Category: нүүр-хуудасны-онцлох

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Б.Содномцэрэн: Хар тугалга цусанд их тунгаар нэвтэрвэл тархийг гэмтээж, үхэлд хүргэх аюултай DNN.mn

Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төв /НЭМҮТ/-ийн Нийгмийн эрүүл мэндийн лавлагаа лабораторийн биохимич Б.Содномцэрэнтэй хар тугалганы талаар ярилцлаа.

-Хар тугалга гэж яг ямар элемент юм бэ?

-Хар тугалга бол дэлхийн царцдаст байдаг бага температурт хайлдаг, өнгөгүй саарал, хүнд металл. Ихэвчлэн нэгдлийн байдлаар оршдог боловч дангаараа ч оршдог. Олон зуун жилийн турш хүнс үйлдвэрлэл, барилга, машин механизм, аж үйлдвэр гэх мэтчилэн бүх зүйлд хар тугалга хэрэглэгдсээр ирсэн ч хор нөлөөг нь хэрэглээнээс хожуу судалж илрүүлсэн байдаг. Одоо ч хар тугалга бидний эргэн тойронд байсаар байна. Хар тугалгад өөрийн гэсэн гайхалтай чанарууд бий. Жишээлбэл, дээр үед хүнсний бүтээгдэхүүний хадгалалтыг уртасгах зорилгоор хар тугалга нэмдэг байсан. Учир нь хар тугалга их чихэрлэг амттай. Тухайн үед бензин, газрын тос, будаг, барилгын салбарт хар тугалгагүй зүйл байдаггүй байлаа. Одооноос л улс орнууд хар тугалгагүй бензин шатахуун, будаг хэрэглэх гэх мэтээр хуулиар зохицуулж эхлээд байна

-Хар тугалгыг их хэмжээгээр агуулдаг зүйлд АИ-92 шатахууныг нэрлэх нь бий. Мөн аккумляторт байдаг гэж үздэг. Энэ талаар тодруулбал?

-Манай улс ОХУ-аас бензиний хэрэгцээгээ хангадаг. Хойд хөрш маань хар тугалгагүй бензин хэрэглэдэг учраас Монголд орж ирж байгаа бензинүүдийг хар тугалгагүй гэж ойлгож байгаа.

-Химийн энэ элементийг бага насны хүүхдүүд болон жирэмсэн эмэгтэйчүүдэд илүү хор хохирол учруулдаг гэж дүгнэдэг юм билээ?

-Хар тугалга хүрээлэн буй орчныг бохирдуулдаг. Агаарт тархсан хар тугалга цас, бороо, хур тунадасаар дамжин хөрс, усанд шингэж байдаг. Хөрсөнд шингэсэн хар тугалга задардаггүй. Хүрээлэн буй орчин дахь хар тугалганы бохирдлыг хөрсөнд шинжилгээ хийж, бохирдлыг үнэлэх замаар тогтоодог. Хүний биед залгиурын болон амьсгалын гэсэн хоёрхон замаар нэвтэрдэг. Хар тугалга дунд болон ахимаг насны хүмүүсийн биед бага тунгаар нэвтэрвэл цусны даралт ихэсч, цус багаддаг бол их тунгаар нэвтэрвэл тархийг гэмтээж, үхэлд хүргэх аюултай. Хар тугалгад хүүхэд болон жирэмсэн эмэгтэйчүүд өртөмтгий. Ялангуяа 0-6 насны хүүхдүүд илүү их өртдөг. Ийм насны хүүхдүүд хананы халцарсан будгийг идэх, амандаа тоглоом зуух зэргээр байнга хэрэглэдэг зүйл нь хар тугалга агуулсан байвал эрсдэлд өртөж байдаг.

Хар тугалга агаарын доод түвшинд хуримтлагддаг. Хотжилтыг дагаад орчныг бохирдуулагч нэмэгдэж байна. Орчныг бохирдуулагчдын нэг нь хар тугалга мөнөөс мөн. Эрэгтэйчүүдэд үргүйдэл үүсэх гол шалтгаануудын нэг болдог. Насанд хүрэгчид хар тугалгад өртөх нь хүүхдүүдийг бодвол харьцангуй бага. Гэхдээ тухайн хүний ажиллаж, амьдарч байгаа орчны эрүүл ахуй маш их нөлөөлдөг. Бидний эргэн тойронд хар тугалгагүй зүйл нэгээхэн ч үгүй. Өөрөөр хэлбэл, цэвэр зүйл байхгүй гэсэн үг. Насанд хүрэгчдийн биед орсон хар тугалгын 20 хувь нь цусанд шингэдэг бол хүүхдийн биед орсон хар тугалгын 70 хувь нь цусанд шингэдэг. Цусанд шингэсэн хар тугалга ясанд хүрдэг. Ингэснээр хүүхдийн өсөлт хөгжил удааширч, ой тогтоолт, сэтгэн бодох чадвар буурч, анхаарал төвлөрөл сулардаг. Яс хар тугалгыг кальци, төмөртэй андуураад өөртөө шингээдэг. Хүүхэд нь хичээлдээ муу болоод ирэхээр эцэг эхчүүд сургалт, дамжаанд явуулаад байдаг. Гэтэл энэ нь хар тугалгаас шалтгаалсан байж болохыг иргэд анзаарахгүй, тоохгүй байна. Хар тугалганы 70 хувь нь хүүхдийн ясанд шингээд 30 хувь нь өтгөн, шээс, хөлс, эхийн сүүгээр дамжин 48 хоногийн хугацаанд гадагшилдаг. Гэхдээ бүрэн гадагшилдаггүй.

-Дэлхий нийтээр энэ аюултай хэрхэн тэмцэж байна вэ?

-Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага /ДЭМБ/ дэлхий даяар жил бүрийн аравдугаар сарын сүүлийн долоо хоногийг хар тугалганы хордлогоос сэргийлэх долоо хоног болгон тэмдэглэсээр ирлээ. Энэхүү аяны хүрээнд хүүхдүүдийн цусан дахь хар тугалгыг бууруулах, аж үйлдвэрлэлд хар тугалгыг хэрэглэхгүй байх чиглэлд улс орнуудын төрийн болон төрийн бус байгууллагууд хууль тогтоомж гаргахыг, хамтарч ажиллахыг уриалдаг. Энэ аяныг НЭМҮТ ДЭМБ-тай хамтран сүүлийн гурван жил тэмдэглэн өнгөрүүлж байна. Энэ жил “Гэрэлт ирээдүй хар тугалгагүй эхэлнэ” гэсэн уриан дор тэмдэглэн өнгөрүүлж байна. Хар тугалга бол чимээгүй аюул. Иргэд халдварт бус болон халдварт өвчинд анхаардаг шигээ хар тугалганд анхаарлаа хандуулаасай гэж хүсч байна.

-Хүний биед хар тугалга байх ёстой юу. Биед орсон хар тугалгыг илрүүлэх шинжилгээг Монголд хийдэг үү?

