэсэн үг. Өнөөдөр Хан-Уул дүүргийн нэг сургуульд л гэхэд физикийн багш олдохгүй байгаагаас болоод 40 цаг зааж байна шүү дээ. Гэтэл багш хүн чинь 19 цаг заах нормтой. Ийм байхад юун сургалтын чанар ярих вэ. Харамсалтай нь өнөөдөр бэлдэж байгаа физикчийн маань тоо 10 хүрэхгүй л байгаа шүү дээ. Ингэж их хомсдол үүсч байгаа үед богино хугацаандаа ийм арга хэмжээ авахаас өөр арга үнэндээ алга. Харин эдгээр хүмүүс маань үнэхээр өөрсдөө хүсээд үндсэн багш болоод явъя гэвэл хөрвөх сургалтад хамрагдана. Энэ бол бүр тогтчихсон тогтолцоо. Энэ асуудлаар өнөөдөр (өчигдөр) Засгийн газраас Ажлын хэсэг байгуул гэсэн даалгавар өгсөн. Ер нь энэ жил гэхэд 4200 багш дутагдалтай байгаа. Гэтэл энэ салбарт жилдээ 2500 орчим багш бэлтгэгдэн гардаг. Тэгэхээр чинь цаашдаа дахиад л дутна. Харахад физикийн багштай юм шиг хэрнээ нэг багшид өгч байгаа ачаалал их. Далд хомсдол асар их байсан нь үүнээс харагдаж байна. Ингэж бэлдсэнээр багш нарын ачаалал буурн

-Засгийн газрын хуралдаан дээр та бас хэрэгжүүлэх ажлуудаа танилцуулсан гэсэн. Энэ талаараа мэдээлэл өгөхгүй юу?

-Өнөөдөр (өчигдөр)-ийн Засгийн газрын хуралдаанд би зургаан багц арга хэмжээгээ танилцуулсан. Багшлах эрхийн 45 хоногийн сургалт гээд байгаа чинь үүний зөвхөн нэг нь юм. Үүнээс гадна багшлах эрхтэй, багшаар төгссөн хэрнээ өөр ажил хийж байгаа хүмүүс байна. Бидний авсан статистик мэдээллээр 2010 оноос хойш 19998 ийм хүн байгаа юм. Тиймээс энэ хүмүүсийг эргүүлэн багшлахуйд урих, энэ нөөцийг ашиглах нэг боломж байна. Тэтгэвэрт гарсан багш нарыг бага цагаар болон туслах багшаар ажиллуулах хэлбэр байна. Тэд чинь асар их туршлагатай хүмүүс шүү дээ. Шинжлэх ухаан, англи хэлээр амжилттай төгссөн хүмүүст багшлах боломжийг нээж өгөх. Сургалтын цагийн норм нь 19 цагтаа хүрэхгүй байгаа багш нарыг хөрвөх сургалтад хамруулаад төстэй мэргэжлийн хичээлийг заалгах боломжтой. Багш бэлтгэдэг их сургуулийн төгсөх дамжааны оюутнуудыг дадлагажигч багшаар ажиллуулах ийм ажлууд эхэлчихсэн байгаа. Цахим сургалтыг багшийн дутагдал өндөр байдаг хичээл, сургалтад илүү эрчимтэй ашиглах зэрэг ажлууд явж байгаа юм.

-Цалин, нийгмийн хангамж тааруу учраас хүмүүс багшаар ажиллахгүй байна. Цалинг нь нэмээгүй байж ийм шийдвэр гарахаар багшлах хүмүүс олдох юм уу гэдэг асуудлыг ч бас ярьж байна. Үүн дээр та юу хэлэх вэ?

-Ер нь цалин хангамжийн асуудал яригдаж байгаа нь зайлшгүй зөв. Төрийн үйлчилгээний бага, дунд, ахлах гэсэн ангиллаар багш нарыг харахад үндсэн цалин нь 1.4 сая төгрөг. харин нэмэгдэл цалинтайгаа нйилэхээр улсын дундаж нь 2.4 сая болчихоод байгаа юм. Багш нар сая гаруй төгрөгийг нэмэгдлээрээ авч байна. Орон нутагт ажилласан тохиолдолд багш нар илүү өндөр цалин авч эхэлж байгаа. Шууд очоод 40 хувийн нэмэгдэл авдаг болсон. Мөн зэргийн нэмэгдэл, гүйцэтгэлийн үнэлгээ, анги удирдах болон бусад нэмэгдлүүд байдаг. Гэхдээ бид цаашдаа энэ салбарт илүү чадварлаг, мэргэшсэн багш нарыг авах, тогтвор суурьшилтай ажиллах тал дээр нь маш сайн анхаарна. Өнөөдөр тав хүртэл жил ажилласан багш нарын судалгааг харахад 47 хувь нь ажлаасаа гарчихсан байна. Тэгэхээр энэ салбар ямар их хөдөлгөөнтэй байгаа нь харагдаж байгаа биз дээ. Уг нь таван жил ажиллаж байж багш болдог гэдэг. Гэтэл яг энэ үе дээрээ залхаж байна. Цалин хангамж нь хүрэлцээтэй бус байна гэсэн үг. Тийм ч болохоор газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт цалинг үе шаттай нэмэгдүүлнэ гэж заасан. Энэ бол макро эдийн засгийн өсөлттэйгөө шууд холбогдоно. Цалинг дор хаяж 10-аас дээш хувиар нэмэгдүүлэх шаардлагатай байгаа юм. үүнийгээ ч бид хариуцсан яам, засгийн газарт тууштай тавиад явна. Багшийн үйлдвэрчний эвлэлийн албан ёсны холбооных нь зүгээс тавиад байгаа шаардлага, яриад буй зүйлийг нь бид хүлээн зөвшөөрч байгаа. Тийм болохоор цалинг нэмэх тал дээр дорвитой ажлууд хийнэ. Гэвч цалинг нэмлээ гээд нэг дор асуудал шийдэгдэхгүй. Үр дүн нь зугуухан гарна.

-Багшийн ажил төрийн албан хаагчид хамаардаг. Тийм учраас цалингийн шатлал, урамшуулал нь төвөгтэй. Тиймээс төрийн албанд хамаардгийг нь болиулах тухай ЗГХЭГ-ын дарга Н.Учрал яриад байх шиг байсан. Үүнийг та тайлбарлаад өгөөч?

