Category: нүүр-хуудасны-онцлох

Өнөөдөр Монгол цэргийн баярын өдөр. Монгол цэргийн өдрийг тохиолдуулан Монгол Улсын баатар Ж.Нэхийтийн нэрэмжит хилийн цэргийн 0101 дүгээр анги болон Алтанбулагийн застав, Тавтын заставт өнжлөө.

---

Монгол Улсын хойд талаар эмжин Орхон Сэлэнгийн сав газраар дунд зэргийн уулс бүхий нутгийг эзлэн байрлах Сэлэнгэ аймаг. Энэ аймаг Монголын цэргийн түүхтэй маш их холбоотой аймаг билээ. Ардын хувьсгалын өлгий болох Алтанбулаг, Тужийн нарс, дуунд мөнхрөн үлдсэн Дөрвөлжин сүм гээд Сэлэнгэ аймагт манай улсын онц чухал цаг үеийн түүхийн улбаа тодхон үлджээ. 1921 онд Ардын хувьсгалын анхны ялалт Сэлэнгэ аймагт болж, Шивээ хиагт, Шаамарын шар тохой, Улаанбургас, Ханын хөндийн тулалдаанууд түүхэнд тэмдэглэгдэн үлджээ. Ардын журамт цэрэг байрлаж, зохион байгуулалтаа шийдвэрлэн байсан Ханын хөндий, Номт, Эрээн арал, Алтан зэрэг газрууд түүх соёлын дурсгалт газар болон үлдээд байгаа юм. Тэгэхээр Сэлэнгэ аймаг манай цэрэг армийн ялгуусан түүхтэй салшгүй холбоотой байгаа биз. Ялгуусан гэсний учир нь Монголын арми XX зуунд томоохон тулаануудад ганц ч ялагдаагүй гэж түүхчид дуу нэгтэй баталдагт байгаа юм.

Хилийн цэргийн 0101 дүгээр анги үнэхээр арвин их түүхэн замналтай. 1933 оны нэгдүгээр сард БНМАУ-ын дотоодыг хамгаалах газрын даргын тушаалаар Алтанбулагт байцаан өнгөрүүлэх пост хэмээн байгуулснаар энэ ангийн түүх эхэлнэ. 1949 онд Улаанбаатар-Наушкийн өргөн төмөр зам ашиглалтад орсноор зорчигчдын урсгал их болж, Сүхбаатар хотын байцаан өнгөрүүлэх ангийг илүү өргөтгөн штабтай болгожээ. Ийнхүү цаг хугацааны явцад өргөжин тэлж, үүрэг хариуцлага нэмэгдсээр өдгөөгийг 0101 дүгээр анги орчин үеийн хилийн цэргийн ангиа болон төлөвшөөд байна.

Ангийн хаалгаар ороход бүх зүйл цэмцгэр, эмх цэгцтэй харагдана. Ангийн штабын байр бүр ч цэвэрхэн. Нэгэн жигд дүрэмт хувцастай алба хаагчид ажил төрлөө амжуулан ийш тийш яаруухан алхана. Ер нь аливаа байгууллагын эмх цэгцтэй байдал даргаас нь хамгийн их шалтгаалдаг. Тэгвэл 0101 дугаар ангийг ангийн захирагч хурандаа Н.Баяржаргалгүйгээр төсөөлөхөд бэрхтэй. Нэг давхарт байрлах номын сан хамгийн түрүүнд нүдэнд туслаа. Төрөл жанраар нь эвтэйхэн өрж тавьсан номуудыг харж байхад голдуухан хилчдийн түүх, дурсамж, амьдралын замналын тухай ном түлхүү юм. Мэдээж бусад төрлийн номууд байх боловч харьцангуй эрэлт ихтэй байдаг гэнэ. Хугацаат цэргийн алба хаагчид уран зохиолын, хувь хүний хөгжлийн номуудыг түлхүү унших хандлагатай байдаг аж. Зарим ном их л олон цэрэг байлдагчийн гарыг дамжсан бололтой нэлээд хуучирсан байх авч, дориун сайн торддогийн ачаар бас дажгүй цэвэрхэн харагдана. 0101 дүгээр ангийн хамт олон “Алдарын танхим”-аа үнэхээр сайхан тохижуулсан байлаа. Шилэн хоргонд дахь тухайн цаг үед хэрэглэгдэж байсан эд зүйлсийн бяцхан цуглуулга, ангийн жанжин туг гээд донжийг нь олж зөв байрлуулсан үе үеийн ангийн захирагч нарын зураг гээд ер нь өөлөх юмгүй гэхэд болохоор байв. Ангийн төв байрны байр байдал ер нь нам гүм бөгөөд эмх цэгцтэй газар аж. Энд бүх зүйлсийг дэлгэрэнгүй бичиж болохгүй тул ангийн төв байрны тухай ингээд өндөрлөе.

Аймгийн төвд байрлах ангийн төв байрнаас гараад Монгол Улсын хойд хилийн Алтанбулагийн боомтыг зорилоо. Нэлээн хэдэн жилийн өмнө хальт очиж байсныг бодвол багагүй тохижилт, зохион байгуулалтын зөв оновчтой шийдэл гаргаж чаджээ. Чөлөөт бүс рүү орохын тулд машинтайгаа бараг л гэр хороолол дундуур шахуу дараалалд зогсож байж ордог байсан бол шинэ зохион байгуулалтаар хуучны тэр нэг сонин байдал алга болж. Ойлгомжтой, хялбар болчихож. Нэгэнт ирснийх Алтанбулаг дахь чөлөөт бүсээр орж үзлээ. Шалган нэвтрүүлэхийн цэргүүд тун шуурхай юм. Бичиг баримт шалгах, нэвтрэх хуудас өгөх зэрэгт ямар нэгэн хүндрэл бол алга. Шалганы цэргүүд юу ч асуусан сайхан ойлгомжтой гэгч нь тайлбарлаад өгчихөөр үл ойлголцох юм гарахгүй амар юм л даа. Алтанбулагийн чөлөөт бүс хүн тун цөөхөн эл хуль байлаа. Жимс, хүнсний ганц нэг дэлгүүр л ажиллаж харагдав. Өмнө нь архи согтууруулах ундаа зардаг байхад ёстой бужигнаж байдаг байв даа. Тэр хэрээр шалганы цэргүүд ч амсхийх завгүй байдаг байж. Тодорхой шалтгааны улмаас архи дарс худалдан борлуулахаа болиод багагүй хугацаа өнгөрч байгаа ч хэзээ буцаж өмнөх байдалдаа орохыг хэлж мэдэх хүн алга.

Чөлөөт бүсээс гараад застав руу хөдөлцгөөлөө. Тэнд Монгол Улсын дархан хилийн 652 дугаар багана байрлана. Нэлээн олон жилийн өмнө нэрт нийтлэлч Ж.Гангаа ахтайгаа яг энэ багананд ирж сурвалжилга бэлтгэж байсан юм. Тэрнээс хойш бас л сайн тохижилт хийж, ойр орчим нь тохитой аятайхан болжээ. Дархан хилийн баганаас холгүйхэн завтавын байр болон гэрээт хилчдийн байр харагдана. Хилийн цэрэгт хугацаат цэргийн албанд татагдан ирсэн залуус арван сар албаа хаагаад гэрээт алба хаагч болж болдог юм байна. Мэдээж боломжийн өндөр цалинтай. Гэрээтээр алба хаах хугацаандаа чамгүй мөнгө хуримтуулах бололцоотой юм байна лээ. За тэгээд гэрээт хилчин байж байгаад цаашаа хилийн цэрэгтээ үлдээд офицер болмоор байвал тодорхой шалгалт шүүлгээ өгөөд хилийн цэргийн сургуульд орж болох нь. Ер нь ажиглаад байхад хил дээр ажиллах асар өндөр хариуцлагатай, нэр төрийн хэрэг аж. Гэрээт хилчдийн байр үнэхээр тохилог. Боловсон ариун цэврийн өрөө, усанд орох хэсэг гээд бараг л гэртээ байгаа мэт тухтай юм. Хүмүүсийн төсөөлдөг шиг хилийн цэрэг гэхээр л алс хол харилцаа холбоогүй хязгаар газарт цөлөгддөг гэсэн үг огт биш. Харин ч бүр эсрэгээрээ амт чанартай хоол ундтай, өөрийгөө яаж л бол яаж хөгжүүлэх бололцоотой, тохь тухтай байр сууц, харилцаа холбоо гээд бүх зүйл иж бүрнээрээ байхыг харахаар бахдах сэтгэл эрхгүй төрж л явлаа. Хилийн цэргийн 0101 дүгээр ангийн Алтангийн застав нохой үржүүлгийн газартай. “Хилчин” албаны нохой үржүүлгийн газарт цэвэр цусны удмын сангийн гэрчилгээтэй нохой үржүүлдэг. Эдгээр ноход хил хамгаалахад тунчиг тохиромжтой агаад маш чадамжтай. Хилийн цэргийн 0101 дүгээр анги нь “Хилчин” албаны нохойн үржлийн газрыг Герман улсын нохойн удмын санд бүртгэлтэй цэвэр цусны үүлдрийн найман немц овчарктайгаар анх эхлүүлж байжээ. Харин нохой үржлийн газар маань цэвэр цусны нохдоор удмын санд баяжуулалт хийж, үржлийн чанараа сайжруулж 20 гаруй нохойг үржил болон хилийн албанд ашиглаж байгаа гэнэ. Ерөөсөө тус ангийн нохой үржлийн газар хилийн цэргийн бусад анги, тусгай салбарууддаа үүрэг гүйцэтгэх өндөр чадамжтай нохдыг нийлүүлэх бүрэн боломжтой гэдгээ хэлцгээж байлаа. Сайн нохой гэдэг хилчин дайчдын үнэнч туслах гарцаагүй мөн ажгуу. Алтанбулагийн заставаас гараад дараагийн застав болох “Тавт” руу хөдөллөө. Аймгийн төвөөр дайран өнгөрч, монголчуудын сайн мэдэх “Сайханы хөтөл” рүү чиглэн явлаа.