-Хар тугалга хүний биед байх ёсгүй. Бид хордохгүй байх ёстой. Гэхдээ хар тугалга хүрээлэн буй орчинд байгаа учраас хүн өртөөд байна. Тийм болохоор ДЭМБ-аас хар тугалга хүний биед байх босго хэмжээ 5 мкг/дл байна гэж тогтоож өгсөн. Энэ нь зөвшөөрөгдөх хэмжээ биш, босго хэмжээ гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Энэ тоо руу ойртох юм уу давсан тохиолдолд хүн хорддог. АНУ-ын CDC буюу Өвчний хяналт, сэргийлэлтийн төв хүний биед байх хар тугалганы босго хэмжээг 5 мкг/дл байна гэж тогтоосон боловч 2021 оноос 3.5 мкг/дл болгож бууруулсан байдаг. Яагаад гэвэл хар тугалгатай тэмцэж байгаа улс орнуудыг АНУ тэргүүлдэг. АНУ-д жил бүр үе шаттайгаар кампанит ажил явуулдаг. Ингэсний үр дүнд хүүхдийн цусан дахь хар тугалганы дундаж хэмжээг тогтоогоод босго хэмжээгээ үе шаттайгаар бууруулж байгаа. Харамсалтай нь, Монгол Улсын хэмжээнд хүүхдийн цусан дахь хар тугалганы дундаж хэмжээг тогтоосон дүн байхгүй. Тиймээс энэ төрлийн судалгааг хийх зайлшгүй шаардлагатай. Дэлхийн улс орнууд хар тугалганы өртөлтөөс янз бүрээр урьдчилан сэргийлж байна. АНУ-д хүүхдүүдийг жилд нэг удаа цусан дахь хар тугалганы хэмжээг тогтоох шинжилгээнд хамруулдаг. Энэ хүн хар тугалгад хордож байгаа эсэхийг нүдээр хараад мэдэх ямар ч боломжгүй шүү дээ. Тиймээс шинжилгээ хийлгэх зайлшгүй шаардлагатай. Манай улсад энэ төрлийн шинжилгээг хувийн болон төрийн байгууллагууд хийдэг. Хамгийн гол нь шинжилгээ хийх арга, аргачлалыг гадаад, дотоодын чанарын хяналтаар баталгаажуулсан байх шаардлагатай. НЭМҮТ АНУ-ын “CDC”-ийн чанарын гадаад хяналтаар улирал болгон шинжилгээний аргачлалаа баталгаажуулдаг. Манай төв хүний цусан дахь хар тугалгын хэмжээг тодорхойлох шинжилгээг 30 мянган төгрөгөөр хийдэг. Энэ төлбөрийг бид өөрсдөө тогтоодоггүй. Эрүүл мэндийн сайдын тушаалаар гарсан ард иргэдэд төлбөртэй тусламж үзүүлэх журмаар энэ үйлчилгээний тарифыг тогтоосон юм. Ингэхдээ энэ шинжилгээг хийхэд хэдий хэмжээний өртөг зардал орж байгааг тооцоолсны эцэст үнэ тарифыг нь тогтоодог.

-Хар тугалга хүний биед орвол ямар шинж тэмдэг илэрдэг вэ?

-Хар тугалга хүн бүрд хор хөнөөл, хохирол учруулдаг. Хүний нөхөн үржихүйн эрхтэн систем, бөөр, элэг, цус, тархинд гэмтэл учруулдаг. Хар тугалгад өртвөл толгой өвдөх, цус багадалт, бөөрний өвчлөл, дотор муухайрах, бөөлжих гэх мэт анхны шинж тэмдэг илэрдэг. Хар тугалгад өртөх хамгийн эмзэг бүлэг бол хүүхэд. Хүүхдүүдийн мэдрэлийн систем хөгжиж гүйцээгүй учраас хар тугалганы хорыг насанд хүрэгчдээс 4-5 дахин илүү шингээдэг. Тэд хар тугалгад өртвөл оюуны хомсдол, хичээлийн хоцрогдол үүсдэг. Хэрэв урт хугацаанд хар тугалгад өртвөл сэтгэн бодох чадвар буурах, зүрхний ишеми, цус харвалт зэрэг өвчний шинж тэмдэг илэрдэг. Жирэмсэн эмэгтэйчүүдэд хар тугалганд өртсөнөөр олон эрхтэн системийг гэмтээх, ургийн хөгжилд сөргөөр нөлөөлөх эрсдэлд хүргэдэг.

-Урьдчилан сэргийлэх ямар арга байдаг вэ?

-Насанд хүрэгчид нэг минутад дунджаар 20-30 удаа амьсгалдаг. Бага насны хүүхдүүд 40-50 удаа амьсгалдаг учраас амьсгалын замаар хар тугалганы эрсдэлд өртөх магадлал өндөр. Тиймээс урьдчилан сэргийлэх шаардлага зайлшгүй үүсээд байна. Хүүхдээ гадна тоглож байгаад орж ирэхэд нь гарыг нь тогтмол угаалгах, мөн тоглоом болон шууд аманд хүрэх зүйлийг нь хүйтэн усаар угааж хэвших хэрэгтэй. Гэрийн доторх тавилга, эд зүйлсэд тогтмол чийгтэй цэвэрлэгээ хийх хэрэгтэй. Гал түлдэг айлууд үнс нурмаа бужигнуулахаас аль болох зайлсхийх хэрэгтэй. Бужигнуулсан бол чийгтэй цэвэрлэгээ хийх нь чухал. Хананы будаг халцарсан бол дахин будаж засварлах хэрэгтэй. Орчин үед хар тугалгагүй будаг хэрэглээнд нэвтэрсэн хэдий ч хямд, чанаргүй будганд хар тугалганы агууламж байсаар байдаг. Хар тугалга чихэрлэг амттай учраас бага насны хүүхэд халцарсан будаг иддэг. Эцэг эхчүүд гаднаас орж ирээд гадуур хувцсаа сольж, гараа угаачихаад хүүхдэдээ хүрэх хэрэгтэй. Бага насны хүүхэд ахуйн хэрэглээний зай батерей залгихаас хамгаалж хүүхдээс хол байлгах хэрэгтэй.

Мөн төмөр, кальци агуулсан амин дэмтэй хоол хүнс хэрэглэж байх нь зүйтэй. Эцэг эхчүүд боломжтой бол хүүхдүүдээ жилд нэг удаа цусан дахь хар тугалга тодорхойлох шинжилгээнд хамруулах хэрэгтэй. Мөн ажлын орчин нөхцөлөөс улбаатай хар тугалгад өртөж байгаа хүний ажлын байрыг түр болон урт хугацаагаар солих хэрэгтэй. Тамхи татдаг хүний цусанд хар тугалганы агууламж өндөр байдаг. Тийм ч учраас гэр дотор, хүүхдийн дэргэд тамхи татахгүй байх хэрэгтэй. Өвлийн улиралд хүн бүр нарийн ширхэгт тоосонцроос хамгаалсан шүүлтүүртэй амны хаалтыг тогтмол зүүж байх хэрэгтэй. Сургууль, цэцэрлэгүүд наймдугаар сарыг хүртэл засвар хийчихсэн байх ёстой. Гэтэл тухайн байгууллагын дотоод зохион байгуулалтаас үүдээд наймдугаар сард засвар хийх тохиолдол олон. Боловсролын байгууллагууд хүүхдүүдийнхээ ирээдүйн төлөө чанартай барилгын материал хэрэглэдэг байх хэрэгтэй. Өртөг зардал нь өндөр байж болно, гэхдээ энэ нь хүүхдүүдийнхээ ирээдүйд хөрөнгө оруулж байна гэсэн үг.

Ө.АНХЗАЯА

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

ТОЙМ: “УИХ-ын гишүүдээр Тэрэлжид үрсэн 50 сая төгрөгийг нь төлүүлэх хэрэгтэй” хэмээн өгүүллээ DNN.mn

“Өдрийн сонин”-ы Баасан  гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

“Өдрийн сонин”-ы Аж үйлдвэр, эрдэс  баялгийн яамны Газрын тосны бодлогын газрын дарга Б.Анхбаяраас түлш, шатахууны нөөцийн талаар тодрууллаа. Тэрбээр “Газрын тосны бүтээгдэхүүний хэрэглээ жил ирэх тусам 5-10 хувиар нэмэгдэж байна “Улс төр” нүүрээс үргэлжлүүлэн

ӨДРИЙН СУРВАЛЖЛИГА: “Да хүрээ” захынхан давлагаалж эхэлжээ

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт “УИХ-ын гишүүдээр Тэрэлжид
үрсэн 50 сая төгрөгийг нь
төлүүлэх хэрэгтэй” хэмээн өгүүллээ.

АНУ-ын Элчин сайдын яамны дэд тэргүүн Мэтью Ференс “Америкийн төв 20 жилд 1000 гаруй хөтөлбөр хэрэгжүүлсэн нь гайхалтайбөгөөд бахархууштай амжилт” гэлээ.