-Шууд гаргаж байгаа зүйл биш. Манай Төрийн албаны хууль чинь төрийн захиргаа, үйлчилгээ, тусгай, улс төр гээд дөрөв ангилсан хэрнээ нэг хуулиар зохицуулаад буй нь хүндрэл учруулаад байгаа нь үнэн. Нийтийн албанд зүтгэж байна уу гэвэл бүгд л зүтгэж, үйлчилж байна. Улс орнууд төрийн захиргааны албан хаагчдаа зориулсан хуультай байдаг. Тэр бүү хэл орон нутгийн албан хаагчдыг тусдаа хуулиар зохицуулдаг. Төрийн үйлчилгээний буюу багш, эмчийн ажлын байрыг баталгаатай байлгахыг хуулиар зохицуулдаг. Мөн төрийн албан хаагч гэж үзээд цалин хөлсийг нь нэг дор, нэг ижлээр шийдэж явдаг. Харин нэмэгдэл дээрээ ялгаа гарна. Гүйцэтгэлд суурилсан үнэлгээ гэдэг чинь энэ. Гэтэл нэг том хууль дотор бүгдийг нь хийчихээр хөдөлгөхөд хэцүү байна гэж Н.Учрал сайд хэлээд байгаа нь энэ утгаараа зөв. Тэгэхээр багшийн эрх зүйн статусыг яг баталгаажуулсан, төрийн үйлчилгээнд зориулсан тусдаа хуультай болох юм бол зохицуулалт хийхэд амар болно. Статистик тооцоогоо гаргахад ч амар болно. Төсвөөс цалинжиж байгаа нь тусдаа, төрийн захиргааны албан хаагчдын тоо нь ч тусдаа гараад явна. ингэх юм бол бодлого боловсруулахад хэрэгтэй байна гэж яриад байгаа юм.

-Та ярианыхаа эхэнд энэ шийдвэрийг зориуд мушгиж байна гэж хэлсэн. Тэгвэл яг хэн, ямар ашигтай болоод ингээд байгаа юм бэ?

-Багшийн бодит хомсдолд орчихсон, ур чадварын болоод нөөцийн хомдсолд орчихсон байгаа нь олон нийтийн бодит хэлэлцүүлэгт орж, ил гарч байгаад би баяртай байгаа. Нөгөө талдаа орон нутгийн сонгууль ойртсонтой холбоотойгоор зарим нэг нэр дэвшигч боломж гэж харсан уу. Эсвэл юу гэж хараад байгаа юм сайн мэдэхгүй байна. Гэхдээ тэдний үйлдэл олны өмнө ил л байна шүү дээ. Сүүлдээ балмад үйлдэл рүү орж байна. Бид үүнийг хэрхэвч хүлээн зөвшөөрөхгүй. энэ чинь ардчиллын үндсэн зарчим биш.

-Таныг мэдээлэл хийж байхад иргэн А.Отгонбаатар тань руу өндөг шидсэн. Ямар нэгэн гэмтэл учирсан уу. Та энэ асуудал дээр холбогдох газруудад нь гомдол гаргасан уу?

-Надаас ирж мэдүүлэг бол авсан. Бэртэл, гэмтэл аваагүй учраас миний зүгээс гомдолгүй гэж хэлсэн. Гэхдээ ийм үйлдлийг бид хэрхэвч хүлээн зөвшөөрч болохгүй. Хүн хэлээрээ, мал хөлөөрөө гэж үгтэй. Ярилцахын оронд ингэж балмад аашилж байгаа явдалд цаашид Монгол Улсын төр хүлээн зөвшөөрч, өөгшүүлж болохгүй. Тэгээд ч манай яам бол бодлогын яам. хэн дуртай нь ирж балмад зан гаргадаг, агсам тавьдаг байх ёсгүй.

-Нөгөө талдаа УИХ-ын гишүүний халдашгүй дархан эрхэд халдсан асуудал гэж яриад байгаа?

-Ер нь Уих-ын гишүүн биш энгийн иргэнд ч халдашгүй эрх байгаа шүү дээ. Иргэн өөрийгөө халдлагаас ангид байлгах эрх байна. Энэ чинь хүний эрхийн үндсэн зарчим. Тийм болохоор байж болохгүй зүйл гэдгийг хатуу хэлье.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

УИХ-ын гишүүн Н.Алтаншагайтай ярилцлаа.

-Таны хувьд дүүргийн Засаг даргаар ажиллаж байгаад УИХ-ын гишүүн болсон. Тэгэхээр энэ удаагийн УИХ, Засгийн газар нийслэлд чиглэсэн ямар томоохон бодлогын шинжтэй үйл ажиллагаанууд хийхээр төлөвлөж байгаа вэ?

-Монгол Улс анх удаа бүсчилсэн байдлаар УИХ-ын сонгуулиа явуулж, 126 гишүүнтэй анхны парламент бүрдсэн. Хэдийгээр МАН олонх болсон ч АН, ХҮН-д санал тавьж хамтарсан Засгийн газар байгуулагдсан. Улмаар ээлжит бус чуулган хуралдаж, төсвийн тодотгол, Засгийн газрын ирэх дөрвөн жилийн үйл ажиллагааны хөтөлбөрийг баталлаа. Энэхүү үйл ажиллагааны хөтөлбөр гэдэг бол энэ удаагийн Засгийн газрын 2024-2028 оны луужин гэсэн үг. Хаашаа явах юм, ямар аргаар түүндээ хүрэх вэ гэдгээ л төлөвлөж байгаа юм. Энэ удаагийн төсвийн тодотголоор нийслэлд маш том хүндрэл байгааг олж харсан, түүнийг шийдье гэсэн улс төрийн зоригтой шийдлүүд байсан гэж би харж байгаа. Метро, Бөөрөлжүүтийн цахилгаан станц, тойрог болон хурдны зам гээд олон том төсөл бий. Дээр нь гэр хорооллыг байшин хороолол болгох том хөтөлбөрүүд 3-4 байршилд эхэлнэ

Өмнө нь байгаагүй том хөрөнгө оруулалтууд тавигдсан. Хоёрдугаарт, нийслэлийн төсөв анх удаагаа ингэж их тэлж байгаа юм. Нэг тэрбум ам.доллар буюу 3.5 их наяд төгрөгийг нийслэлийн бүтээн байгуулалтад төлөвлөж байна.

-Нийслэл анх удаа бонд босгосон?