“Тавт” руу явахад энэ замаар явдаг аж. Аймгийн төвөөсөө хорь гаруй км хол, шороон замаар явж хүрдэг тус заставт хорь гаруй цэрэг алба хааж байна. Хотоос голдуу ирсэн 18-19 насны залуус байлаа. Энэ оны 10 дугаар сард халагдах эдгээр хилчин залуус албандаа үнэхээр сэтгэл хангалуун байгаагаа ярьцгааж байлаа. Эхлээд гэрээ бага зэрэг санаж байсан бол одоо дасаад “Тавтын застав”-таа улам л хайртай болжээ. Биднийг очиход хойшоо гарч яваа ачааны галт тэрэг хамт ирж таарсан юм. Хилчид маань шалган нэвтрүүлэх ажилдаа гарчээ. Хамгийн эхэнд тэдний соёл хүмүүжлийн өрөөгөөр орлоо. Телевиз, унших ном, гитар гээд залуусын хэрэгцээтэй бүх зүйлс тэнд байна. Үүрэгт ажлаа, сургалт гэх мэт зүйлсээ хийгээд чөлөөт цагаараа хэл сурах, өөрийгөө хөгжүүлэх бүрэн бололцоо заставт байна. Ангийн зүгээс тухайн сард идэх хоолны цэс, нормыг баталж өгдөг. Хоолны чанар, амттай ярих зүйл алга. Шим тэжээлтэй хоолны цэс үнэхээр баялаг юм билээ. Цэргүүдээс юу ч асуусан ерөнхийдөө л “Тийм”, эсвэл “үгүй” гэх товч хариулт сонсох боловч ойртоод ярилцвал элдэв маяггүй сайхан яриа хөөрөө өрнүүлж байгаа юм. “Одоо удахгүй хуучин цэргүүд маань халагдана. Шинэ цэргүүд ирнэ. Бидний зарим маань тэгээд хал цэрэг болно” гэж инээмсэглэн ярих хилчин залуус хайр татам, хүндэтгэл дүүрэн байсныг хэлүүштэй. “За тэгээд ер нь элдэв дэглэлт, дарамт юм байна уу” гэж асуувал харин ч өөдөөс шоолох аястай “Яалаа гэж тийм юм байхав дээ. Элдэв дарамт, элдэв дэг манай ангид огт байхгүй. Бид харин ч энд маш их зүйл сурч мэдэж, жинхэнэ эр хүн болж байгаа. Бид эх орныхоо дархан хилийг манаж байгаа эр цэргүүд шүү дээ” гэсэн хариулт өгцгөөж байсан юм. Монгол Улсын хойд хил амгалан тайван байна. Хилчин залуус маань нүдэндээ галтай, хийморьтой сайхан харагдаж байлаа. Тэд эх орноо хамгаалах үйлсэд өөрсдийн хувь нэмрээ оруулж байгаагаараа үнэхээр бахархалтай байсныг энд заавал хэлэх хэрэгтэй. Энгийн байлдагчаас, заставын дарга, ангийн дарга, орлогчид, тогооч, номын санч, эмч гээд хилийн цэргийн анги дахь хэн бүхэн өчүүхэн ч завгүй ажиллаж байна. Эрхэм хилчид та бүхэндээ Монгол цэргийн өдрийн мэндийг сониноороо дамжуулан хүргэж байна. Монгол Улсын Дархан хил тайван байх болтугай.

Я.Баярбаатар

Монгол Улс стратегийн хоёр гол бүтээгдэхүүнээр гадны улсаас хараат байдгийн нэг нь эрчим хүч. Улсын хэмжээнд жилдээ 8.8 тэрбум кВт цахилгаан эрчим хүч хэрэглэдгээс 20 хувь буюу 1.8 тэрбум кВт-ыг хойд хөршөөс татдаг. Нэг кВт цахилгааныг 9.3 центээр худалдаж авдаг гэхээр жилд ямар их хэмжээний зардал эрчим хүчинд урсдаг нь харагдана. Эрчим хүчний дараагийн импортлогч улс бол БНХАУ. Тус улсаас “Оюу толгой” ХХК жил бүр 1.4 тэрбум кВт эрчим хүч авч, 135.6 сая ам.долларыг төлдөг. Өнөөдөр ч төлсөөр буй юм.

Эрчим хүчний эх үүсвэрийг нэмэгдүүлэх тухай сүүлийн 30 гаруй жил яригдсан. Тавдугаар цахилгаан станц цаасан дээрээ 30 нас хүрчихлээ. Нэг ёсондоо бид цахилгаан эрчим хүчний мөнхийн гачланд байдаг улс орон болоод байна. Өнгөрсөн өвөл үүний горыг нэлээд сайн амсаадахлаа. Хойд хөршид дайн дажин дэгдэж, эрчим хүчний том станцууд нь эвдэрсний улмаас импорт гацаж, Улаанбаатар хотын дүүргүүдэд ээлж дараалан хязгаарлалт хийсээр өвлийг давлаа.

Сонгууль дөхөөд ч тэр үү, манай гурван том дарга цахилгаан эрчим хүчний гурван том төсөл босгож ирээд байна. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Францын Ерөнхийлөгчийг эх орондоо урьж, хоёр улс ураны төсөл дээр хамтрах ажлыг эхлүүлсэн.

УИХ-ын дарга Г.Занданшатар өөрийн төрөлх нутагт Байдрагийн гол дээр Унгар улстай хамтран усан цахилгаан станц барих төсөл ярьж эхэллээ. Бүүр эхлэхдээ хайчилдаг туузыг нь сая Будапештэд хайчилчихаа алдаад ирлээ.

Ерөнхий сайд, Засгийн газрын хувьд ОХУ-тай хамтран атомын цахилгаан станц барих тухай асуудал яригдаад багагүй хугацаа өнгөрч байна. Өнгөрсөн оны аравдугаар сард болсон Монгол Улс болон ОХУ-ын Засгийн газар хоорондын комиссын уулзалтаар ОХУ-ын талаас энэ талаар санал тавьсан гэгдэж буй.

Шинэ зуунд, идэр есийн хүйтэнд тог цахилгаанаа хязгаарлуулсан нийслэлчүүд, нийт монголчуудын хувьд энэ бол нэлээд сонирхол татах сэдэв. Одоо ерөөсөө аль төсөл нь эхэлж ашиглалтад орохыг хараад хэвтэх л үлдэх болчихоод байна. Олдохлоороо өлдөнө гэж өвөг дээдэс ярьдаг байв даа. Нэг дор яасан ч олон төсөл эхлүүлчих болов гэж гайхмаар. Энэ бүхэн үнэн үү худал уу, сонгуулийн солиорол уу гэдэг нь одоохондоо тодорхойгүй байна. Монголд цахилгаан станц барих төслийг жагсаавал боть болох хэмжээний түүх бий. Ус, нар, салхи гээд төрөлжөөд хүртэл явчихна. Гэхдээ аль нь ч яваагүй, цаасан дээр л үлддэг. Харин хамгийн гайгүй явсан, бас Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэний их зүтгүүлсэн нэг төсөл бий. Хамгийн нааштай, ажил хэрэг болохоор төсөл нь Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станц байх ёстой. Ерөнхий сайдаас эхлээд төрийн өндөрлөгүүд саяхныг хүртэл энэ төслийг онцолж, ажил хэрэг болгохоор мэдэгдэж байв. Чухам өнөөдөр энэ том төсөл юу болсон болоод төрийн өндөрлөгүүд тойрч гүйгээд хаа холын Унгар, Франц, ОХУ-тай хамтрах шинэ төсөл яриад явчихав. Үүнээс гадна олон жилийн түүхтэй Эгийн голын усан цахилгаан станц ч бий. Нар салхины өчнөөн төсөл хөтөлбөр ч байгаа. Эдгээр төслүүд өнөөдөр ямар шатанд явж байгаа нь, хэзээ ашиглалтад орох нь тодорхойгүй байсаар ирлээ.