Тээврийн цагдаагийн  албаны Урьдчилан сэргийлэх хэлтсийн ахлах мэргэжилтэн,Цагдаагийн ахмад Х.Мөнх-Эрдэнэ “Өдөр бүр 2-3 хүн зам тээврийн осолд өртөж байна” гэв.

НОМ ЯРЬЖ ӨГЬЕ: Хан Ган “Цагаан хоолтон”

 

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы  баасан гаригийн дугаараас уншаарай.

 

Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://tsahim.dnn.mn/login

 

Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн(77078975) нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас(70115015) болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно.

 

Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу.

 

Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээлэл аваарай.

 

“Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 1900-1987-гоос лавлана уу

 

 

 

 

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал эдийн-засаг

Ж.Дэлгэрсайхан: Нүүрс, Оюу толгойн зэсийн гарц, алтны агууламж нэмэгдэнэ гэдэг тооцоолол эргэлзээтэй DNN.mn

СЭЗИС-ийн багш, эдийн засагч Ж.Дэлгэрсайхантай ярилцлаа.

-ОУВС 2024 оны эцэст дэлхийн улс орнуудын Засгийн газрын өр 100 их наяд ам.доллар болно гэж мэдэгдлээ. Ялангуяа бидний урд хөрш БНХАУ-ын өр нэмэгдсэний нөлөө бусад улсуудад зээлийн өндөр өртөг, гадаад өрийн эрсдэл болж ирэхийг анхааруулж байна. Энэ нь Монгол Улсад тодорхой хэмжээгээр нөлөөлөх болов уу?

-Дэлхийн эдийн засаг гэдэг нь 100 гаруй триллион долларын асуудал юм. Дэлхийн нийт эдийн засгийн хэмжээ жилд дунджаар гурван хувь орчим өсдөг. Энэ нь 2000 оноос хойших байдлаар. Цар тахлын дараахь өндөр өсөлтийг эс тооцвол гурваас дээш хувиар өсөөд байгааг бид гайгүй байна гэж ойлгож болох юм. Дэлхийн банк, ОУВС зэрэг байгууллагууд өсөлтийг 2024 онд 2.6-3.2, 2025 онд 2.7-3.3 хувьтай байна гэж төсөөлж байх шиг байна. Сүүлийн 20 гаруй жил дэлхийн эдийн засгийн өсөлтөд томоохон жин дарж байсан, манай өмнөд хөрш БНХАУ-ын эдийн засгийн өндөр өсөлтийн цикль дуусчихсан. Гуравдугаар улирлын мэдээгээр, БНХАУ-ын эдийн засаг 4.6 хувийн өсөлттэй гарсан. Төлөвлөж буй таван хувиар өсөх боломж нь эргэлзээтэй байна. Цар тахлын дараа дэлхийн эдийн засагт сэргэлт явагдаж байгаа ч томоохон эрсдэлүүд бийг олон талаас дурдаж байна. Иймд Дэлхийн банкнаас дэлхийн эдийн засгийн өсөлтийг нэлээн доогуур таамаглаж байх шиг. Энэ нь эдийн засаг дахь нэгдүгээр эрсдэл болох дайн байлдаан, геополитиктэй холбоотой. Хоёрдугаарт, дэлхийн эдийн засаг хэдийгээр цар тахлын дараахь байдлаар сэргэж байгаа боловч инфляци зорилтот түвшинд хүрээгүй, мөнгөний бодлого хэрхэх, хөдөлмөрийн зах зээлийн нөхцөл байдлаас шалтгаалсан эрсдэл байсаар байна гэж талууд үзэж байна. Тийм учраас энэхүү эдийн засаг, геополитикийн асуудлаас хамаарсан эрсдэлийг бид тооцох шаардлагатай.

-Шинжээчид 2024 оны гуравдугаар улиралд инфляци 6.1 хувь, эдийн засгийн өсөлт 5.9 хувьтай байна гэж төсөөлсөн. Монгол Улсын эдийн засаг энэ оны эцэст, 2025 онд ямар байх төлөвтэй байна вэ?

-2023 оны байдлаар манай эдийн засаг үнэхээр сайн үзүүлэлттэй гарсан.

Эдийн засгийн өсөлт 7.4 хувь, төлбөрийн тэнцэл, гадаад худалдааны тэнцэл, төсвийн тэнцэл зэрэг үндсэн тэнцлүүд эерэг үзүүлэлттэй байсан нь үүний нотолгоо юм. 2024 оны нөхцөл байдал ч гайгүй байх боломжтой харагдаж байна. Ямартай ч эдийн засгийн өсөлт тав гаруй хувьтай гарах боломжтой болов уу. Учир нь, өнөөдөр бидний эдийн засгийн өсөлтийг тодорхойлж буй нэг л хүчин зүйл бий. Энэ бол нүүрсний экспорт. Есдүгээр сарын гүйцэтгэлээр бид 60 орчим сая тонн нүүрс гаргаж, 6.6 орчим их наяд төгрөгийн орлого олсон. Нүүрсний экспортын хэмжээ гайгүй байгаа боловч үнэ дээр ирж байгаа дарамт, экспортын байдал, гадаад худалдааны тэнцэл, төлбөрийн тэнцэл дээр өмнөх оноо бодвол харьцангуй эерэг нөхцөл байдалтай байж чадахгүй нь ээ гэж төсөөлөхөд хүргэж байна. Энэ нь өнөөгийн эдийн засгаа яривал, Монгол Улсын эдийн засаг харьцангуй эерэг байна. Рейтингийн байгууллагууд ч бидний зээлдэх зэрэглэлийг өсгөлөө. Гэхдээ энэ нь өнөөгийн нөхцөл байдал гэдгийг бид сайн анхаарч, 2023 оны нөхцөл байдал хадгалагдах боломж багасч байна гэдгийг анхаарах шаардлагатай. Одоо төл бөрийн тэнцэл дээр бага зэргийн дарамтууд ирж, урсгал дансны алдагдал өсөх, гадаад худалдааны тэнцлийн ашиг буурах, инцфляци буцаж өсөх зэрэг анхаарах зүйлс ажиглагд саар байна. Иймд бид 2024 оны төгсгөлд яах вэ гэхээсээ илүү 2025 оны талаар илүү анхаарах шаардлагатай.

-Та энэ талаар жаахан дэлгэрүүлж ярихгүй юу?

-Бид эдийн засгийн нөхцөл байдал өнөөдөр сайн сайхан байна гэдэг төсөөлөл дээр аливаа асуудалд хандах гээд байдаг. Ялангуяа Монгол Улсын төсөв, хөгжлийн төлөвлөгөөнүүд дээр бид өөдрөг нөхцөл байдлыг дагаад хэт өөдрөг хандах гээд байгаагаа харах ёстой. Ирээдүйгээ тооцох ёстой. Дэлхийн худалдааны томоохон байгууллагууд Монгол Улсад нүүрсэн дээр том эрсдэл байна, геополитикийн эрсдэл байна гэж ярьж байна. Иймд бид өөрсдөөс хамаарах зүйлсийг хамгийн сайнаар хийхийг хичээх нь чухал. Үүний тулд бид дотроо бодлогын хувьд маш зөв байх ёстой. Энэ бидний гол эрсдэл болдог. Бид бодлогын хувьд алдаа гаргаж, эдийн засгийн эрсдэлээс шалтгаалах сөрөг нөлөөг нэмэгдүүлэх хандлагатай байдал өмнө нь байсаар ч ирсэн.

-Монгол Улсын 2025 оны төсвийн төсөл дээр эдийн засгийн өсөлтийг найман хувьтай байна гэж тооцоолсон. Зарим эдийн засагчид хэт өндөр төсөөлөл гэж дүгнэж байна. Ер нь төсвийн төсөлд энэ мэтээс эхлээд онцгой анхаарах зүйл олон байна уу?