-Тэгсэн. Үүний дагуу маш их бүтээн байгуулалт, хөрөнгө оруулалтын ажлууд хийгдэж байна. Мөн МАН-ын мөрийн хөтөлбөрт орсон “20 минутын хот” гэсэн статус руу шилжих бэлтгэлийг хангах учиртай. 2026 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс Улаанбаатар хот 14 хот, 43 хорооллын засаг захиргааны шинэ нэгж рүү шилжинэ. Гэрээсээ гараад ажлын байрандаа хүрдэг. Боловсрол, эрүүл мэнд, төрийн үйлчилгээг 20 минутад авдаг байх чиглэл рүү хөгжье гэж байгаа юм. Тэгэхгүй болохоор нийслэлийн хороодын хүн ам жил ирэх бүр л нэмэгддэг. Сонгинохайрхан дүүргийн нэг хороо гэхэд л 28 мянган хүн амтай болж байлаа. Аймгийн төвөөс их хүн амтай. Бараг 30 мянган иргэнд хороонд ажилладаг хүмүүс чинь яаж хүрч ажиллах юм бэ. Хороонд дээд тал нь арван хүн л байдаг шүү дээ. Тэгэхээр засаг захиргааны шинэ нэгж рүү шилжих зайлшгүй хэрэгтэй болсон. Мөн Улаанбаатар хотын замыг засварлах, шинэчлэх цаг нь болсон. Яг хотынхоо төвөөр төмөр зам нь явдаг. Үүнээсээ болоод түгжирдэг. Таван шарын нүхэн гарцыг тухайн үеийн хотын дарга байсан Д.Сумъяабазар эхлүүлж байлаа. Судалгаа хийгээд дөрвөн газарт ийм хэмжээний нүхэн гарц хийхээр болсны нэг нь сая ашиглалтад орлоо. Энэ төмөр замын гарам дээр энгийн үедээ л гэхэд өдөрт хоёр цаг 48 минут, ид ачааллын үед дөрвөн цаг хаалт хаадаг гэж байгаа юм. Ингэхээр түгжрэлд төдий чинээ нөлөө үзүүлнэ. Одоо Лабораторийн уулзвараас урагшаагаа нэгийг хийнэ. Мөн замууд их муудсан. Тийм учраас саяын төсөв дээр дэд бүтэц рүү нэлээд их төсөв тавилаа. Жил бүр урсгал засвар нэртэй нөхдөг. Дээр нь брожур гэдэг зүйл яригдаад байна. Сүүлийн хоёр жил бороо, цас их байсан. Цасаа арилгахын тулд бодис, давс цацдаг. Гэтэл тэр нь эргээд брожураа үйрүүлж, муутгадаг. Тийм болохоор Хотын дарга Х.Нямбаатар зоригтой шийдвэрүүд гаргаж, сөрөг хүчнээс хардаад байгаа бол аудит, АТГ-ын шалгалт оруулъя гэж мэдэгдсэн. Энэ нь ч хар хоргүй, нэг талдаа зөв байх. Ер нь замаа шинэчлэхгүй бол улам л муудна. Тэр хэрээрээ л түгжрэл нэмэгдэж, иргэдийн бухимдал ихэснэ. Тийм ч болохоор Улаанбаатар хотын замыг маш сайн шинэчилж байна. Үүнээс гадна инженерийн дэд бүтэц рүү нэлээн их хэмжээний төсөв тавьж анхаарал хандуулна гэж байгаа.

Манай Сонгинохайрхан дүүрэг бүртгэлтэй 345 мянган иргэнтэй. Түр оршин сууж байгаа болон бүртгэлгүй амьдарч байгаа 50, 60 мянга бий. Энэ чинь Монгол Улсын хүн амын 12 хувь нь зөвхөн СХД-т амьдарч байна. Эдгээрээ дагаад ус, дулаан, тог, хогны мөнгө гээд асар их зардал гардаг. Нэг айлын хашаанд 3-4 айл амьдардаг ч зөвхөн бүртгэлтэй айлаас нь л тог, хогны мөнгө авдаг гээд хотод зовлон бэрхшээл, асуудлууд бий. Тийм болохоор П.Сайнзориг гишүүнтэй хамтран Улаанбаатар хотод байгаа 1970-1980-аад онд баригдсан дулаан алдагдалтай байруудыг төрөөс нэг удаад засаж сэлбэх ажлыг хийхээр Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт багтаасан. Хотоос сонгогдсон гишүүд маань ч их дэмжсэн.

-Улаанбаатар хотыг 14 жижиг хот болгох асуудал дээр нэлээд маргаан гарч байгаа. Үүний хамгийн том давуу тал, ашиг тус нь юу байх юм бэ?

-Ер нь бол боловсрол, эрүүл мэнд, соёлын үйлчилгээг авах гэж Толгойтоос хотын төв орох шаардлагагүй. Яг энэ бүсчилэл дотроо энэ үйлчилгээнүүдээ авчихдаг болно л гэж байгаа юм. Иргэдийнхээ цаг завыг хэмнэж, аятай тухтай амьдруулахыг л хичээж байгаа хэрэг. Түүнээс биш “20 минутын хот” гэж нэр зүүгээд баахан дарга нар бий болох гээд байгаа зүйл биш. Толгойт хот гэхэд л төрийн анхан болон дунд шатны үйлчилгээ, соёл, боловсрол, эрүүл мэндийн үйлчилгээгээ иргэддээ тэндээ өгдөг. Үүнийгээ дагаад томоохон худалдааны төвүүд нь байдаг л болно. Дээрээс нь гэр хороолол дунд барилгажилт үүсч, давхар утааг багасгах том бодлого л байгаа юм.

-Хотын төв рүүгээ ордог урсгалын хамгийн их нь ажлын байр байдаг. Тэгвэл тухайн газар нь ажлын байрыг бий болгох тал дээр нь хэрхэн анхаарах юм бэ?

-Ажлын байраа дагаж төвлөрдөг. Одоо ХХААХҮЯ-ыг Дархан-Уул аймаг руу нүүлгэх гэж байна. Мөн ингэж 14 хот болох юм бол их, дээд сургуулиудыг алслагдсан дүүргүүд рүү гаргах асуудал ч яригдаж байгаа. Толгойт хот гэж байгуулагдахад Эмээлт аж үйлдвэрийн парк бий болно. Энэ нь дам нөлөөгөөрөө 10 мянган ажлын байр бий болгоно гэж байгаа юм. Мөн Ерөнхийлөгчийн санаачилсан “Хүнсний хувьсгал”-ын хүрээнд Ар Гүнтэд Агро сити байгуулна. Ингэснээр хоёр том эдийн засгийн таталцал бий болох учиртай. Ер нь нэг төвт хотоосоо олон төвт хот болчихоор улам задарч, тэлнэ гэдэг судалгаа тооцоолол бий.