Ингээд харвал шинэ төслүүд ажил хэрэг болно гэхэд үнэмшилгүй сонсогдож байна. Түүний оронд Эрдэнэбүрэнгээ баталгаатай ажиллуулна аа гэсэн бол өөр сонсогдох байлаа. Нөгөө нүүрсээ 50 км зөөгөөд хилээр гаргачих байсныг 5000 км тойруулж Владивостокоор гаргана гэдэг шиг болоод явчихав уу. Үнэндээ Европын холбооны

улсууд дундаа хамгийн ад шоо, хэрүүл маргаан тарьдаг Унгар улс манайд цахилгаан станц барьж өгч чадах уу. Тийм зээл өгчих эдийн засагтай, бас өөрсдөө бариад өгчих технологитой л юм байх даа. Европын холбоо нь бол мөнгө өгөхгүй өгнө гээд л сүйд болоод байгаа харагддаг. Сая Шведийг НАТО-д элсэхэд нь тавьсан хоригоороо наймаалцаж хэдэн евро олж байгаа л харагдаж байсан. Харилцааны хувьд бол Хүннү гүрнээс эхтэй гээд хоёр тал сүйд болдог л доо.

Эрчим хүчээ худалдаж хэдэн доллар олж байгаа ОХУ өөрсдөө гүйж ирээд цахилгаан станц бариад өгчихөөр бизнест нь зүгээр үү. Ядаж л дайн дажинтай, ядарч зүдэрч байгаа улс орон ийм төслийг хэрэгжүүлэх чадвар чансаа, зав зай энэ цаг үед байх уу. Орос хүмүүс болохоороо л өөрсдийн бизнесээ хохироон байж цахилгаан станц барьж өгдөг юм байлгүй дээ. Тэрнээс энгийн дээрээс нь тэнэг бид бол хэдэн цаасаа олохоо бодоод аль болох л тэр ажлыг нь гацаах гэж зүтгэнэ.

Францын “Арева”-тай байгуулсан гэрээ сүүлийн саруудад бүтэлгүй болсон сураг дуулдаж байгаа. Манайхны татварын орчин гэрээ байгуулахад саад болсон гэх битүү хатуу мэдээ дуулдаад таг чиг болсон. Уул нь өвөг дээдэсийн хүсэж байсан гуравдагч орны хөрөнгө оруулалт бол энэ Арева л юм шүү дээ. Ингээд харвал гурван том даргын зүтгүүлж буй дээрх төслүүд аль нь ч итгэл үнэмшил, болж бүтэх магадлал муу болоод явчихлаа.

Ерөөсөө энэ бол олон нийтэд тодорхой байгаа зүйл л дээ. Дотооддоо, өөрсдөдөө 30 жил эрчим хүчний төсөл ярьж зодолдсон. Хэзээ мөдгүй эрчим хүчээ үйлдвэрлэчих боломжтой төслүүд байхад л гацаачихдаг технологи манайд бий. Уг нь Монгол орон бол сэргээгдэх эрчим хүчний диваажин гэж нэг хэсэг яригдаж байв. Энэ тухай манай сонин ч нийтлэлийн бодлогоороо дэмжин, бичсээр ирсэн. Сүүлийн үед ураны төслүүд дэлхийд цойлж байгаа. Монголд ч ихээхэн нөөц бий. Гэвч аль аль нь хэзээ ч ажил хэрэг болдоггүй, хараалын гэмээр сонин тогтолцоо эрчим хүчний салбарт бий болжээ. Энэ нь дотоодоос биш гаднаас гэдэг нь тодорхой. Нэг ёсондоо Монголыг Оросууд удирдсаар байна гэдгийн илрэл энэхүү эрчим хүчний асуудал. МАН-ыхан ийм мэхэнд дахин дахин ороод нэгдүгээрт, уйддаггүй, хоёрдугаарт, хаширдаггүй, гуравдугаарт, Монголоо боддоггүй хэрэг үү. “Дуулсан дуундаа өөрөө уяраад” гэгчээр худал яриад тэрэндээ өөрсдөө үнэмшээд явчихдаг юм уу.

Ямартаа ч шинээр яригдаж байгаа эрчим хүчний төслүүдийг харъя, хүлээе. Сонгууль дөхсөн ээлжит шоу битгий байгаасай гэж давхар хүсье.

УИХ-ын гишүүн Ч.Ундрамтай ярилцлаа.

---

-Чуулганы завсарлагааны үеэр та орон нутагт нэлээд ажиллаж харагдсан. Малчдын нөхцөл байдал, хаваржилт ямар байна вэ?

-Би Улсын онцгой комисстой хамтарч Сэлэнгэ аймагт ажиллаж байгаад ирлээ. Сэлэнгэ аймгийн долоон сум цагаан зудархуу

байна. Сэлэнгийн малчид харьцангуй өвс тэжээлийн бэлтгэл сайтай байсан. Одоогийн байдлаар малчдын нөөцөлсөн өвс тэжээл дуусаж байна. Зарим айлууд хүнд, зарим нь гайгүй байна. Бусад аймгуудтай харьцуулахад сайхан хангайтай сайхан нутаг учраас арай гайгүй байна. Гэхдээ мал, малчин хоёр туйлдаж ядарчихсан энэ үед Улсын онцгой комиссоос 127 тонн тэжээл, тодорхой сумдын бензиний ажлыг шийдвэрлэлээ. Зарим сумд түргэний тэрэггүй, Засаг даргын тамгын газар нь машингүй байгаагаас малчид дээр очиж чадахгүй байна л даа. Тиймээс эдгээр асуудлыг Улсын онцгой комиссоос шийдвэрлэх зэргээр ажиллаад ирсэн.

-Ер нь манай мал аж ахуйн бодлого ямар байх ёстой юм бэ?

-Эдийн засагч хүний хувьд харахад манай малчид хагас эрчимжсэн мал аж ахуй руу шилжих хэрэгтэй байна.

Ингэхийн тулд маш зөв бодлого хэрэгжүүлж, Монгол Улс махны чиглэлээр ямар үүлдрийн хонь, үхрийг үржүүлэх юм бэ, тэрийгээ аль үүлдрээр хээлтүүлэх, аль нь тухайн орон нутгийн онцлогт тохиромжтой вэ гэдгийг судалгааны үндсэн дээр тодорхойлж түүнийгээ бариад явмаар байна.

Сэлэнгэ бол газар тариалан, эрчимжсэн мал аж ахуйн бүс нутаг л даа. Энэ чиглэлээрх бодлого нэлээд дээрээс хэрэгжиж ирсэн. Тиймээс Орхон үүлдрийн хонь, Казахын цагаан толгойт үүлдэр зэргээр үйлдвэр угсааг нь эртнээс бодлогоор сайжруулж ирсэн түүхтэй газар. Энэ утгаараа зарим малчид хагас эрчимжсэн хэлбэр рүү нэлээд орчихсон. Жилийн дөрвөн улиралд ашиг шимийг нь хүртэж байгаа кейсүүд байна. Жишээлбэл, Сэлэнгэ аймгийн Мандал сум Монголын сүүний зах зээлийн том хэсгийг нийлүүлдэг. Тэндэх малчид сүүний чиглэлийн үхрээ түлхүү өсгөдөг. Жилд үнээгээ хоёр удаа хээлтүүлж, төллүүлдэг. Тиймээс өвөл, зуны алинд нь ч сүүтэй. Өвөл сүүний үнэ өндөр ч байдаг юм байна. Ингэж өдөр бүр сүүгээ зараад жилийн дөрвөн улиралд орлоготой сууж байна. Байнга орлоготой байна гэдэг нь орлогынхоо тодорхой хувийг өөрийн малын хивэг тэжээлд, өөрсдийн амьдралдаа зарцуулж ахуйгаа дээш татах боломж нээгдэж байгаа юм.

Мөн суффолк болон ерөө үүлдрийн хонийг Сэлэнгэд үржүүлж байгаа. Ерөө үүлдрийн хоньтой малчныд очиход хурга нь нэг настай мөртлөө том биетэй, амьдын жин нь хүнд болчихсон, эдийн засгийн эргэлтэд тогтмол оруулдаг юм билээ. Махыг нь гадаадын Элчин сайдын яамд, том ресторанууд оочерлож авдаг. Худалдан авагчид нь энд бэлэн байна. Малаа нэг дор хямд зарах бус дөрвөн улиралд зарж байнгын цалинтай амьдарч байгаа сайн жишээ байна. Өөрөөр хэлбэл, бид сар бүр цалин авдаг шиг тэнд байнгын орлоготой амьдарч байгаа малчид байна.

Үхрийн тухайд махных байх уу, сүүнийх байх уу. Эсвэл хоёулаа байх уу. Герефорд үүлдрийг барих уу. Эсвэл бусад олон үүлдрийг барих уу гэдэг бодлогоо маш тодорхой болгомоор байна. Яг тэр үүлдрийн чиглэлээр Дарханд “Малын удмын сан” гэдэг том байгууллага байдаг. Тэнд бүхий л үүлдрийн малын удмын “банк” байна. Тиймээс тэндээс хөгжүүлэх гэж байгаа үүлдрийнхээ чиглэлээр зохиомол хээлтүүлэг, яаж төлөө авах, хээлтүүлэхэд яаж үнээгээ бэлдэх зэрэг малын үүлдэр угсааг сайжруулах бүх сургалтыг нь заамаар байна.