-2025 оны төсвийн төсөлд анхаарах нэлээн олон зүйл бий. Эерэг талаас нь харвал, хамтарсан Засгийн газар бий болсон. “Хурдтай хөгжлийн төлөөх зориг” хэмээх гэрээ байгуулсан. Монгол Улсын үсрэнгүй хөгжлийг ойрын хугацаанд бий болгох зорилгоор томоохон бүтээн байгуулалт, мега төслүүдийг санаачилж байна. Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлтийг хангах, иргэдийн амьдралыг сайжруулах, хувийн хэвшлээ дэмжих эдийн засгийн гол суурийг бий болгох гээд бодлого үзэл баримтлалын хувьд нэг их буруутгаад байхааргүй байна. Учир нь өнөөдрийг хүртэл Монгол Улсын явж ирсэн түүхийг харвал бид ер нь тогтвортой хөгжил, эдийн засгийн өсөлтийг бий болгож, иргэдийнхээ аж амьдралыг сайжруулж чадаагүй гэдэгтэй хүн болгон санал нийлэх байх. Энэ агуулгаараа төсвийн бодлого үзэл баримтлалын хувьд харьцангуй зөв, Монгол Улсын хөгжлийн бодлого, төлөвлөлтөд нийцэж байна гэж би бодож байна. Гэхдээ бид түрүүний хэлсэн алдааг давтах гээд байна уу гэсэн бодол байгаа юм. Төсөв дээр бидний дараагийн анхаарах зүйл бол хэт тэлэлт, хэт зардал нь ирээдүйд эрсдэл бий болгож болзошгүй гэсэн байдлаар хандах шаардлагатай. Нөгөө талаас бид төсвийн тогтолцоо, институцийг хэт эвдэж байгаа байдлаа анхаарч зогсоох шаардлагатай.

-Тогтолцоо, институци гэдгийг тодруулбал?

-Дэлхий нийт үүнийг их чухалчилж байгаа нь сая 2024 оны Нобелийн шагналыг эдийн засгийн салбарт хүртсэн бүтээлээс харж болно. Дэлхийн эдийн засаг буюу дэлхийн улс орнуудын хөгжил цэцэглэлт, уналт доройтлын шалтгааны тухай томоохон судалгаа, томоохон бүтээлүүд туурвисан тэдгээр эрдэмтдийг онцолж, Нобелийн шагнал өглөө л дөө. Энэ нь өнөөдрийн Монгол Улсын эдийн засгийн хямрал гэж яриад байгаа, эсвэл бидэнд байгаа сайн сайхан, муу муухай зүйлийн үндсэн шалтгаан нь бидний өөрсдөөс шалтгаалж байна, тогтолцооноос шалтгаалж байна гэдэг асуудал. Тийм учраас төсөв дээр бид энэ тогтолцоогоо харах ёстой. Бид тогтолцоогоо маш хүчтэй эвдэж байна. Наймдугаар сард төсвийн тодотголын хүрээнд бид төсвийн гол тусгай шаардлагуудыг өөрчиллөө. Түүнээс болоод төсөв хүчтэй тэлэх орон зай бий боллоо. Өмнө нь ч бид өрийн шалгуур, өрийн таазаа нэмсэн, маш “хүчтэйгээр” жил болгон өөрчилж, өөрчлөлтийг нь жил болгон ухрааж байсан төсвийн алдагдлынхаа дүрмийг ч баримтлахгүй байсан. Тэгэхээр хуулийг зөв батлах, хуулиа ягштал хэрэгжүүлэх, хуулинд байгаа үг, үсэг бүрийг өргөн барих, боловсруулахдаа, төсөв батлах, хэрэгжүүлэхдээ хэлбэрэлтгүй мөрдөж, хуулийн засаглалыг бий болгох асуудал л бидний хувьд хамгийн гол асуудал л даа. Бидний гол анхаарах зүйл бол энэ. Учир нь, өнөөдрийг хүртэл яагаад зөв, буруу яваад ирсэн бэ гэдгийн үндсэн хариулт нь бидний өнөөдрийн тогтолцоо, системийн гажуудалд орсон байна. Тийм учраас тогтолцоогоо улам сайжруулах ёстой. Ягштал мөрдөх ёстой. Энэ нь Монгол Улсын ирээдүй, Монгол Улсын хөгжил, төсөв ирээдүйд ямар байх вэ гэдгийг чиглүүлэх гол хүчин зүйл байх болно.

-Хятад улс 2030 он гэхэд нүүрстөрөгчийн ялгаруулалтыг дээд цэгт нь хүргэж зогсоох амлалт өгсөн. Мөн Хятадын ченжүүд нүүрс бараг авахгүй байгаа энэ үед ирэх жилийн “их найдлага” талаар болох вий гэсэн болгоомжлол бий. Та энэ талаар юу хэлэх вэ?

-Монгол Улсын эдийн засгийн өмнөх 30 жилийн хөгжлийн түүхийг харвал, 1995 оноос хойш эрдсийн бүтээгдэхүүнд тулгуурлаж ирсэн. Энэ нь зэс, нүүрсний гарц, үнэ ямар байхаас хамаараад үнэ нь гайгүй, экспорт нь харьцангуй өндөр байвал бид гайгүй байдаг. Унаад байвал төсвөө танадаг, алдагдал нь нэмэгддэг, нийгэм эдийн засгийн байдал доройтдог ийм л циклийн дагуу явж ирсэн. Бидэнд тогтвортой хөгжил гэж байгаагүй. Төсвийн бодлогын хувьд ч дээрх шалтгаанаар эдийн засаг сайн үед өөдрөг төсөөлдөг, хэт тэлдэг. Унахаар нь бүсээ чангалах, хэмнэх тухай ярьдаг. Энийг бид анхаарах ёстой. Цар тахлын үеийг эс тооцвол 2016, 2017 оноос хойш үргэлжилсэн эрдсийн салбарын таатай нөхцөл байдал удаан үргэлжлэх үү, үгүй юү гэдэг дээр бид нухацтай хандах ёстой. Энэ талаар сөрөг дохио, таатай бус мэдээлэл таамаглал нэлээд байна. БНХАУ-ын эдийн засаг, нүүрсний эрэлтийн талаар олон улсын байгууллага, тэр дундаа дэлхий нийтийн энергийн байгууллагуудын гаргаж буй тооцоолол, нүүрсний цаашдын хандлага эерэг бус байгааг анхаарах шаардлагатай.

-Өнөөдрийн байдлаар нэг тонн нүүрсний өртөг ямар байна вэ?