-Улаанбаатар хотоо олон төвт болгох гэхээр инженерийн шугам сүлжээний хүртээмж асуудал болдог. Үүнийг шийдэх сорилгоор дэд төвүүдийг байгуулахаар болсон. Танай СХД-т хоёр ч дэд төв баригдаж байгаа. ажил нь юу болж байна вэ?

-Сонгинохайрхан дүүрэгт Толгойт, Баянхошуу гээд хоёр дэд төв бий. Дэд төвүүдээс хамгийн анхны дэд бүтцээ татсан нь Баянхошуу. Дулаан, цэвэр бохир, цахилгаан гээд бүгд очсон. Тэнд 2-3 мянган айлын орон сууц барих нөхцөл бүрдсэн. Мөн 5-6 га газар чөлөөлөөд эхний ээлжийн барилгуудаа бариад эхэлчихсэн. Толгойт дэд төвийн ажил ч явж байгаа. Яагаад ингэж их төвлөрөл үүсээд, барилгуудаа шавж бариад байна гэхээр ерөөсөө л таны хэлдэг дэд бүтцийн асуудалтай холбоотой. Тийм болохоор дэд төвүүддээ түшиглээд төвлөрлийг задлах, гэр хорооллыг барилгажуулах ажлыг л хийе гээд байгаа юм. Гэхдээ анхнаас нь төлөвлөлтөө зөв хийх ёстой.

-Энэ дэд төвүүдийн ажил нэлээд удаашралтай, олон жил болж байна уу гэж бодогддог. Шалтгаан нь юу байдаг юм бэ. Газар чөлөөлөх дээр их уддаг гэдэг юм билээ?

-Жил ирэх бүр л газрын үнэ нэмэгдэж байна. Төрийн өмнөөс иргэдтэй ойлголцож, газар чөлөөлнө гэдэг хүнд шүү дээ. Тухайн иргэн газраа өгөхгүй л гэвэл боломжгүй. Харин сүүлд шинэчлэгдсэн хуулиар тодорхой хувь нь дэмжсэн тохиолдолд чөлөөлдөг болсон. Гэвч тэр газар чинь хувийн өмч. Тийм болохоор маш уян хатан, ухаалаг хандах ёстой. Хүний өмч хөрөнгийг үнэгүйдүүлж, иргэдээ хохироож болохгүй. Тэгэхээр тооцоо, судалгаатай хандаж явахгүй бол арван хэдэн жил хүлээчихсэн хүмүүс ч байсан, хотын дарга эдгээр хүмүүсийн байр орон сууцыг нь шийдэж өгсөн гэсэн.

-Дүүрэг удирдаж байсан учраас таныг аж ахуйн нэгжүүдэд учирдаг зовлон, жаргалыг илүү мэдэх байх гэж бодож байна. Хувийн хэвшлийнхний маань ганц зовлон нь татварын дарамт гэдэг. Тэгвэл УИХ-ын гишүүн болсон хүний хувьд татварыг бууруулах, уян хатан болгох тал дээр ямар ажил хийе гэж бодож байна вэ?

-Жижиг аж ахуйн нэгжүүдэд маань өөрийн гэсэн өмчлөлтэй ажлын байр алга. Дандаа түрээсийн байранд үйл ажиллагаагаа явуулдаг. Хоёрдугаарт, банкны шаардлага хангахгүй учраас маш өндөр хүүтэй өдрийн зээл авдаг болсон. Яг ийм зовлонг иргэд, аж ахуйн нэгжүүдээс маань байнга хэлдэг. Дээрээс нь татвар өндөр байгаа талаар үеийн үед л ярьж ирсэн. Улс байгаа л юм чинь зохих хэмжээний татвараа авах ёстой. Харин татварыг одоо байгаа хэмжээнээс нь нэмэхгүй байх дээр анхаарах хэрэгтэй. Бүр илүү хөнгөлөх, бууруулах боломж байна гэдэг дээр анхаарч ажиллана. Мөн хариуцлагатай аж ахуйн нэгжүүдээ яаж урамшуулж, дэмжих юм гэдгээ үе шаттайгаар хиймээр юм билээ.

Маш олон ажлын байр бий болгоод татвараа тогтмол төлдөг газрууддаа хөнгөлөлт үзүүлж яагаад болохгүй гэж. Хэвийн хэвшлийнхнийхээ энэ тал дээр онцгойлон анхаарах хэрэгтэй. Яг амьдрал дээр хувийн хэвшлийнхэн маань улс орныг бодитоор үүрч яваа шүү. Сайн муу хэлэгдээд л татвар, нийгмийн даатгалаа төлж, ажлын байр бий болгож, ажилчдынхаа орон байрыг ч шийдээд явж байна.

Тэгэхээр таван жил тогтвортой үйл ажиллагаа явуулаад татвараа тогтмол төлсөн бол гээд хувийн урамшуулал бодож болно. Хувийн хэвшлийнхнээ л дэмжиж байж ажлын байр нэмэгдэнэ. Түүнээс биш төр ажлын байрыг нэмэгдүүлнэ гэдэг маш хэцүү. Тийм болохоор энэ тал дээр онцгой анхаарч судалж үзнэ.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

ЭМҮТ-ийн дэд захирал, анагаах ухааны доктор Н.Алтанзултай амиа хорлолтын талаар ярилцлаа.

-Сүүлийн жилүүдэд өсвөр насныхны сэтгэл гутралын асуудал ихээхэн яригдах болсон. Тэдний дунд зонхилж буй сэтгэцийн асуудлын талаар тодруулбал?

-Өсвөр насанд тохиолдож байгаа асуудлууд сүүлийн үед өсөн нэмэгдэх хандлагатай байна. Өсвөр үеийхэнд сэтгэл гутрал, түгшилт, айдсын эмгэг, архи, мансууруулах бодист донтох эмгэг, төрх үйлийн өөрчлөлтүүд элбэг тохиолдож байна. Энэ асуудалд гэр бүлийн хүчин зүйлс, үе тэнгийн харилцааны асуудал ихээхэн нөлөөлж буй юм. СЭМҮТ-ийн 1800-2000 утсанд өсвөр үеийнхний асуудлаас гадна архи болоод бусад донтолттой холбоотой дуудлага их ирж байна.

-Манай улсын хувьд амиа хорлолт хэдээс хэдэн насныхны дунд зонхилох байр суурь эзэлж байгаа вэ?