-Эрчимжсэн мал аж ахуй руу шилжих талаар их яригддаг. Гэхдээ бодит болдоггүй шалтгааныг та юу гэж харж байна?

-Монголбанк болон арилжааны банкууд ярьж байгаад малчдад хагас эрчимжсэн мал аж ахуй руу шилжихэд чиглэсэн санхүүгийн бүтээгдэхүүн гаргах хэрэгтэй байна. Энгийнээр хэлбэл, зээл. Ийм бүтээгдэхүүн боловсруулах чиглэлд би банкныхан болон ХААХҮ-ийн яамтай ярилцаж, ажиллаж байна. Тиймээс хагас эрчимжсэн мал аж ахуй руу шилжих зам, бизнес моделийг нь заагаад өгчихвөл малчид чадна. Монголчууд бид өчнөөн мянган жил мал аж ахуй эрхэллээ. Гэтэл мал аж ахуйд суурилсан бизнесээ хөгжүүлж чадахгүй яваад байна. Тиймээс үүн дээр маш том бодлого, загвар, шаардлагатай санхүүгийн бүтээгдэхүүн зэрэг бүх тал нь хангагдаж байж дараагийн шат руу явна. Ер нь энэ өвлийн нөхцөл байдал мал аж ахуйн салбарт реформ хэрэгтэйг харууллаа.

Монголчууд бидэнд бүтэн эрчимжсэн мал аж ахуй гэхээсээ илүү хагас эрчимжсэн мал аж ахуй хамгийн тохиромжтой. Зуны цагт бэлчээрийн мал аж ахуй, өвлийн цагт эрчимжсэн хэлбэрээр явах нь хамгийн тохиромжтой гэж бодож байна. Үүн рүү бид алхах ёстой. Тиймээс Эдийн засгийн байнгын хороо болон ХААХҮЯ, Монголбанк хамтарч ажиллах шаардлагатай байгаа юм.

-Та Газрын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах хуулийн төслийг өргөн барихдаа “малчдад эдийн засгийн бодит дэмжлэг болохуйц хуулийн төсөл” гэж хэлж байсан. Эдийн засгийн хувьд яг ямар дэмжлэг болох вэ?

-Тийм, тийм. Энэхүү хуулиар гэр бүлийн хэрэгцээнд нь зориулж хоёр га газар олгож, хагалах эрхийг нь өгчихье гэж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, малчдад хоёр га газар эзэмшүүлээд тэжээлээ тарьдаг болгочихъё.

Монгол Улсад ямар сортын тэжээл сайн ургах, ямар нь малд маш сайн шим тэжээлтэй байх вэ гэдгийг гаргах хэрэгтэй. Жишээлбэл, Сэлэнгэ аймагт “Мандал сорт”-ын гэж маш сайн тэжээл байдаг. Малчид ихээхэн туршиж байгаа юм билээ. Тиймээс хамгийн сайн сортын тэжээлийг тарих боломжийг нь олгочихвол малчид өвлийн өвс тэжээлийн нөөцөө бэлдээд авчихна. Мөн нэг га газрынхаа нэг хэсэгт нь хүсний ногоогоо тариалж эдийн засгийн эргэлтэд оруулах, хүнсний аюулгүй байдлын асуудлаа өөрийнхөө хэмжээнд шийдвэрлэх боломжтой болно. Өнөө цагт хүнсний бүтээгдэхүүний үнэ өсөөд байна шүү дээ. Хотонд нь мах нь байгаа малчин хүнсний ногоогоо өөрөө тариалдаг болсноор эдийн засгийн хувьд маш том бодит дэмжлэг болно гэж харж байгаа. Мөн өөрийн хэрэгцээний өвс, тэжээлийг худалдаж авахгүйгээр тарих боломж байна шүү дээ.

-Өвөлжилт хүндэрсэнтэй холбоотойгоор Засгийн газрын авч хэрэгжүүлж байгаа арга хэмжээг та хэрхэн дүгнэж байна. Оновчтой байж чадаж уу, эсвэл өнөөх л халамжийн буруу бодлого болчихов уу?

-Ямартаа ч Засгийн газар, Улсын онцгой комисс байгалийн давагдашгүй хүчин зүйлийн эсрэг өөрсдийн нөөц боломжийн хүрээнд шаардлагатай арга хэмжээг авч байна. Эхнээсээ шийдвэр нь гараад дэмжлэг туслалцааг малчдадаа үзүүлж байна. Малчдадаа бид туслахгүй бол хот нь харлачихсан малчид гэрээ ачаад Улаанбаатарт ирж амьдарна. Тэгэхээр хотын асуудал улам л нэмэгдэнэ. Түгжрэл, утаа, хөрсний бохирдол, сургууль, цэцэрлэг яах билээ. Тиймээс орон нутагтаа сайхан амьдрах боломжийг нь гаргаж өгөх ёстой. Өнөөдөр хүнд байдалд байгаа бол дэмжлэг үзүүлэх л ёстой. Тэгэхгүй бол нийслэл рүүгээ л нүүгээд ирнэ. Тиймээс нийслэлийн иргэд ойлгох хэрэгтэй л гэсэн үг л дээ.

-Малын гаралтай түүхий эдийг яаж үнэд хүргэх вэ гэдэг нь мөн л чухал асуудал болчихоод байгаа. Та үүний гарцыг яаж харж байна?

-Мэдээж хөдөө аж ахуй, мал аж ахуйд суурилсан үйлдвэрүүдийг маш сайн хөгжүүлэх ёстой. Уг нь “Дарханы арьс ширний үйлдвэр” барих төсөл Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт туссан байсан ч тодорхой шалтгаануудаас болоод явсангүй. Үүнийг яаралтай урагшлуулж, арьс ширний үйлдвэрийг ашиглалтад оруулах ёстой. Түүнчлэн малын гаралтай бүтээгдэхүүн, тэр дундаа арьс ноос, сарлагийн хөөвөр, тэмээний ноос, ноолуурыг эцсийн бүтээгдэхүүн болгож гаргах ёстой. Ядаж л хагас боловсруулж гаргамаар байна. Үүнд Засгийн газрын бодлого чухал. Түүхийгээр нь огт гаргаж болохгүй. Ядаж л хагас боловсруулмаар байна.

Бид ноолуураа Италийн брэндүүд рүү гаргадаг, малынхаа арьсыг тэр брэндүүдэд бэлдэж өгдөг. Болж өгвөл тэр брэндүүдийн үйлдвэрийг энд бариад цүнх, түрийвч, хувцас хунараа хийлгэдэг байх боломжийг гаргамаар байгаа юм. Ингэхийн тулд татвараас чөлөөлөөд ч хамаагүй хиймээр байна. Ингэж явуулбал хамгийн зөв.

Харин махны тухайд, малаа эрүүлжүүлэх ёстой. Малын ашиг шимийг дээшлүүлэх хэрэгтэй. Ашиг шим ихтэй, амьдын жин өндөр малыг өсгөж шаардлагатай үедээ жилийн аль ч улиралд нядалж шинэ мах нийлүүлэх төлөвлөгөөтэйгөөр төллүүлж, бойжуулж, эрүүл болгох ёстой. Мөн малын эм тариа, вакцин эрүүл байх ёстой. Чанартай эм тариа хэрэглэх хэрэгтэй.

70 сая мал, 3.4 сая хүн байна. Бид ийм хэмжээний малыг идэж барахгүй шүү дээ. Тиймээс махыг органик болон шинэ бүтээгдэхүүн болгож хоёр талын “хүн далайд” экспортолдог болох ёстой. Тиймээс хөдөө аж ахуйн бодлогыг том зургаар нь бүхэлд нь харсан хөдөө аж ахуйн цогц реформ хэрэгтэй байна.

-Малыг эрүүл болгох гээд зүтгээд байгаа ч мөн л үр дүнгүй байна л даа. Юун дээр бид алдаа гаргаад байна вэ?

-Мал аж ахуйн салбарын эрүүл мэндийн асуудал нэгдүгээрт шинжлэх ухаанд суурилах ёстой. Хоёрдугаарт, малд хэрэглэж байгаа вакцин, эм тарианы чанарт эргэлзэж байна. Вакцин тариулсан мал яагаад ийм хурдан шүлхий тусаад байна вэ гэхчлэнгээр асуулт их байна. Тиймээс бид социализмын үеэс явж байсан мал аж ахуйг орчин үеийн шинжлэх ухаантай уялдуулж цогцоор нь шинэчлэх хэрэгтэй байна.

“Өдрийн сонин”-ы даваа гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

---

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт УИХ-ын гишүүн Б.Баттөмөр “Авлига, эдийн засгийн өсөлт, бууралт харилцан хамааралтай” гэснийг “Улс төр” нүүрээс үргэлжлүүлэн уншаарай.

“Оюу толгой” компани байгаль орчныг хамгаалах сайн туршлагаа хуваалцах хөтөлбөрийг эхлүүллээ

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт “Одой парламент отгон чуулганаа нээлээ” хэмээн өгүүллээ.