-Нүүрс өнөөдрийн байдлаар дунджаар нэг тонн нь 110 орчим ам.доллараар гарч байх шиг байна. 2022 онтой харьцуулахад хэмжээ нь даруй хоёр дахин буурчихсан байна. Гэтэл үүний эсрэг талд энэ олон эрсдэл байхад бидний таамаглалаар эдийн засгийг найман хувиар өсгөнө, дээрээс нь төсвийн орлого их өндөр өсөх юм байна, түүнийгээ дагаад төсвийн зардал 35.7 их наяд төгрөг байх юм байна гээд, орлогын гол нь нүүрс, Оюу толгойн зэсийн гарц, алтны агууламж нэмэгдэнэ гэсэн ийм л тооцоолол хийчихээд сууж байна. Энэ нь бодит байдал дээр хэрэгжих үү, үгүй юү гэдэг бас эргэлзээтэй. Төсвийн төсөлд тусгагдсанаас өөр эдийн засгийн өсөлтийг найман хувь байна гэж үзэж буй гадаад, дотоодын байгууллага алга. Үүн дээр төсвийн орлогын бүтцийг анхаарах шаардлагатай. Татварын орлогын бүтцийг харвал, хоёр том эрсдэлтэй зүйл харагдаж байна. Монгол Улсын төсвийн орлого өнөөг хүртэл биелээд явсан уу гэвэл үнэн. Гэхдээ төсвийн орлогын төвлөрөл уул уурхайн салбараас л бий болж, нэг салбараас хэт хамаарсан байна. Дээрээс нь 2025 оноос эхлээд төсвийн зарлагынхаа өсөлтийг татварын орлогын өсөлт нь гүйцэж чадахгүй байх нөхцөлд хүрэхээр харагдаж буй өмнөх нөхцөл байдал өөрчлөгдөж байгааг илэрхийлж байна. Тэгэхээр бидний хувьд өнөөдөр бодлогын сонголт ямар байх вэ гэдэг ихээхэн чухал асуудал. Үнэхээр төсвийн орлого сайхан байгаа юм бол эдийн засаг, хувийн хэвшлээ дэмжих хувилбар бас бий. Энэ нь татварын таатай орчин бий болгож, цар тахлын дараахь сэргэлтийг улам дэмжих гэх мэт. Ингэснээр бид эдийн засгийн суурь баазаа тэлэх, хувийн хэвшлээ эдийн засгийн томоохон цохилтын дараа сэргээх боломж бий болгох боломжтой. Үүний тулд бид төсвөө тодорхой хэмжээгээр танаад, төсвөө алдагдалгүй батлаад, Засгийн газрын оруулж ирсэн төсөөллийн дагуу орлого нь үнэхээр нэмэгдсэн бол түүнээсээ хуримтлал бий болгож, томоохон бүтээн байгуулалтуудаа хуримтлалын орлогоосоо тодорхой хэмжээний хоцрог долтойгоор хэрэгжүүлэх ийм боломж эрэлхийлэх нь эрсдэл харьцангуй бага байх хувилбар юм. Харин одоо бидний сонгож буй хувилбар нь харьцангуй эрсдэлтэй талд байна гэж би хувьдаа бодож байна.

-Хамтарсан Засгийн газар “14 мега төсөл хэрэгжүүлэхэд 120 их наяд төгрөг шаардлагатай. Үүнээс 65 их наяд төгрөгийн санхүүжилтийг төр, хувийн хэвш лийн түншлэлээр шийднэ” гэж танилцуулсан ч үлдсэн 55 их наядын санхүүжилт “сох дутна”. Би дэнд үүнийг босгох ямар боломж байгаа бол?

-Ялангуяа үйлдвэр жилтийн талын, химийн, зэс хайлуулах, ураны, нефтийн бүтээгдэхүүн, хиймэл технологи гээд гол гол төслүүд Монгол Улсад хэрэгтэй. Арав гаруй жил ярьсан уул уурхайн салбарт нэмүү өртөг шингээсэн, нэмүү өртөг бий болгох томоохон гангийн үйлдвэр зэрэг төслүүд байна. Эдгээрийг хэрэгжүүлж чадвал үнэхээр сайн. Хэрэгжүүлж чадвал г эж тодотгож байгаа шалтгаан нь өнөөдөр Монгол Улсад нэгдүгээрт, таны хэлж байгаагаар санхүүгийн боломж байна уу. Хоёрдугаарт, засаглалын чадавх нь үүнийгээ дийлэх үү. Жишээлбэл, бид Дарханы замыг барих гээд, зургаан жил ноцолдлоо шүү дээ. Ялангуяа хэрэгжүүлэх түвшиндээ алдаа их гардаг. Авлига, хээл хахуулийн асуудал хөндөгддөг. УИХ-аас бодлогоо батлаад, түүндээ сайн хяналт тавих, Засгийн газар хэрэгжүүлэх боломжийг нь хангах асуудал ихээхэн чухал. Гэхдээ зарим төслүүдийн ТЭЗҮ, зураг төсөл зэргийг бэлдэж байгаа, санхүүжилт нь тодорхой бус төслүүд байгаад байгаа нь нэлээн эргэлзээтэй. Мэдээж явчих төсөл байгаа л байх. Хэрвээ энэ 14 мега төслийг үнэхээр хийж чадвал, ялангуяа тэдгээрээ зөв эрэмбэлж, үйлдвэрлэлийн шинж чанартай, уул уурхайн салбарт нэмүү өртөг бүтээх төслүүдийг нэн тэргүүнд хийж чадвал Монгол Улсын эдийн засгийн суурь тодорхой хэмжээгээр тэлэх нь ойлгомжтой. Хамгийн гол нь санхүүжилт, улс төрийн тогтвортой нөхцөл байдал, дээрээс нь хэрэгжүүлэх чадамж хэрэгтэй. Бидэнд иймэрхүү хэмжээний томоо хон мега төсөл хэрэгжүүлсэн туршлага байхгүй. Олон эрсдэлийг бодох хэрэгтэй. Давтан хэлэхэд, Монгол Улсад үсрэнгүй хөгжлийг бий болгох шаардлагатай эдийн засгийн зоримог бодлого хэрэгтэй юү гэвэл хэрэгтэй. Гэхдээ тэр бодлого нь нэгдүгээрт зөв үү, хоёрдугаарт тэр бодлогыг бид хэрэгжүүлж чадах уу, үгүй юү гэдэг дээр нэлээн том анхаарлын тэмдэг байгаа юм.

-2025 оны төсвийн алдагдлыг ДНБ-ий хоёр хувьтай тэнцүү буюу 1.9 их наяд төгрөг байхаар төсвийн төсөлд тусгасан. Ирэх оны төсвийг хэт тэлэлттэйгээр баталвал ямар сөрөг үр дагавар дагуулах вэ?

-Энэ төсөл, хөгжлийн төлөвлөгөөг тэр чигээр нь батлаад, Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхийн тулд тэр 120 их наяд төгрөг орчмын төслүүдийг хэрэгжүүлнэ гээд явбал хоёр асуудал тулгарна. Өнөөдөр эдийн засаг дээр хоёр тал болчихоод байна л даа. Би бол сөрөг буюу эрсдэлтэй гэж үзэж байгаа талд нь байна. Монгол Улсын эдийн засаг 2025 онд найман хувиар өснө гэдэгт үнэхээр эргэлзэж байна. Хэрвээ өсөхгүй бол яах вэ гэдэг асуудал. Уул уурхайн салбарт тодорхой хэмжээний сөрөг цохилт ирвэл яах вэ. Нүүрсний үнэ 100-гаас доошоо буучихвал яах вэ гээд их олон эрсдэл байна л даа. Хэрвээ эерэг талаас нь харвал, эдийн засаг найман хувиар өсөөд, нүүрсний экспорт дараа жил сая гаруй тонн байгаад, нүүрсний үнэ одоогийн түвшнээс ядаж буухгүй байвал бидэнд бас ч гэж 2025 оны төсвийг ямар ч байсан хүндрэл багатайгаар хэрэгжүүлчих боломж байх шиг байна. Хэрвээ эсрэг тохиолдолд төсвийн орлого буурна, алдагдал нэмэгдэнэ. Төсвийг тодотгох шаардлагатай болно. Гол бүтээн байгуулалтын төслүүд нь царцах ийм л нөхцөл байдал үүснэ. Хэрвээ үргэлжлээд, 2026 онд эдийн засгийн нөхцөл байдал таатай бус байвал бидний ярьсан томоохон төсөл, хөтөлбөрүүд цаасан дээр үлдэх нөхцөл бий л гэж хэлэх байна.

-Алтны үнэ 28 хувиар өсч, унци нь 2700 ам.доллар давсан. Шинжээчид 2025 онд унци нь 3000 ам.доллар давна гэж тооцоолж байна. Дэлхий нийт нүүрснээс татгалзах алхам хийж буй энэ үед алтны экспортыг дэмжих нь зүйтэй гэсэн байр суурийг зарим эдийн засагч илэрхийлж байна. Та санал нийлэх үү?