-Дэлхийд 15-29 нас. Манай улсын судалгаагаар 15-35 насны хүүхэд өсвөр үе, залуучуудын дунд өндөр байдаг. Түүн дотроо эрэгтэйчүүдийн дунд илүүтэй тохиолдож байгаа учраас энэ асуудалд онцгойлон анхаарах шаардлагатай байна.

-Өсвөр насны хүүхдүүдийн амиа хорлолтод нөлөөлж байгаа хүчин зүйлс юу байна вэ?

-Өсвөр насны хүүхдүүдийн амиа хорлолтод маш олон хүчин зүйлс нөлөөлж байна. Нэг талаас гэр бүлийн нөлөө байна. Жишээлбэл, гэр бүл салалт, гэр бүлийн хараа хяналт муу байх, эцэг эх нь ямар нэгэн донтолт, архины хамааралтай байх, эцэг эхтэйгээ хамт амьдардаггүй зэрэг олон нөхцөл байдал нөлөөлж байна. Үүнээс гадна үе тэнгийн харилцааны асуудал, дээрэлхэлт, хайр дурлалын асуу дал, сургуулийн орчин өөрч лөгдөх зэрэг байдал нөлөөлөхөөс гадна нөгөө талаас тухайн хүүхдийн сэтгэл зүйн байдал нөлөөлдөг. Үүнд ганцаардмал, хэт эмзэг, мэдрэг байх, найз нөхөд цөөтэй, өөрийн үзэл бодол санаагаа илэрхийлж, бусдад өөрийгөө ойлгуулж чадахгүй байдал бас нөлөөлж байна. Бидний хэлдгээр бодол санаа, сэтгэл хөдлөлөө илэрхийлж чаддаггүй хүүхдүүд бусадтай харилцах, ярилцах чадвар сул байгаагаас сэтгэцийн эрүүл мэндийн асуудалд орж, тусламж үйлчилгээгээ цаг тухайд нь авч чадахгүй, энэ байдал удаан үргэлжилсний улмаас амиа хорлох сонголт хийхэд хүрч байна. Нөгөө талаас нийгэм орчны нөлөөлөл их. Сүүлийн жилүүдэд хүүхдүүдийн дунд нэгнийгээ даган дуурайж, өөрийгөө гэмтээх зан үйл нэмэгдэж байна. Үе тэнгийнхэн, найз нөхдийн дунд нэгнээ даган дуурайж өөрийн гарыг зүсэх, өөрийгөө гэмтээх тохиолдол ч гарч байгаа.

-Өнгөрөгч долоо хоногт болсон нэгэн уран бүтээлчийн тоглолтын дараа өсвөр насны хүүхэд амиа хорлосон харамсалтай хэрэг гарсан. Тэрээр ойр тойрны найзууддаа энэ тоглолтыг үзэх миний сүүлийн хүсэл байсан гэсэн агуулгатай зүйл ярьсан гэдэг. Хүслээ биелүүлээд амиа хорлоно гэдэг энэ явдлыг мэргэжлийн хүний хувьд хэрхэн тайлбарлах вэ?

-Хамгийн эхэнд тухайн хүүхдэд ямар асуудал тулгарсан гэдгийг мэдэх нь чухал. Гэр бүл, үе тэнгийн дээрэлхэлтийн асуудал байсан эсэх, үүнийг дотны хүмүүс нь анзаарч ярилцаж байсан эсэх нь чухал. Үүнээс гадна тухайн хүүхдэд ямар нэгэн сэтгэцийн эрүүл мэндийн асуудал байсан байж болно. Сэтгэл гутралд өртсөн байсныг эргэн тойрны хүмүүс анзаараагүй байх боломжтой. Хүн гэнэтхэн л амиа хорлодог юм биш. Амиа хорлох гэж байгаа хүний ааш зан, сэтгэл хөдлөл, зан үйл бага багаар өөрчлөгдөж байдаг. Гэр бүл, найзууддаа ч үүнийгээ бага багаар мэдэгддэг ч эргэн тойрны дотны хүмүүс нь анзаардаг нь тун ховор байдаг.

-Өсвөр насны хүүхэдтэй эцэг эхчүүд танай төвд хэр их хандаж байна. Хүүхэдтэйгээ харилцаа тогтоохдоо юун дээр илүү анхаарах хэрэгтэй вэ?

-Өсвөр насанд хүүхдүүд өөрийн мэдрэмжээ найз нөхдөдөө илэрхийлж, илүү их цаг өнгөрөөж, эцэг эхтэйгээ ярилцах нь багасдаг. Энэ бол өсвөр үеийн сэтгэл зүйн хэвийн асуудал боловч ийм хариу үйлдэлтэй үед нь эцэг эхчүүд хүүхдээ буруутгах, шүүмжлэх, тохиолдол их байдаг. Түүний оронд хүүхдээ ажиглах, сонсох, харилцан ойлголцох нь чухал. Дийлэнх хүүхдүүд эцэг эхчүүд биднийг ойлгодоггүй, сонсдоггүй, миний эсрэг байдаг гэж ярьдаг. Иймээс эцэг эхчүүдэд хэлэхэд, хүүхэдтэйгээ илүү нээлттэй, чөлөөтэй найз шиг нь мэт ярилцах хэрэгтэй.

-Эрэгтэйчүүдийн дунд амиа хорлолт өндөр хувьтай байсаар ирсэн. Гол шалтгааныг нь юу гэж хардаг юм бол?

-Ерөнхийдөө олон талын хүчин зүйлс эрэгтэйчүүдийн сэтгэцийн эрүүл мэндэд нөлөөлж байна гэж үзэж болно. Нэгдүгээрт,сэтгэл зүйн талаас аливаа стресс бухимдлаа ярьдаггүй, дот роо хадгалдаг, илэн далангүй байдгаас болоод эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээ авч чадахгүй байдал нөлөөлж байна. Эрэгтэй хүн сэтгэл хөдлөлд автаж уйлж болно. Үүнийг дэмжиж ойлгох орчин манай нийгэмд хэрэгтэй байна. Хоёрдугаарт,  нийгэмд эр хүний талаарх төсөөлөл болох эрэгтэй хүн гүндүүгүй,уужим, тэвчээртэй, ноён нуруутай, эр хүн юм чинь уйлах ёсгүй гэдэг үзлүүд тодорхой нөлөөл үзүүлж байна. Түүнчлэн эрчүүд эрүүл бус зан үйлд амьдарч байгаа нь нөлөөлж буй юм. Тухайлбал, архи тамхи  хэтрүүлэн хэрэглэх, мөрийтэй тоглоом тоглох, таргалалт, дасгал хөдөлгөөн тогтмол хийхгүй байх зэрэг орно.