Арай дөнгүүр Ерөнхий сайд зарласан нь ахиухан суудал авна

АН-ын гадаад харилцаа хариуцсан зөвлөх, Элчин сайд Ц.Сүхбаатар “: Баруун чиглэлээр гарцаа нээчихвэл Пакистанаар
дамжин Булангийн орнуудаас шатахуун авах боломжтой”  гэлээ.

---

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы мягмар гаригийн дугаараас уншаарай.

 

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

Гурван өдрийн турш Японы спортын томоохон байгууллагууд болох Спортын холбоодын нийгэмлэг, Биеийн тамирын их сургууль, Олимпийн музей, жүдогийн “Кодокан” дэвжээнд зочилсон бид Оита мужийн Үса хотын захиргааны танхимд энэ сарын 8-ны 14:15 цагт цуглацгаав. Бид гэдэг нь Япон улсын түүх, соёл, шинжлэх ухааны талаарх мэдээллийг түгээн дэлгэрүүлэх, хоёр улсын харилцааг өндөр түвшинд залгамжлах зорилго бүхий “Jenesys 2023” хөтөлбөрийн оролцогчид. Танхимд ахимаг насны зургаан хүн зэрэгцэн суугаа угтлаа. Тэд бол бидний “аав ээжүүд”. Гурван өдрийн турш япон хүн хэрхэн яаж амьдардаг, ямар соёл уламжлалтай болохыг харуулж хамт амьдрах гэр бүлийн гишүүд. Япончууд бол сахилга баттай, ёс зүйтэй үндэстэн байдаг тухай мянга уншиж, сонсож, энэ тухай лавшруулан сонирхох болсон миний хувьд аяллын гол хэсэг энэ байлаа. “Je­nesys” хөтөлбөрийн гол үзэл санаа энэ хэсэгт агуулагдаж байгааг ч зохион байгуулагчид онцолж байв.

Манай багийн шинэ гэр бүл Masako Tokieda-гийнх. Masako Tokieda өндөр туранхай, япон эрчүүдийн царайны төрхийг илтгэх хавтгайдуу нүүртэй 60 гаруй настай болов уу гэмээр дуу цөөтэй хүн аж. Харин эхнэр нь том хүнхгэр нүдтэй европ төрхтэй нэгэн байв. Бид Masako Tokieda гуайтай альпард машинд суух зуур эхнэр нь амьжиргаа цагааны жолоо мушгиад бидний урд гаран сүнгэнэж одов. Оита муж бол Японы баруун урд хэсэгт байрладаг, халуун рашаанаараа алдартай бүс нутаг. Үса хот ч тэр. Уулын энгэр дагуу байршсан, ой мод, ногоон байгууламж ихтэй. Хүн амын олонх нь газар тариалан эрхэлдэг гэмээр дүр зурагтай угтсан юм. Арав гаруй минутын дотор уулын энгэр дагуух орон сууцнууд руу өгсөөд Masako Tokieda-гийн гэрийн гадна явж очлоо.

Эднийх Японы уламжлалт загвар бүхий гурван хэсгээс бүрдсэн, хоёр давхар орон сууцтай аж. Олон жил гадны зочид, жуулчдыг хүлээн авч заншжээ. Тайвань хүүхэд залуус байрлаж байгаад биднийг ирэхийн урьд өдөр нутаг буцсан гэнэ. Тиймээс ундуй сундуй байна гэж гэрийн эзэгтэй хүлцэл өчив. Гэрийн эзэд ярианы англи хэлтэй юм байна. Бид тэрүүхэндээ бичил танилцаж, цай уугаад ачаа бараагаа цэгцлэв.

Удалгүй Masako Tok­ieda дуудаж, мөөг түүхээр явцгаана гэв. Хоёр хүн дундаа нэг сагс аваад машинд суугаад зүүн тийш гүүр даваад тун удалгүй моддын зах руу ороод зогсоодохлоо. Ойн чөлөөнд нэлээд том тариалангийн талбай харагдах бөгөөд гэрийн эзэн түүнийг заан өөрийнх нь болохыг тайлбарлав. Сагсаа бариад алхсан бид 200 метр орчим явлаа. Метр орчим өндөртэй салаалж тавьсан моддоос мөөг ургажээ. Олон гар юу байхав, төд удалгүй том гэснүүдийг түүчихэв. Гэртээ ирээд хоолны нэг удаагийн саванд түүсэн мөөгөө багцалж савлалаа. Эднийх хүнсний бүх төрлийн ногоо тариалдаг, цагаан будаа ч тариалдаг айл юм байна. Түүнээс гадна гэрийн эзэгтэй олон янзын бялуу хийж худалдаалдаг аж. Тарьсан ногоогоо савлах бүх хэрэгсэл нь бэлэн байна. Бид савласан мөөгөө машинд ачаад ойролцоох хүнсний захад аваачин лангуун дээр худалдаалахаар тавив. Хоёр хоолныхоор савласан мөөг 200 йенээр үнэлэгдэх аж. Маргааш өдөр нь энэ дарааллаар төмс хурааж бэлтгээд, хагас килограммаар савлан өнөөх зах дээрээ ирсэн. Өчигдрийн тавьсан мөөгний ихэнх нь зарагдчихжээ. Masako Tokieda нэлээд урамшиж харагдана. Бидний адил савласан төмс лангуун дээр олон байлаа. Үнэ нь 250 йен гэж байхыг харсан Masako Tokieda гуай арай доогуур үнээр заръя гээд мушилзав. Ингээд захын үүдэн дэх автомат машинд мэдээллээ оруулаад 230 йен гэсэн тасалбар хэвлэж авлаа. Хагас килограммаар савласан 19 уут төмсөө шошго, үнийг нь наагаад лангуун дээрээ тавилаа. Төмс, мөөг, сонгино, огурцынээс эхлээд хэдэн арван төрлийн ногоо, жимс жимсгэнэ, далайн бүтээгдэхүүн, цэцгүүд гээд хүний гар дор хийж болох бүхий л хүнсний бүтээгдэхүүнийг Үса хотын иргэд тариалангийн талбайнаасаа шууд бэлтгээд худалдаалдаг ажээ. Цаг хүрэхгүй хугацаанд бэлтгэсэн бидний “их ажлын” үр дүнд 8000 гаруй йен дансанд орж ирснийг гэрийн эзэгтэй баяртайгаар дуулгана лээ. Газар тариалан, төмс хүнсний ногооны ургац хураалт, худалдаа наймаа бүтэн жил тойрдог монголчууд бидний хувьд энэ тогтолцоо сонирхол татахуйц.

Гэрийн эзэд хоёул хөнгөн шингэн хүмүүс байх аж. Японы уламжлалт оройн зоог барьсны дараа гэрийн эзэгтэй бидний дэргэд тухлав. Masako Tokieda гуайг бодвол гэрийн эзэгтэй нэлээд яриасаг болох нь илт. Монгол гэхээр Асашёорюү, Хакухо нарыг шууд нэрлэж байна. Биднийг нэг бүрчлэн ямар мэргэжилтэй, ямар ажил эрхэлдэг болох тухай тодруулна. Манай багт Хөвсгөл аймгийн Цагааннуур сумаас ирсэн өсвөрийн жүдо бөхийн дэлхийн мөнгөн медальт жижигхэн биетэй цаатан охин багтсан байв. Гэрийн эзэд тамирчин охиныг ихэд өхөөрдөж, хоол сайн идэхийг зөвлөж үе үе “Олимпийн аварга” гэж бэлгэшээнэ.

Гэрийн эзэгтэй орчин үеийн япон иргэдийн амьдралын талаар нэлээд нээлттэй хуваалцсан юм. Гэрлэлтийн нас 30 хол давчихсан. Тиймээс хүүхэд төрүүлэх нас ч 30 наснаас дээш гэнэ. Ээжүүд хүүхдээ нэг нас хүртэл гэртээ хараад ажилд ордог. Их хотын завгүй залуу гэр бүлүүд бэлэн голдуу хоол хүнс хэрэглэж хэвшжээ.

Тэд хамт амьдраад 50 орчим жилийг туулж байгаа гэнэ. Нас сүүдэр 70 хол гарчээ. Гэсэн хэдий ч түүртэлгүй хоёул машин барьж, тариа ногоогоо хурааж, зарж худалдаалахаас гадна гадны зочид, жуулчид хүлээж авч, үндэстнийхээ соёл уламжлалыг танилцуулах зэргээр энэ насан дээрээ хамгийн идэвхтэй амьдарч байгаа нь гайхал төрүүлэх аж. Энэ тухай гэрийн эзэгтэй хүүрнэхдээ “Гэр бүл гэдэг бие биенээ хүлээн зөвшөөрч ойлгож амьдрах ухаан юм. Бид 50 орчим жил хамт амьдарч байна. Хэн хэнийхээ онцлогийг үргэлж ярилцаж, нэгэндээ туслах зарчмаар явах ёстой” гэж байлаа.