-Ойрын ирээдүйд нүүрсний экспорт бидний гол орлого байх нь тодорхой. Монгол Улс 2022 онд байна уу даа нэлээн өндөр алтны экспорт хийсэн байдаг. Сүүлийн жилд буурсан. Одоогоор Монголбанкны алт худалдан авалт тухайн үеэ гүйцэхгүй байх шиг байна. Тийм учраас бид алт гэдэг металл дээр гол бооцоогоо тавиад байх шаардлагагүй болов уу. Экспортын чиг баримжаатай алтны үйлдвэрлэлийн бодлогыг дэмжихээс илүүтэй алтыг нөөцлөх, гадаад валютын нөөцөө нэмэгдүүлэх, Монгол Улсын Эрдэнэсийн санг баяжуулах тал руугаа алтны бодлогоо чиглүүлэх ёстой юм байна. Бид нүүрснээс илүү их хамааралтай байгаа нь үнэн боловч энэ хамаарлаа бууруулахын тулд түрүүний ярьсан мега төслүүдийн хүнд үйлдвэрлэлийн төслүүдийг зөв хэрэгжүүлэх, эдийн засгийн бусад сууриа тэтгэх асуудлыг л бодохгүй бол өнөөдрийг хүртэл хориод жил бид уул уурхайн салбараас илүү хүчтэй хамаарлаа л даа. Хамаарал нь улам ч нэмэгдсээр байна. Энэ хамаарлыг бууруулах чиглэлд Монгол Улс ажиллах нь илүү оновчтой. Экспортын орлого улсын нийт төсвийн бодлогын дийлэнх буюу 30 гаруй хувийг бүрдүүлээд байгаа байдлаас яаж салах вэ гэдэг асуудал руугаа Монгол Улсын төрийн бодлого илүү чиглэх ёстой.

-Татварын бодлогоо ч бас анхаарах ёстойг бизнес эрхлэгчид хэлдэг?

-Тийм ээ, татварын бодлогодоо анхаарч байж бид эндээс гарч, цаашдаа яаж тогтвортой хөгжил бий болгох вэ гэдэг асуудал ярих ёстой. Өнөөдрийг хүртэл Монгол Улсын эдийн засгийн таатай үе дандаа нүүрс, уул уурхайн талын гарцаас хамаарч байлаа шүү дээ. Тийм учраас бид эндээс гарах, дээрээс нь сүүлийн үеийн дэлхий нийтийн хандлага БНХАУ-ын эко гангийн үйлдвэрлэл явуулах уул уурхайн бодлогоос хамаараад, нүүрсний эрэлт ойрын тав арван жилдээ харьцангуй гайгүй байж болох боловч түүнээс цааш буурах нь илэрхий, тодорхой болчихоод байна. Иймд бид эрдсийн салбараас өнөөдөр орж байгаа орлогоороо бусад салбараа дэмжих, эдийн засгийн суурь дэд бүтцээ зөв бүтээн байгуулах, суурь дэд бүтцээрээ эрчим хүч, зам харгуйгаа сайн хангаж өгөх тал руу илүү бодож, хувийн хэвшлийг хөгжих боломжоор нь илүү хангах ёстой. 2025 оны төсвийн төсөл хувийн хэвшлийг дэмжинэ гэсэн үзэл баримтлалтай байгаа боловч төсвийн тэлэлт, төрийн оролцоо нэмэгдсээр байгаа нь хувийн хэвшил, мөнгөний бодлогын орон зайд сөргөөр нөлөөлөөд байгаа л даа

Д.Эрдэнэтуяа

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Л.Мөнхбаясгалан: Засгийн газрын мега төсөл гэхээр л нүдэн балай дэмждэг байж болохгүй DNN.mn

Улсын Их хурлын гишүүн Л.Мөнхбаясгалантай ярилцлаа.

-Та энэ долоо хоногийн баасан гаригийн чуулганы хуралдаан дээр Ерөнхий сайдтай мэтгэлцээн хийнэ гэсэн байна лээ. Энэ талаараа тодруулахгүй юу?

-Үүнийг жаахан тайлбарлах хэрэгтэй юм билээ. Өмнө нь баасан гариг бүр Ерөнхий сайд чуулган дээр мэдээлэл хийдэг. Сөрөг хүчний гишүүд нь асуулт асуудаг байсан. Харин шинэ дэгээр бүлгийг төлөөлж мэтгэлцэгч гишүүн байгаад

20 минутын турш микропоныг нь нээж өгөх юм билээ. Энэ хооронд залгуулаад асуулт, хариулт гэсэн байдлаар явна. Тухай бүрдээ сэдэвтэй байна. Энэ удаад Боомтын сэргэлтийн хүрээнд байх юм. Мөн D-парламент дээр ард түмнээс асуулт авна. Өмнө нь манай намын бүлгийн дарга эсрэг дүгнэлт гаргана. Тусгай индэр засаж явуулна гэсэн мэдээллийг авсан.

-Бүлгийн тань гишүүд болон ард түмнээс асуулт тавих юм бол таны үүрэг оролцоо юу байх юм бэ?

-Боомтын асуудлаар Ерөнхий сайдтай мэтгэлцэнэ. Харин хугацаандаа амжих юм уу, үгүй юм уу. Мэдэхгүй байна.

-Сэдэв нь их өргөн. Асуулт асуух хүмүүс олон болохоор хугацаа бага юм биш үү?

-Ард түмний асуултын хүрээнд ярилцана гэж байгаа юм. Энэ бол анхных шүү дээ. Бүх зүйл нь шинэ. Миний хувьд сэтгүүлчээр олон жил ажилласан учраас мэтгэлцээн хэлбэр рүү л орно гэж бодож байгаа.

-Үүнийг Улсын Их хурлын Дэгийн тухай шинэ хуульд заачихсан юм байна. Тэгэхээр цаашдаа энэ мэтгэлцээн байнга явагдана гэсэн үг үү?

-Цаашдаа уламжлал болгон тогтох юм байна лээ. Гэхдээ тухай бүрдээ сэдэв нь өөр байна. Гадны сонгодог парламентуудад байдаг л зүйл юм билээ.

Гурван минутад үг хэлж, нэг минутын нэмэлт авдаг бидэнд 20 минут гэдэг чинь маш том боломж байхгүй юу. Гэхдээ Ерөнхий сайдад ярих юм их байгаа байх. Бидэнд ч гэсэн асуух зүйл их байгаа. Тэгэхээр 20 минутад багтах болов уу л гэж бодож байна. Миний хувьд зөвлөх, экспертүүд авчихсан бэлдэж байгаа.

-Боомтын сэргэлтийг эхлүүлээд овоо хэдэн жил болчихлоо. Тэгэхээр үүн дээр та юу гэж хэлэх вэ?

-Зөвхөн миний сонгогдсон бүс буюу говийн бүсэд л гэхэд таван боомт байна. Гэхдээ зөвхөн бүсийн хувьд бус улс орны хэмжээнд Боомтын сэргэлт ямар байгаа талаар мэтгэлцэнэ. Цагаан дэл уул, Наран Сэвстэй гээд шинээр боомтуудыг нээх гэж байгаа юм билээ. Бусад байсан боомтууд дээрээ хатуу дэд бүтцийн талдаа нэлээд их ажил хийсэн гэсэн тайлан ирүүлсэн. Миний хувьд одоо байр сууриа илэрхийлчихээр юу асуух гэж байгаа нь тодорхой болчих болов уу гэж бодож байна.

-Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн төсөл дээр нэмж зээл авахаар болсон гэсэн байсан. Энэ тал дээр танд ямар мэдээлэл байна вэ?