-Манай нийгэмд одоог хүртэл амиа хорлолт хаалттай, зүй бус зүйл гэж хүлээж авдаг. Тийм байх ёстой юу?

-Нэгдүгээрт, манай улсын хуульд амиа хорлолтыг гэмт хэрэг гэж үздэг. Үүнээс болоод ар гэрийнхэн нь нийтэд мэдээлэхээс зайлсхийдэг, нуудаг. Тэрний цаана гэр бүлийг нь ад үздэг, муулдаг үзэгдэл байдаг. Энэ нь эргээд ар гэрийн хүмүүст дарамт учруулдаг. Хоёрдугаарт, бидний соёл заншилтай холбоотой. Монголчууд тэр бүр нээлттэй асуудлаа ярьдаг хүмүүс биш. Ялангуяа хөдөө орон нутгийн, алслагдмал сум дүүрэгт байгаа иргэд мэдрэмжээ тэр бүр чөлөөтэй илэрхийлдэггүй. Дотроо хадгалдаг, бие биедээ сул талаа харуулдаггүй, асуудлаа ярьсан хүн сул дорой болчихдог гэх ойлголт нөлөөлж байна. Дийлэнх хүмүүсийн дунд амиа хорлох нь арчаагүй хүний үйлдэл гэх хандлага байдаг.

Хүн даван туулах чадваргүй, арчаагүйдээ бус хуваалцах,ойлгуулах хэн нэгэнгүй байсандаа энэ сонголтыг хийдэг. Нөгөө талаараа хэрвээ тэр хүн ярилцаж, амьд үлдэх, тусламж үйлчилгээ авах мэдээ мэдээллийг мэдэж байсан бол энэ үйлдлийг хийхгүй байх боломж байсан. Үүнийг л бид нийгэмд ойлгуулахыг хүсч, зорьж ажиллаж байна. Хүн болгонд ийм байдал тулгарна, үүнээс гарах гарц шийдэл байдаг шүү гэдгийг ойлгуулах нь нэн тэргүүний ажил болоод байна.

-Сэтгэцийн эрүүл мэнддээ нэн тэргүүнд анхаарах шаардлагатай байгаагаа бид ямар тохиолдлуудад мэдэх боломжтой вэ?

-Би сэтгэцийн эрүүл мэндийн асуудалтай байгаа гэдгээ мэдэх хэд хэдэн шинж тэмдэг байдаг. Хамгийн эхэнд хүний бие физиологи, нойр хоолны асуудал байна. Хөнгөн нойрсох, унтахгүй байх, нойр ханаагүй мэдрэмж үүсэх, шөнө олон дахин сэрэх, хар дарж зүүдлэх, зэрэг нь эхний шинж тэмдэг. Хоёрдугаарт, хоолны дуршил ихсэх багасах асуудал. Гуравдугаарт, анхаарлаа төвлөрүүлэх чадвар буурч, ажлын гүйцэтгэл муудах. Дөрөвдүгээрт, шийдвэр гаргах чадвар буурах. Эргэлзэж тээнэгэлзэх шинжээр илэрнэ, шийдвэр г аргахгүй цаг алдах. Тавдугаарт, сэтгэлээр унаж гутрах, айж түгших зовуурь илэрч, уур уцаартай болж, эргэн тойрны хүмүүстэйгээ харьцахад хэцүү болох. Ганцаардах мэдрэмж танд төрөөд хэн ч таныг ойлгохгүй байгаа бол та сэтгэцийн эрүүл мэндийн туслалцаа авах шаардлагатай болсон байна. Та бүхэн 1800-2000 утсанд хандаж мэргэжлийн тусламж, зөвлөгөө, мэдээлэл аваарай.

У.Цогжавхлан

Манай улс Франц улстай хамтран ураны төсөл хэрэгжүүлэхээр болсон. Тэгвэл уг төслийн талаар Физикийн шинжлэх ухааны доктор Н.Тэгшбаяртай ярилцлаа.

-Франц улстай хамтран явуулах ураны төсөл ямар шатандаа яваа вэ. Энэ талаар танд ямар мэдээлэл байна вэ?

-УИХ-ын сонгууль болж, хамтарсан Засгийн газар байгуулагдсан. Улмаар ээлжит бус чуулганаар Засгийн газрын ирэх дөрвөн жилийн үйл ажиллагааны хөтөлбөрийг баталсан. Энэ хөтөлбөрт салбар бүрийн маш олон зорилт бий. Тэр дундаа энэ хөтөлбөрт Монгол, Францын хамтарсан ураны төслийг хэрэгжүүлнэ гээд заачихсан. Төсөл хэрэгжиж, үйлдвэр бүрэн хүчин чадлаараа ажиллаж эхэлсэн тохиолдолд жил бүр 2500 тонн уран экспортолно. Мөн төсөл хэрэгжих хугацаанд улсын болон орон нутгийн төсөвт нийтдээ нэг тэрбум гаруй ам.долларын татвар төлж, олборлолт хийж эхлэхэд 1000 гаруй ажлын байр бий болж, бизнесийн томоохон орчин нээгдэнэ гэж үзэж байгаа юм билээ.

Үүнтэй зэрэгцээд Монгол Улс атомын цахилгаан станц барих суурь судалгааг хийнэ.

Тэгэхээр УИХ-аар ороод батлагдчихсан учраас нэг ёсондоо хууль болчихсон. Тийм болохоор зайлшгүй хэрэгжинэ л гэж харж байгаа.

-Гэтэл иймэрхүү том төслүүд хэрэгжих хугацаа нь хойшилдог. Хугацаа их алддаг тохиолдол олон. Саяхан хойд хөршийн ерөнхийлөгч айлчилсан учраас энэ төсөл зогсох вий гэсэн болгоомжлол ч байна л даа?

-Физикч, энэ салбарт олон жил ажиллаж, судалгаа хийсэн хүний хувьд хэлэхэд, дэлхийд хүлээн зөвшөөрөгдсөн техник технологийн аргаар олборлоно. Геологи, физик, гедрохими талаасаа ямар нэгэн асуудал байхгүй. Гэхдээ нэг талаасаа энэ чинь улс төрийн тохиролцоо, дипломат харилцаа гээд олон зүйл бий. Нөгөө талаасаа энэ бол бизнесийн төсөл шүү дээ. Францын “Орона”, манай “Эрдэнэс Монгол” гэсэн хоёр компани хэлэлцээр хийж байгаа. Хоёр улсын Ерөнхийлөгч нар яриад тохирчихсон ч гэсэн эдийн засаг талаасаа харилцан ашигтай байх загвар дээрээ л хэлэлцэж байгаа асуудал. Түүнээс биш энэ төслийг зогсоох ноцтой шалтгаан байхгүй. Хөрөнгө оруулалтын гэрээг үзэглэх шатандаа л яваа.