Гадны орны хүүхэд залуусыг эх орондоо урьж авчран, Япон орны хөгжил цэцэглэлт, япон үндэстний соёл уламжлал, амьдралын хэв хаягийг элдэв хачиргүй харуулж ирсэн хөтөлбөр 30 орчим жил үргэлжилж байгаа гэнэ. Эднийх ч олон жил энэ хөтөлбөрт хамрагдаж байгаа бөгөөд өнгөрсөн хугацаанд 400 орчим гадны иргэдийг хүлээн авчээ. Харин монголчуудыг хүлээж авч байгаа нь анхны тохиолдол гэдгийг хэлж байв.

Гэрийн эзэн Masako Tok­ieda, хүүтэйгээ ээлжлэн эзэгтэйд туслах аж. Хуучин ойлголтоор япон эзэгтэйчүүд гэрийн ажил, үр хүүхдээ өсгөж хүмүүжүүлэх ажлыг бүрэн хариуцаж, эрчүүд нь гадуур ажлаа хариуцдаг гэсэн ойлголттой байв. Харин бидний зочилсон айлын хувьд эрчүүд гэрийн ажилд эн тэнцүүхэн оролцож байлаа. Япон гэр бүлийн зан харилцаа, ёс жаяг манайхтай нэлээд төстэй юм. Masako Tokieda гуайн бага хүү аав ээжтэйгээ хамт амьдардаг. Ажлын бус цагаар аав ээждээ тусалдаг нь илт. Аав, хүү хоёр ээжийн тушаалаар годосхийгээд л босох аж. Охин нь амралтын өдрөөр хүүгээ дагуулан аав ээж дээрээ зорин ирж, бидэнтэй дотночлон ярилцаж нэг оройг үднэ лээ.

Иргэд нь өөрсдийн амьдралдаа, өмнөх ажилдаа эзэн байж, аливаа зүйлд түүртэж, гомдоллохоос урьтаж хөдөлмөрлөх, улс орон, шийдвэр гаргагч хүмүүс сахилга баттай, иргэдийнхээ ажиллаж, амьдрах нөхцөл боломжийг бүрдүүлж өгсөн нийгэм өнөөдрийн энэ хөгжилтэй улсыг бүтээдэг юм байна гэсэн эргэцүүлэл Masako Tokieda гэх эгэл нэгэн япон айлд өнжихөд улам тодорч байлаа.

Бид явж, тэд үлдсэн. Тэд эх орныхоо үүрэг даалгавраар дараагийн өөр нэг улсын залуу үеийнхэнд улсаа сурталчилна, соёл уламжлалаа танилцуулна. Ногоогоо хураана, амттай хоолоор дайлна, халуун дулаан яриа өрнүүлнэ…

Б.ЭНХЗАЯА

 

АШУҮИС-ийн доктор профессор Д.Уранчимэгтэй глаукома буюу нүдний даралт ихсэх өвчний талаар ярилцлаа.

---

-Глаукома гэж юу гэсэн үг вэ. Ямар өвчнийг нэрлэдэг юм бол?

-Глаукома гэдэг бол глаукос гэсэн грек үгнээс гаралтай. Энэ нь харааны мэдрэл дээр үүсдэг өвөрмөц эмгэг. Өөрөөр хэлбэл, энэ нь ногоон гэсэн үг. Үүнийг монголчууд нүдний даралт ихсэх өвчин гэдгээр нь сайн мэднэ. Энэ өвчнөөр өвдсөн хүмүүс хүүхэн хараа нь хагас тэлж, ногоорч харагддаг учир ингэж нэрлэсэн. Харааны мэдрэл дээр эмгэг үүсгэдэг бүлэг өвчин гэж хэлж болно. Тиймээс нүдний даралт цор ганц шалтгаан биш. Нүдний дотоод даралт ихсэхгүйгээр хэвийн даралттай глаукома өвчин гэж байдаг. Энэ өвчин нь удамшдаг учир хамаатан, гэр бүл, ойр тойрны хүмүүс нүдний даралт ихэсдэг бол заавал эмнэлэгт хандах хэрэгтэй. Хэрэв өвчилсөн тохиолдолд эмчлэхгүй бол хараагаа алдах аюултай. Сүүлд эмчлүүлсэн ч нүдний харааны үхэжсэн эс сэргэдэггүй.

-Энэ өвчнөөр өвчилсөн гэдгээ хэрхэн мэдэх вэ, шинж тэмдэг нь яаж илэрдэг вэ?

-Шөнө тусч байгаа гэрэл солонгорч харагдана. Нүд чинэрч таталт өгнө. Дотор муухайрах, бөөлжих, толгой таллаж өвдөх гэх мэт бусад эмгэгүүдтэй андуурах тохиолдол их байдаг. Хүн харанхуй орчинд удаан байх, нэг дор хэт их шингэн зүйл хэрэглэх үед нүдний дотоод даралт нэмэгдэх, нүд улайх гэх мэт шинж тэмдгүүд илэрдэг.

-Бага насны хүүхэд, насанд хүрсэн хүмүүст шинж тэмдэг нь ялгаатай байдаг уу?

-0-5 насны хүүхдийн нүд нь илт бүлтийж томорно. Үүнийг бухын нүд гэдэг. Тухайн хүүхдийн нүдний дотоод даралт нь ихэссэн тохиолдолд нүдний эвэрлэгийн хэмжээ хэвийн бус харагдах, бүдэгших, нүд улайх гэм мэт олон хам шинжүүд байдаг. Дөнгөж төрсөн нярай хэт их нулимстай уйлвал тухайн хүүхдэд нүдний ямар нэгэн цочрол байна гэж үзэж болно. Хүүхдэд эдгээр шинж тэмдгүүд илэрвэл заавал эмчид хандаарай. Харин насанд хүрэгчдийн хувьд дээр хэлсэнчлэн шинж тэмдгүүд илэрдэг. Өндөр настай хүмүүсийн нүдний болор цайх шинж тэмдэг илэрвэл өвчилсөн байх магадлалтай. Удаан хугацаагаар өвдсөн нүдний янз бүрийн хавдрын үед нүдний дотоод даралт ихэсч болно. Мөн чихрийн шижин өвчний хүндрэлийн нэг нь глаукома өвчин болдог. Ийм учраас харааны мэдрэл нь хатингиршиж нэг ёсондоо сохорно гэсэн үг. Эдгээр тохиолдолд бид дотоод шүүрлийн, дотрын эмч нартай хамтран ажиллах шаардлага гардаг.

-Глаукома нь бусад эрхтэнд үсэрхийлж халддаг уу?

-Энэ нь биеэ даасан нүдний өвчин болохоор үсэрхийлэх боломжгүй. Нэг ёсондоо энэ өвчин туссан хүн эмчлүүлэхгүй тохиолдолд эргэшгүй сохор болно. Анхдагч хоёрдогч гэсэн хоёр шалтгаантай. Анхдагч глаукома нь төрөлхийн буюу 0-5 насны хүүхдэд илэрнэ. Тэгэхээр бүх насаараа энэ өвчнөөр өвдөнө гэсэн үг. Хоёрдогч глаукома нь гэмтлийн гаралтай, эсвэл нүдний судаслаг бүрхүүл өвчилснөөс болж үүсдэг. Жишээлбэл, сагс тоглож байгаад толгойдоо хүчтэй цохиулах, толгойгоороо хүчтэй юм мөргөх гэх мэт.

-Манай Улсад энэ төрлийн өвчлөл ямар нөхцөл байдалтай байна вэ?

-Дэлхийн 2.2 тэрбум хүн ямар нэгэн байдлаар хараа алдалттай байна гэсэн судалгаа байдаг. Глаукома өвчнөөр 2024 оны байдлаар 80 гаруй сая хүн өвчилсөн гэсэн тооцоололтой. Үүний 1.4 хувь нь Монголд тархалттай байна. Манай Улс энэ өвчлөлөөр БНХАУ-тай ижил хувьтай байдаг. Энэ юу гэсэн үг вэ гэвэл монголчууд глаукоматай тэмцдэггүй, анхаардаггүй гэдгийг харж болно. Эргэшгүй сохор болгодог өвчин учир үүнд олон нийт анхаарлаа хандуулах шаардлагатай. Зарим үед энэ нь чимээгүй хэлбэрээр үүсэх тохиолдол байдаг. Тийм болохоор шинж тэмдэг илрээгүй ч гэсэн, толгойдоо гэмтэл авсан, толгой доргисон үед хараа зүйн төвд хандаж нүдэнд ямар нэгэн өөрчлөлт гарсныг үзүүлэх шаардлагатай.

-Хараа тэглүүлэх талаар сүүлийн үед их ярьдаг болсон. Ямар насны хүмүүс энэ эмчилгээг хийлгэдэг юм бол?

-Хүний биеийн өсөлт зогссон үед харааг тэглүүлж болдог. Ихэвчлэн 20-40 насны хүмүүст хараа тэглэх эмчилгээ хийгддэг. Хараа тэглүүлэх бол глаукомагаас урьдчилан сэргийлэх нэг хэлбэр.

-Урьдчилан сэргийлж чадвал эмчлэгдэх боломжтой өвчин үү?