-Энэ чинь 2018 онд шав тавьсан. Ингэхдээ Энэтхэгийн банкнаас нэг тэрбум ам.доллар авсан. Дараа нь 2019 онд 236 сая ам.доллар нэмж зээлсэн. 2022 онд ашиглалтад орох байсан ч ковидоос болж ажил удааширсан гээд 2027 онд ашиглалтад орохоор болсон. Гэтэл одоо дахиад 461 сая ам.доллар нэмж зээлнэ гээд байгаа юм. Авсан зээлийнх нь зарцуулалт ердөө 200 гаруйхан сая ам.доллар байна гэж Ц.Туваан сайд хэлчих шиг болсон. Мөн энэ хооронд Хөгжлийн банкнаас 119 тэрбум төгрөгийн зээл авчихсан

юм билээ. Дээрээс нь манай төр газрын тосны талбай эзэмшдэггүй. Петрочайна компаниас Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээгээр газрын тосоо авах нь байна шүү дээ. Ийм их зээл авсан хэрнээ зээлийн зарцуулалтаа тайлагнадаггүй. Олон улсын төсөл мөртлөө олон улсын аудит ордоггүй. Ийм байж дахиад зээл авмаар байна гээд нэмээд байдаг. Газрын тосны үйлдвэрийг Монгол Улс барих ёстой. Гэхдээ энэ замбараагүй зээлээ үнэн зөвөөр тайлагнаад зээл авах үндэслэлээ гаргаж ирэх хэрэгтэй. Одоо авчихсан байгаа нь 25 жилийн хугацаатай зээл. Гэтэл Б.Жавхлан сайд 20 жилийн хугацаатай гээд байна лээ. Жил бүр 68 сая ам.доллараар төлнө гэж байсан. Сүүлдээ 64 сая, одоо бүр 14 сая ам.доллараар төлнө гээд байгаа юм. Энэ мэтчилэн алинд нь итгэхийн аргагүй зөрүүтэй мэдээллүүд байна. Тийм болохоор би Аж үйлдвэржилтийн байнгын хороон дээр хэлэлцүүлэг өрнүүлэх санал тавиад дэмжигдсэн. Ерөнхий сайдад асуулга тавьсан. Үүнийг нэг мөр шийдэж, цэгцлэхгүй бол нөгөө Оюу толгой, Дубайн гэрээний араас орчих гээд байна. Ашигтай ажиллаж эхлэх, зээлээ төлж дуусгах хугацаа байхгүй. Зүгээр л 700 хүн ажилтай болгоно. Улсынхаа хэрэгцээг хангана л гэсэн юм яриад байгаа юм. Нэмж авах гэж байгаа зээлээ юунд ашиглах нь ч тодорхойгүй. Түүхий эд нь хангалттай юу гээд олон асуудал бий. Үүнийг ер нь нийтийн сонсгол болгосон ч болохгүй. Засгийн газрын мега төсөл гэхээр л нүдэн балай дэмждэг байж болохгүй биз дээ.

-Гишүүдийн асуултад сайд нар бүрэн гүйцэт хариулахгүй байх шиг санагддаг?

-Бүрэн гүйцэт огт хариулдаггүй юм байна. Өмнөөс нь тохуурхсан, доош хийсэн байдлаар манай зарим гишүүдэд хандаад байгаа шүү дээ.

-Оюу толгой компанийг манай Засгийн газарт мэдэгдэхгүйгээр зээл авсан тухай та хэлж байсан. Энэ юу болсон юм бэ?

-Зээл авах ёсгүй. Дахин зээл авахыг нь хориглосон УИХ-ын 103 дугаар тогтоол гэж байгаа. Үүн дээр би асуулга тавих гэж байна. Энэ талаар асуухаар хариулах хүн гарахгүй байгаа юм.

-Тантай уулзсаных редакцийн даалгавраар асуух асуулт байна. Сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэг анхан шатны шүүхээс хорих ял сонссон. Улмаар давж заалдах хүсэлтээ өгсөн ч шүүх хурлын тов нь одоо болтол гарахгүй байна. Үүн дээр та юу хэлэх вэ?

-Би сэтгүүлч, дөрөв дэх засаглалаас сонгогдсон гишүүний хувьд сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэгийн араас судалгаа хийсэн. Уулзах хүсэлт тавьсан боловч зөвшөөрөөгүй. УИХ-ын гишүүн хаана ч орох эрхтэй гэсэн мөртлөө хуульд заасан зарим тохиолдолд шүүхийн эрх мэдэл болдог юм байна. Шүүх өөрөө хараат бус. Тиймээс давж заалдах шатны шүүхийн тов гарахгүй байгаа нь бас л шүүхийн хараат бус байдалтай холбоотой юм байна. Яагаад тов нь гарахгүй байна. Ямар учраас удаж байгаа вэ гэж асуух юм бол шүүхэд нөлөөлөл үзүүлэх гэсэн асуудал болж хувирах юм билээ. Тэгэхээр үүнийг хүндэтгэж байгаа. Би хэдийгээр хавтаст хэрэгтэй танилцаагүй ч сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэгийг хэлмэгдсэн гэж боддог. Дөрөв дэх засаглалынхан, ялангуяа сэтгүүлчдэд ингэж хатуу хандаж болохгүй байхгүй юу. Ч.Лодойсамбуу гишүүнээр ахлуулсан Хэвлэл мэдээллийн тухай хуулийг шинэчлэх ажлын хэсэг байгуулсан. Үүнд би байгаа. Гэхдээ хаврын чуулганаар л орох болов уу.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

 

 

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Б.Пунсалмаа: Улсын төсвийн дийлэнх нь халамжид зарцуулагдаж байна DNN.mn

Улсын Их хурлын гишүүн Б.Пунсалмаатай ярилцлаа.

-Засгийн газраас өргөн барьсан ирэх оны төсвийн төслийг янз бүрээр л ярьж байна. Таны хувьд хэр болсон гэж дүгнэж байна вэ гэдгээс яриагаа эхэлье?

-Энэ удаагийн төсөв 35 их наяд буюу манай дотоодын нийт бүтээгдэхүүн/ДНБ/-ий 37 хувьтай тэнцэж байна. Бусад орнуудынхтай харьцуулахад харьцангуй өндөр. Манайх шиг хөгжиж буй улсуудын хувьд ДНБ, төсөв хоёрын харьцаа 25-30 хувийн хооронд хэлбэлздэг. Өнөөдөр дайны байдалтай байгаа Украины хувьд төсөв нь ДНБ-ий 40-өөс дээш хувьтай харагдсан. Тэгэхээр манай төсөв, ДНБ-ий харьцаа харьцангуй өндөр байна гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, төсвөөр дамжаад манай улсын эдийн засагт төрийн оролцоо өндөр байна гэсэн үг.

-Ийм өндөр байгаагийн шалтгаан нөхцөл нь юу вэ?

-Манай улсын эдийн засаг нүүрс, зэс гэсэн хоёр бүтээгдэхүүнээс хараат. Өөрөөр хэлбэл, төсөвт энэ хоёр бүтээгдэхүүний борлуулалтаас орж ирэх татвар зонхилдог. Сүүлийн гурван жилийн төсвийг харахад түүхий эдийн үнийн өсөлттэй холбоотой төсөв хэт тэлсэн байна лээ. Өнгөрсөн жил 27 их наядын төсөв баталсан бол энэ жил 35.8 их наяд болж өссөн. Өөрөөр хэлбэл, бараг 30 хувийн өсөлттэй төсөв орж ирлээ. Урсгал зардал 2022 онд 13.3 их наяд төгрөг байсан бол ирэх онд 26 их наяд болж, хоёр дахин нэмэгджээ.

Нийт урсгал зардал дотор нийгмийн халамжийн сангаар 2.5 их наяд төгрөг тараах юм билээ. Нийгмийн даатгалын сангаар 5.8 их наяд төгрөг тараана. Ер нь Засгийн газрын 22 тусгай сангаар дамжуулж 11.6 их наяд төгрөг тараах дүн байсан. Тэгэхээр урсгал зардалд төрийн албан хаагчдын цалин, хөлс, тэтгэвэр, тэтгэмж голлох дүнтэй орж ирсэн. Өөрөөр хэлбэл, манайд халамжаас хөдөлмөрт шилжих шат дараалсан бодлого хэрэгжүүлэх хэрэгтэй байна.

-Ямар бодлого хэрэгжүүлбэл дээр гэж үзэж байна вэ?