-Уран гэхээр л жадлан эсэргүүцдэг хэсэг нөхөд бий. Тэгвэл энэ нь үнэхээр тийм хор хөнөөлтэй зүйл юм уу?

-Физикч хүний хувьд хэлэхэд, уран бол гайхамшигтай элемент. Хүн төрөлхтөнд гарын таван хуруунд л багтахаар гайхалтай нээлт байдаг. Түүний нэг нь ураны цөмийн гинжин урвалыг ашиглаж, эрчим хүч гаргаж авдаг явдал. Дээрээс нь ашигт үйлийн коэффицент өндөр. Өндөр ашигтай байх тусмаа аливаа зүйл өндөр эрсдэлтэй байдаг. Цөмийн болон цацрагийн хяналтыг барьж ажиллах шаардлагатай. Химийн хувьд хоруу чанартай. Идэж, уугаад байж болохгүй. “Н.Тэгшбаяр чи идэж болно гээ биз дээ” гээд дайрч л байдаг юм. Гэтэл уран идээд сууж байдаг физикч битгий хэл хуруугаа амандаа хийдэг хүүхэд ч орчин үед байхгүй. Дээрээс нь ураныг тариа буудай шиг хормойлж ирээд тарьчихаагүй. Дэлхий анх үүссэн цагаас л манай байгаа энэ хэсэгт ураны тогтоц бий болсон байна. Манайх чинь 200 орчим мянган тонны тогтоогдсон нөөцтэй. Үүний 100 орчим нь энэ төсөл хэрэгжих Зөөвч-Овоо, Дулаан-Уул орчимд байгаа юм. Ийм хэмжээний ураны нөөцтэй байгаадаа бид хувь тавиландаа талархах ёстой. Үүнийг хэрэглэх цагтаа хэрэглээд л явах хэрэгтэй.

-Тэгвэл манайх ойрын хэдэн жилдээ атомын цахилгаан станцтай болох боломж бий юу?

-Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт атомын цахилгаан станцыг барих суурь судалгааг хийнэ гэж туссан. Энэ бол үнэхээр чухал. Ямар ч зүйлд судлагаа, шинжлэх ухаанч байдал хэрэгтэй. Тэгэхээр судалгааг нь энэ Засгийн газар бүрэн хийж дуусгах юм байна гэсэн ойлголттой байгаа. Ингэсэн т охиолдолд атомын цахилгаан станцтай болох бүрэн боломжтой болно.

Мөн 2009 онд УИХ-ын 45 дугаар тогтоолоор Монгол Улсын төрөөс цацраг идэвхт ашигт малтмал болон цөмийн энергийн талаар баримтлах бодлого гэдгийг гаргасан. Дээрээс нь Цөмийн энергийн тухай хуультай. Энэ бодлого, хуулийг хэрэгжүүлэх үүрэг нь Засгийн газарт байгаа. Гэхдээ Үндэсний аюулгүй байдал, олон улсын бүхий л гэрээ конвенцэд нийцүүлээд явуулах ёстой. Мөн манай улсын Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалд тусгаар тогтнол, аюулгүй байдлаа дипломат байдлаар хамгаална гээд заачихсан. Ингэхдээ цөмийн энергийн салбараар дамжуулан НҮБ-ын Аюулгүйн зөвлөлийн байнгын гишүүн орнуудтай хамтын ажиллагаагаа хөгжүүлж, тэнд Монгол Улсын дуу хоолой хүрч, эрх ашиг хамгаалагдаж байх ёстой. Францтай хамтраад энэ том төслийг хэрэгжүүлж чадвал Европын холбооны том хөрөнгө оруулалтууд ч орж ирэх боломжтой. Энэ төсөл агуулгаараа манай улсын Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалд нийцэж байгаа гэж ойлгодог. Стратегийн том ажил учраас бүхий л салбараас ажлын хэсэг байгуулан ажиллаж байгаа юм билээ. Тийм уч раас удахгүй хэрэгжинэ гэж итгэж байна.

Сар хүрэхгүй хугацааны дараа орон нутгийн буюу Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлыг сонгох сонгууль болно. Тодруулбал, ирэх сарын 11-ний өдөр орон даяар болох юм. Өнгөрсөн зургадугаар сард болсон УИХ-ын ээлжит сонгуулийн ирц орон даяар 69.3 хувьтай болж өнгөрсөн. Гэвч орон нутгийн сонгуулийг хуулиараа ирц хамаарахгүй болгосон. Нэг ёсондоо хэдэн хувийн ирцтэй байхаас үл хамааран илүү санал авсан нь ялалт байгуулна гэсэн үг. Уг нь бол өмнө нь 50 хувь дээр нэмэх нь нэг хувийн ирцдээ хүрээгүй бол тухайн тойргийн сонгуулийг дахин явуулах хуулийн заалттай байлаа. Тэгэхээр энэ удаагийн сонгуулиар ялалт байгуулах магадлалтай намын хүмүүс нь бусад сонгогчдыг ирүүлэхгүй байх бүхий л арга хэмжээг авах байх. Тэр ч утгаараа өнөөгийн эрх баригчид сонгуулийг баасан гаригт тааруулсан гэсэн хардлагыг бусад нам, эвслийнхэн илэрхийлээд байгаа. Манай сонгогчдод үеийн үед ажиглагддаг нэг том алдаа байдаг нь орон нутгийн сонгуулийг нэг их тоодоггүй. Нэр дэвшигчдийн тараах материалтай тэр бүр танилцаж, ам хэлийг нь асууж шалгаадаггүй. Тэгсхийгээд л сонгууль өгсөн болоод өнгөрч байгаа харагддаг. Энэ нь эрх баригчдад маш том давуу талыг бий болгосоор ирсэн. Учир нь тэдэнд хорооны дарга нар, халамжаараа бий болгосон бэлэн сонгогчид байдаг.