-Глаукома өвчнийг зөвхөн эмчин үзлэг, нарийн шинжилгээгээр илрүүлдэг. Шинж тэмдэг илэрсэн бол эмнэлгийн байгууллагад хандаж оношлуулах хэрэгтэй. Энэ долоо хоногийн хүрээнд Монгол Улсын 21 аймаг Улаанбаатрын есөн дүүрэг Улсын болон хувийн эмнэлгүүд дээр урьдчилан сэргийлэх үзлэг хийгдэж байгаа. Энэ өвчин бол бүх насныханд илэрч болдог тул жилдээ нэг удаа заавал эмнэлэгт хандаж байгаарай

Монгол Улсаар унадаг дугуйтай аялсан Францын иргэн Франсуа Лемансельтэй ярилцлаа.

---

-Унадаг дугуйтай хэзээнээс аялах болсон бэ. Яагаад аялах болов?

-Унадаг дугуйгаар аялаад дөрвөн жилийн хугацаа өнгөрсөн байна. Энэ хугацаанд би Европ, Африк, Австрали, Өмнөд Ази, Хятадаар унадаг дугуйтай аялсан, одоогоор Монголд байна. Би аялах, шинэ зүйлсийг нээх дуртай. Францчууд болон надаас тэс өөр амьдралын хэв маягаар амьдардаг хүмүүсээс маш их зүйлс сурч байна, тиймээс маш сонирхолтой байлаа. Мөн аялах нь англи хэл, газар зүй, түүх гэх мэт олон зүйлс сурах шалгарсан арга шүү.

-Монголд ирээд анхны сэтгэгдэл ямар байв?

-Монгол Улсын хил дээрх Замын-Үүд боомтод анх ирэх үед тэнэг хуультай нүүр тулсан. Учир нь унадаг дугуйтай хил давах нь хууль бус байсан. Тиймээс би 50 орчим минут автобусаар зорчих зардал гаргах шаардлагатай болсон. Бас миний хамгийн анхны харсан монгол хүн согтуу байсан. Тиймээс монгол хүмүүс тийм ч эелдэг, нөхөрсөг санагдаагүй. Тэгэхээр Монголд ирсэн анхны өдөр тийм ч сайхан байгаагүй. Гэхдээ ямарваа улс орон, ард иргэдийн тухай хурдан дүгнэлт гаргалгүй аялдаг. Дараа нь, намайг таатай хүлээж авах, сайхан сэтгэлтэй олон зуун хүмүүстэй уулзсан. Үүний дараа би монголчууд ичимхий, мөн найз нөхөд болоход бага зэрэг чармайлт хэрэгтэй гэдгийг ойлгосон. Хоёр сарын дараа би монголчуудыг байгаагаар нь хүлээн авч, хайрлаж эхэлсэн. Монголчууд хэзээ ч дүр эсгэж нөхөрлөдөггүй.

-Таны бодлоор Өмнөд Монгол, Монгол Улс хоёрын ялгаа юу байсан бэ?

-Би Хятадад байхдаа ууланд авирсан юм. Дараа нь Монголыг илүү өндөрлөг газарт оршдог гэдгийг говийн нутгаас мэдэрсэн. Соёлын хувьд ялгаа нь хил даваад л шууд мэдрэгдсэн. Өмнөд Монголын хүмүүс илүү хөгжилтэй бас бүгд монголоор ярьж байсан. Өөр ялгаа нь тэнд гэр сууцнууд байхгүй, хятад загвартай том барилгууд, хашаанууд голчлон байсан. Бас, бүхнээс хачин нь би Өмнөд монголд хэд хэдэн удаа бичиг баримтаа шалгуулсан, надад ийм зүйл урьд өмнө тохиолдож байгаагүй.

-Монголоор аялах үед тохиолдсон хамгийн хэцүү зүйл юу байсан бэ?

-Хамгийн хэцүү зүйл нь миний хувьд зөв замаа олох байсан. Учир нь би хурдны зам дагаж явах дургүй, аль болох туслах замуудаар, тосгод дайрсан замаар явах дуртай. Хэд хэдэн удаа би цасанд унадаг дугуйгаа түрж алхсан. Тухайн үедээ би очих ёстой газраа хүрэх эсэхдээ эргэлзэж байсан шүү. Жишээлбэл, Шинэ-Идэрээс Жаргалант хүрэх замд нийт 22 км газар хоёр өдөр унадаг дугуйгаа түрж алхсан. Мөн өөр нэг хэцүү үе нь Улиастайгаас Алтай хүрэх замаа олох маш хэцүү байсан. Учир нь газрын зураг дээр зам байсан ч цаснаас болж надад харагдаагүй. Би хэд хэдэн хүмүүсээс зам асуусан боловч хэл ойлголцохгүйгээс болж буруу замаараа явсан. Гэхдээ Цагаанчулуутад амьдардаг гэр бүлийн ачаар бүх зүйл бүтэмжтэй болсон. Тэдний ачаар дахиж буруу замаар яваагүй.

-Хөдөөний хүмүүс танд яаж хандаж байсан бэ?

-Монголчууд бол үнэхээр зочломтгой ар түмэн юм байна. Би үүнийг хөдөө нутгийн хүмүүсээс хамгийн их мэдэрсэн. Би огт тусламж гуйлгүй ихэвчлэн майхандаа хонодог боловч намайг тэд үргэлж гэрт нь хонохыг зөвшөөрч байлаа. Намайг хамгийн их гайхшируулсан зүйл бол монгол хүүхдүүдийн хүмүүжил байсан. Тэд намайг асуугаагүй байхад надтай чихэр, бялуугаа хуваалцсан. Францад бол ийм хүүхдүүддийг хэзээ ч харахгүй. Тиймээс энэхүү хүмүүжлийг би ирээдүйд өөрийн хүүхдүүдэд сургахыг хичээх болно. Энэхүү гурван сарын хугацаанд зуу зуун хүмүүс надад тусалсан. Бүгдийнх нь нэрийг дурдвал дуусахгүй байх. Над руу хараад “hello” гэж хэлсэн хүн бүхэнд баярлалаа. Хэрвээ тэд ямар нэг азаар энэхүү ярилцлагыг уншвал гүн талархал илэрхийлмээр байна. Франц улсад ирвэл намайг хүлээн авсан шиг би ч мөн сайхан хүлээн авах болно. Тэд надад монгол соёл, ахуйг таниулсан шиг би ч мөн Франц соёл, ахуйгаа дуртайяа танилцуулах болно.

-Нутгийн иргэд өөр яаж тусалсан бэ?

-Нутгийн иргэд надад үргэлж, олон талаар тусалж дэмжсэн. Жишээлбэл, тэд намайг гэртээ нэг хоног, заримдаа бүр хэд хэд ч хонуулсан. Надад замдаа хэрэглэх хүнс хүртэл бэлдэж өгсөн хүмүүс бий. Тэд надад ямар нэг аргаар байнга тусалж байсан. Миний бүх л амьдрал тэдэнд баярласан талархсаныхаа хариуг барихад хүрэлцэхгүй.

-Ямар төрлийн унадаг дугуй унаж байна?

-Би одоо хэрэглэж байгаа унадаг дугуйгаа дөрвөн жил хэрэглэсэн байна. Уг дугуй Монголын өвлийн хатуу, ширүүн нөхцөлд зориулагдаагүй энгийн дугуй. Гэхдээ унадаг дугуй маань хэд хэдэн онцлох тоноглолтой. Унадаг дугуйны маань дугуйнууд өвлийн улиралд зориулагдсан тусгай хэвтэй. Хүйтнээс хамгаалах тусгай бариул хийж өгсөн. Мөн 2.5 литр халуун ус хадгалах тавиуртай. Өвлийн улиралд дугуйтай аялах тийм ч хэцүү байсангүй, зарим үед би бүр халууцаж байлаа. Хамгийн хэцүү нь даарч, хөрөлгүй гадаа хоноглох, хоол цай хийх байсан. Мэдээж сайн тоноглол, багаж хэрэгсэл бэлдсэн. Мөрөн суманд -42 хэмийн хүйтэнд хоноглосон, гэвч би дааралгүйгээр 12 цаг унтсан юм. Бүх зүйлсийг нарийн тайлбарлах төвөгтэй юм. Тиймээс бүх зүйлсийг бодож, төлөвлөж, алдаа гаргахгүй хийх хэрэгтэй. Байгалийг хэзээ ч басаж болохгүй!

-Их сайн гэрэл зураг дарах юм. Нууц нь юу вэ?

-Монголд аялах хугацаандаа хүйтний улмаас тийм их зураг дарж чадаагүй. Би кайноны R6 гэдэг камер хэрэглэдэг. Камертаа сэтгэл хангалуун байдаг учир нь өвлийн хүйтэнд ч ажиллалаа. Би өөрөө мэргэжлийн гэрэл зурагчнаар сурч байсан.

-Монголын тухай бусдад юу гэж хэлэх вэ?

-Хэлэх олон зүйлс байна. Гэхдээ би Монголыг онцгой, өвөрмөц соёлтой, гайхалтай газрын тогтоцтой гэдгийг онцлож хэлэх байна. Эдгээр энгийн үгс Монголыг бүрэн илэрхийлж чадахгүй юм.

-Хамгийн таатай мөч хэзээ байсан бэ?