Гэтэл УИХ-ын сонгуулиас илүү хамгийн чухал сонгууль бол орон нутгийн сонгууль байдаг. Учир нь төрийн эрх барих дээд байгууллагад гарсан нам, эвсэл бол улс орны хэмжээний бодлогын шинжтэй зүйлсийг шийдэж, томоохон хуулийн төслүүдийг санаачлан баталдаг. Тэгвэл сум, хороо, дүүргийн төлөөлөгч нар чинь өдөр тутмын амьдралын тань асуудлуудыг голчлон шийддэг гэдгийг анхаарах хэрэгтэй. Өнөөдөр Улаанбаатар хотод утаа, түгжрэл, замын эвдрэл, хог, шороо гээд олон асуудал бий. Энэ бүхнийг зөвхөн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын төлөөлөгч болсон нөхөд л хамтран шийдэх учиртай. Түүнээс биш яам, тамгын газрын дарга нар, УИХ-ын гишүүдээс гудамжныхаа хогийг ач гээд шаардаад байж болохгүй. Үүнтэй адил сум, орон нутгийн асуудлуудыг чинь тэд л шийднэ.

Тухайн тойрог таван мянган сонгогчтой байгаад мянга нь ирж саналаа өгсөн ч хамгийн олон санал авсан нь ялалт байгуулж, үлдсэн дөрвөн мянган хүнийг төлөөлөн шийдвэр гаргана гэдгийг л манай сонгогчид ойлгох хэрэгтэй. Түүнээс биш нэгэнт сонгуулийн дүн гарсны дараа уйлж дуулаад, улаан бичигтэй жагсаал цуглаан ямар ч нэмэргүй. Нийслэл, аймаг, суманд тань аль нам олонх болж, ирэх дөрвөн жил засаглахыг ардчилсан сонгуулийн зарчмаар л сонгогчид мэднэ. Энэ жилийн хувьд нийтдээ 8031 мандат дээр 17 мянган хүн өрсөлдөхөөр болсон гэдгийг Сонгуулийн ерөнхий хорооноос албан ёсоор зарласан. Эдгээр хүмүүсээс төлөөлөгчид сонгогдож, тэдгээрээс сум, хороо, аймгийн Засаг дарга, ИТХ-ын дарга тодорно. Том хоёр нам буюу АН, МАН-ын хувьд тойрог бүрд хүмүүсээ нэр дэвшүүлсэн. Ирэх сарын 27-ноос сонгуулийн сурталчилгаа албан ёсоор эхэлнэ. Мэдээж өдгөө иргэдээ төлөөлөн сууж байгаа хүн маш олноор нэр дэвшсэн нь харагдаж байгаа. Мөн шинээр нэр дэвшигчид, бусад нам, эвслийн дэвшигч гээд олон сонголт бий. Тэгэхээр сонгогчдод үндсэндээ хоёр сонголт байна. Хуучин буюу өнгөрсөн хугацаанд таныг төлөөлөн орон нутгийн өөрөө удирдах байгууллагад ажилласан хүмүүсээ дахин сонгох. Мэдээж тухайн хүмүүсийг сайн ажилласан, итгэл даадаг, эргэх холбоотой байдаг гээд олон зүйл энэ сонголтод нөлөөлнө. Гэвч хамгийн чухал нь та одоогийн байгаа амьдралдаа сэтгэл хангалуун байна уу. Амьдарч байгаа орчин тань эрүүл, аюулгүй байж чадаж байна уу гэдгийг өөрсдөөсөө нэг асуугаад үзэхэд гэмгүй. Харин энэ асуултад хангалттай гэсэн хариулт гарч ирэхгүй бол дараагийн сонголт нь шинэ хүмүүс. Шинэ нам гаргах хэрэгтэй. Та сонгуульдаа ороогүй байж амьдралдаа сэтгэл хангалуун биш байгаад элдэв юм гонгинох эрхгүй болно гэж мэдэж байгаа юу.

Шинээр нэр дэвшиж байгаа хүмүүсийг сонгохдоо тэдний дэвшүүлсэн мөрийн хөтөлбөр, амлалтыг нэг бүрчлэн харж, өмнөх хүмүүсийнхээ алдаа дутагдлыг давтахгүй гэдэгт нь итгэлтэй байх ёстой. ИТХ-ын төлөөлөгч гэдэг бол тухайн сум, дүүрэгт тулгамдаж буй олон асуудлыг олж хараад түүнийг шийдэхийн тулд төсөв татан төвлөрүүлээд засах үүргийг хүлээдэг. Гэвч ер нь таны амьдарч байгаа газарт аль нам ялах нь тийм ч сонин биш. Тэгээд ч ИТХ-ын сонгууль улс төрөөс ангид байх ёстой.

Тэр тусмаа сумын ИТХ-ын төлөөлөгч нь намын харьяалалгүй байх ёстой гэдгийг хуульд зааж өгсөн байдаг юм. Харин намд нь итгээд, намын хатуу гишүүнчлэлдээ үнэнчээ харуулах гээд нөгөө л нэг худалч, хулгайчдаа сонгочих юм бол таны, миний, бидний амьдрал одоогийнхоосоо улам л уруудна гэдгийг санах ёстой.

Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн ИТХ-ыг сонгох сонгуулийн хууль анх 1996 оны наймдугаар сард батлагдаж, бүх шатны Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлыг сонгох сонгуулийн бие даасан хуультай болж байсан түүхтэй. Харин бид энэ удаад өнгөрсөн 2020 онд шинэчлэн найруулсан хуулийн дагуу сонгуулиа өгнө. Энэ хуулиар бол нөгөө л улиг болтол яриад байгаа ирц хамаагүй болчихсон юм. Тиймээс сонгогч та ажлын сүүлийн өдөр, баасан гариг гэж ийш тийшээ явалгүй. Эсвэл “Надаар л дутав гэж” хэмээн залхуурч, хайнга хандалгүйгээр хэсгийн хороон дээрээ очоод саналаа өгөөрэй. Энэ бол Монгол Улсын иргэн болсны тань нэгэн том үүрэг, хариуцлага төдийгүй төрийн эрх барьж байгааг тань мэдрүүлэх хамгийн чухал зүйл юм. Хэрэв та, таны эргэн тойронд байгаа хүмүүс “Надаар дутахгүй”, “Хэн нь ч гарсан ялгаагүй” гэх үзлээр хандаж, саналаа өгөхгүй л байх юм бол ирээдүйд таны хүүхэд өнөө л утаатай, түгжрэлтэй, хог шороотой хотдоо амьдрах болно гэж бодоорой. Харин өнөөдөр өгсөн таны санал ирээдүйг бага ч болов өөрчилж, үр хүүхдийн тань амьдралын чанар сайжрахад бага ч болов тус нэмэр болох учиртай билээ.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