-Хамгийн таатай мөч бол монгол гэр дотор орох байсан. Монгол гэрийн тооноор үзэгдэх шөнийн тэнгэрийг өөр хаана ч харахгүй, маш үзэсгэлэнтэй харагддаг. Яг л гадаад ертөнцөөс тасарчихсан мэт мэдрэмж төрдөг. Гаднаасаа цав цагаан хэрнээ дотоод засал нь сэтгэл хөдөлгөм, гайхалтай.

-Дугуй чинь өвөл хөлдөхгүй байсан уу?

-Унадаг дугуйтай холбоотой ямар ч асуудал гараагүй. Ганц асуудал нь миний цүнхний зарим хэсэг хуванцар байсан. Тиймээс хүйтэнд хуванцар хэсгүүд нь хагарч байсан, бусдаар бол ямар ч асуудал байгаагүй. Монголд ирэхээсээ өмнө ямар асуудалтай нүүр тулахаа мэдэж байсан болохоор айдасгүй байлаа. Би -50 хэмд хөлддөггүй дугуйны гинж, араа авсан. Бас миний мишок -40 хэмд тэсвэртэй, нүцгэн унтаж ч болно. Хэрвээ хувцастайгаа унтвал -50 хэмийн хүйтэнд асуудалгүй нам унтана. Мэдээж чийгний гудас, халуун гудас, бээлий зэрэг зүйлс хэрэглэсэн. Хамгийн ядаргаатай зүйл нь бээлийтэй гараараа юмаа барих байсан юм уу даа.

-Дараа зун ирэх үү?

-Дуртайяа дараа зун ирнэ ээ. Өвөл, зунаас үүдэх ялгааг хармаар байгаа. Монгол Францаас хол байдаг болохоор би одоо буцаж явж мөнгө олох хэрэгтэй байна. Хэрвээ аялал жуулчлалын газрууд санал тавих бол нээлттэй шүү.

 

Швейцарь улсад байдаг англи хэл судлалын “EF Education First” хэмээх боловсролын газраас дэлхийн улс орнууд англи хэлийг хэр зэрэг эзэмшсэн байна вэ гэдгийг тогтоодог аж. Хэлний түвшинг тогтоодог энэ индексээр Монгол Улс 73 дугаар байрт оржээ. Монголчууд төрөлх хэл нь англи биш нийт 113 орноос 482 оноо авсан аж. Уг судалгаагаар эрчүүд 483, эмэгтэйчүүд 481 оноотой байгаа нь англи хэлний мэдлэг тал дээр хүйсийн тэнцвэртэй үзүүлэлт болсон тухай эх сурвалжид дурджээ.

Ямагтаа ч жил ахих бүр монголчуудын англи хэлний түвшин ахиж байгаа юм байна. Дэлхий дээр хамгийн өргөн хэрэглээтэйгээс эхлээд мөхөж байгаа хэл гээд нийт 7000 орчим хэл бий гэж үздэг. Энэ олон хэлээс хамгийн түгээмэл нь англи хэл бөгөөд дэлхийн хүн амын 1/3 нь ямар нэгэн байдлаар уг хэлээр ойлголцдог гэх судалгаа бий. Шинжлэх ухааны судалгааны бүтээлүүдийн бараг 80 орчим хувь нь энэ хэлээр хэвлэгдэж нийтийн болон мэргэжлийнхний хүртээл болдог гэх баримт ч бас байна. Тэгэхээр англи хэл бол яалт ч үгүй бид бүхний дэлхийд гарах нэг шат мөн байгаа биз. Тийм болохоор л энэ хэлийг том багагүй сурах хэрэгтэй. Ядаж л аль нэгэн орны гааль дээр яахаа мэдэхгүй бүлтэлзээд зогсохгүй өөрийнхөө аяллын зорилго, очих газраа эвтэйхэн ойлгуулчихдаг байвал их хэрэгтэй байгаа юм. Янз бүрийн ном, кино зэргийг орчуулгын биш шууд эх хэлнээс нь ойлгодог болчихвол бас л хэрэгтэй.

Хэзээнээс л бидэнд “хэлтэй бол хөлтэй” гэж хэлж захиж ирсэн. Бид эцэг өвгөдийн захиасыг биелүүлэх тал дээр их мэрийцгээдэг дээ. Тэгвэл олон олон захиасын нэг болох дээрхийг нэг хэрэгжүүлэх гээд улс даяараа дахиад эрчимтэйхэн хөдөлгөөн өрнүүлчихэд ер гэмгүйгээр барахгүй харин ч ирээдүйд их л тустай санагддаг даа.

Цахилгаан барааг Монголд үйлдвэрийн үнээр борлуулж буй “TUTTU Mongolia” брэндийн үүсгэн байгуулагчдын гишүүн Г.Ганлуутай ярилцлаа.

---

-Яагаад ийм их өрсөлдөөнтэй салбарт хөл тавих шийдвэр гаргасан бэ. Дэлгүүрээ нээгээд хэдий хугацаа өнгөрөв?

-Манай дэлгүүр үүд хаалгаа нээгээд гурван сар болсон байна. Манай орны хувьд цахилгаан барааг дотооддоо үйлдвэрлэдэггүй, ихэнх нь импортын бараанууд байдаг. Анх энэхүү ажлыг эхлүүлэхийн өмнө тодорхой судалгаа, ажиглалт хийсэн юм. Цахилгаан барааны үнэ хил даваад эрс хямд байдаг. Харин Монголд зарагдаж байгаа үнэ нь хэд дахин нэмэгдчихсэн байдаг. Өнөөгийн нийгэмд юмны үнэ маш өндөр байгаа нь ард иргэдэд маань хүнд ачаа болж байна шүү дээ. Ихэнх өргөн хэрэглээний бараа үнийн өсөлттэй. Тиймээс яагаад монголчууд хямд, чанартай цахилгаан барааг монгол дэлгүүрээс авч болохгүй гэж. Энгийн үгээр хэлэхэд, бид цахилгаан барааг БНХАУ-ын бөөний төвийн үнээс ч хямд нийлүүлж байна.

-Танай бараанууд бусад дэлгүүрүүдээс яагаад хямд байгаа юм бэ. Чанартай байж чадах уу?

-Хямд бараа чанаргүй, үнэтэй бараа чанартай гэдэг худал тогтолцоог бид эвдэж байгаа юм. Бид чанарын баталгаа өгч чадна. Учир нь манайх Хятад улсад байршилтай цахилгаан барааны үйлдвэрүүдтэй гэрээтэй ажилладаг. Тиймээс иргэд үйлдвэрлэлийн алдаатай, ажиллахгүй байгаа бараа байвал манай дээр буцаан өгөх боломжтой. Бид эргүүлээд үйлдвэрт илгээх шат дамжлагатай.

-Бусад цахилгаан барааны дэлгүүрүүд яагаад үнэтэй байдаг юм бол. Шударга үнэ тогтоож байна уу?

-Манайд худалдаа наймаа хийж байгаа хүмүүс маань Хятад улсын бөөний төвүүдээс бараагаа татдаг бололтой байдаг. Бөөний төвийн үнэ, үйлдвэрийн үнэ мэдээж их ялгаатай. Манай дэлгүүр үйлдвэрүүдтэй гэрээтэй ажилладаг болохоор дундаа ямар нэгэн дундын зуучлалгүйгээр шууд бараагаа татдаг юм. Гадуур үнэтэй зарагдаж байгаа бараанууд, үнэтэй зарж байгаа хүмүүст ямар ч буруу байхгүй. Бизнес бол ажиллах зарчмаараа явж байх ёстой. Мэдээж цахилгаан барааны дэлгүүр бүр өөр өөр түрээсийн төлбөр төлж байгаа шүү дээ.

-Танайхыг хэт хямд бараа оруулж ирээд, үнэгүйдүүлж байна гэх сөрөг хандлага бусад худалдаачдаас гарч байна уу?

-Мэдээж хувийн чатаар сөрөг утга агуулгатай зүйлс бичих тохиолдлууд гарсан. Бидний зүгээс үүнд огт ач холбогдол өгөхгүй байгаа. Шаардлага ч байхгүй.

-Танай дээр онцлох ямар төрлийн цахилгаан бараанууд байна?

-Бүх бараа маань үйлдвэрийн шошго, үйлдвэрлэгч улсын чанарын баталгаатай. Өргөн хэрэглээний эйрпод чихэвч гэхэд 42.600 төгрөг гэж байгаа. Ухаалаг бугуйн цаг 90.700 ган тогоо 106.000 гэх мэт зах зээлийн дундаж үнээс нэг дахин бага байгаа юм.

-Дэлгүүрээ цаашид өргөжүүлэх төлөвлөгөөтэй байгаа юу?

-Манайх хэд хэдэн салбарыг одоогоор нээж байгаа. Манай цахим хаягаас мэдээлэл авах боломжтой. Мөн өнгөрсөн зун өөрсдийн нэрийн хийлдэг матрассыг гаргасан. Цаашид цахилгаан барааг Монголд үйлдвэрлэдэг болохыг хэн ч үгүйсгэхгүй шүү дээ.