-Дэлхийд хамгийн өндөр халамж өгдөг нь Скандинавын орнууд байдаг. Гэвч эдгээр орнууд халамжаа төсвийнхөө 30 хувиас хэтрүүлдэггүй юм билээ. Бусад орнууд төсвийнхөө таван хувиас эхэлдэг. Гэтэл манай улсын хувьд хөгжиж байгаа эдийн засагтай хэрнээ татвар төлөгчдийн мөнгийг халамжид ихээр тавьж байна.

Ингээд бусад орнуудыг судлаад үзэхээр тэд ажил хөдөлмөр эрхлэх боломжтой хүмүүс халамж авч байгаа тохиолдолд эхний нэг сардаа халамжийг нь өгөөд, хоёр дахь сараас нь хийж болох ажлын байруудыг санал болгодог. Улмаар нөгөө хүмүүс нь боломжит ажилд ороод, халамжаас гараад явчихдаг. Харин ажлын байрны саналыг гурван сар хүлээж авахгүй байвал халамжийг нь зогсоодог. Ийм тогтолцоог нэвтрүүлж болно. Хоёрдугаарт, манай улс чинь одоо 64 Их, дээд сургуультай гэж байна. Гэвч маш сайн системтэй, сайн боловсон хүчин, ажилтан, гүйцэтгэгч хүмүүс бэлдэхгүй бол бүгдээрээ дарга болчих гээд байна. Ийм болохоор ажлын талбар дээр ажил хийдэг хүнгүй болсон гээд байгаа юм. Гэтэл сая гадаадын ажилчдаас авах татварыг багасгачихлаа. Бид өөрсдөө ажилгүй иргэд олонтой тул гадныханд найр тавьж боломгүй санагдсан. Энэ асуудлыг шийдэхийн тулд холбогдох яамд нь уялдаа холбоотой ажиллах ёстой. Одооноос зөв бодлого хэрэгжүүлбэл 2-3 жилийн дараа л үр дүн нь гараад эхэлнэ. Ингэж байж төсвийн урсгал зардал доторх халамжийн хэмжээ багасна. Тэр хэрээрээ бид багш, эмч нарынхаа цалинг дорвитой нэмэх боломжтой болно. Одоо манай улсад нийтдээ 226 мянган төрийн албан хаагч байна. Үүний 60 гаруй хувь нь боловсрол, эрүүл мэндийн салбарт ажиллаж байна. Хоёрдугаарт, яамдын тоог нэмж, төрийн албан хаагчдыг нэмээд баймааргүй байна. Эсрэгээрээ цалингаа нэмэх ёстой. Гэтэл манайх жаахан боломж гараад ирэхээр л төрийн албан хаагчдынхаа тоог нэмэгдүүлдэг муу зуршилтай болжээ.

-Таны ярьж байгаа халамжаас хөдөлмөрт гэдэг зүйлийг улиг болтлоо л ярьж байна. Нөгөө талдаа сонгуультай холбоотойгоор халамжийг багасгадаггүй гэж хардаг хүмүүс байдаг. Халамж авч байгаа хүмүүс маань ч ажил хөдөлмөр эрхлэх хүсэл, бодолгүй байдаг шиг байгаа юм. Энэ тал дээр юу хэлэх вэ?

-Халамжаар амьдарч байгаа хүмүүс маань өнөөдөр хоёр идэхгүй, хоосон хонохгүй байна. Төр зүгээр мөнгө өгч байхад хэн ч гэсэн авна. Тэгэхээр төрийн ийм бодлого байж болохгүй. Надад өөр санал бий.

-Тухайлбал?

-Төр цахилгаан дулаан, ус хангамж, зам, барилга байгууламж гэсэн бүх дэд бүтцийг хийж өгөх ёстой. Энэ бол төрийн хийх ёстой ажил гарцаагүй мөн. Харин нөгөө талд нь хүүхэд, залууст сурах боловсрох боломжийг нь олгох ёстой. Сайн суралцсан тохиолдолд ямар, ямар хөнгөлөлт, дэмжлэг, зээл, гадаад дотоодын тэтгэлэг авч болох вэ гэдгийг нь маш тодорхой буюу бага ангийн хүүхэд ч уншаад ойлгохоор зааж өгмөөр байна. Тэгэх юм бол нийгмийн ямар гаралтай айлын хүүхэд байхаас үл хамаараад эдгээр боломжийг авахын тулд багаасаа хичээнэ. Дээрээс нь иргэндээ хандсан дэд бүтэц буюу бизнес хийх боломж олгосон бага хүүтэй зээл бий болгох хэрэгтэй. Гэтэл Монголбанк сүүлийн гурван жил мөнгөний хатуу бодлого явуулж байна. Бодлогын хүү өндөр байхад арилжааны банкууд аж ахуйн нэгжид зээл өгөх ямар ч сонирхолгүй болж байна. Тэд төв банкны ямар ч эрсдэлгүй үнэт цаас худалдаж аваад, жилд 10 хувийн ашиг олчихож байна. Ингээд банкууд хамаг мөнгөөрөө төв банкны үнэт цаас авчихаар аж ахуйн нэгжүүдэд зээл олдохгүй болно. Ер нь аж ахуйн нэгжүүдээс тодорхой хэмжээний чанаргүй зээл гардаг. Гэтэл Монголбанк яг ижилхэн хүү амлачихаар арилжааны банкууд төв банкинд бүх хадгаламжид авсан мөнгөө өгчихөж байгаа юм. Сонирхуулж хэлэхэд, төв банкны үнэт цаас хэлбэрээр Монголбанкны арилжааны банкуудаас татаж авсан мөнгө 2023 онд 8.7 их наяд төгрөг. Үүнийхээ хүүнд жилд нэг их наяд төгрөг өгч байна гэсэн үг.

Өнгөрсөн гурван жил яг ийм янзаар явсан тул олон мянган аж ахуйн нэгжид зээл олдохгүй тамирдсан. Олон мянган аж ахуйн нэгжүүд хаалгаа барьсан. Манай улсын төсвийн 80 хувийг иргэд аж ахуйн нэгжийн татвараар бүрдүүлдэг. Би дээр хэлсэн, манай төсөв ДНБ-ийхээ 37 хувийг эзэлдэг. Нэмээд 400 орчим төрийн өмчит аж ахуйн нэгж, “Эрдэнэс Таван толгой”, “Эрдэнэт” зэрэг газруудын үйл ажиллагааны дүнг нэмбэл тэр чигээрээ төрийн өмчит, төвлөрсөн төлөвлөгөөтэй эдийн засагтай байгаа юм. Иймээс хувийн өмчтэй аж ахуйн нэгжүүдийн тоог нэмэгдүүлэх, төрийн өмчит компаниудыг хувьчлах, төсөв хэт данхайх зэрэг сөрөг үзэгдлээс зайлсхийх хэрэгтэй. Зах зээлийн нийгэмд хувийн өмч давамгайлах учиртай.

-Ирэх оны төсвийн орлого бүрдүүлэлтийг юу гэж тусгасан байна вэ?

-Орлогын албан татвар өмнөх жилээсээ бараг таван их наяд төгрөг, Нийгмийн даатгалын орлого хоёр их наяд төгрөг, НӨАТ 1.4 их наяд төгрөгөөр өсчээ. Энэ нь аж ахуйн нэгжүүдийн нуруун дээрх татвар хэтэрхий өндөр өсч орж ирсэн байна. Гэтэл төсөв дагаж орж ирсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт дээр үйлдвэрийн зориулалттай тоног төхөөрөмжийн гаалийн татварыг тэглэнэ гэчихсэн. Нэг талдаа өсгөх гээд байгаа мөртлөө нөгөө талдаа бууруулна гээд байгааг сайн ойлгохгүй байгаа юм. Мөн шинээр байгуулагдсан аж ахуйн нэгжүүдийн эхний таван жил ААНОАТ-ыг хөнгөлнө гэсэн байна лээ. Энэ бол үнэхээр хол сонсогдож байна. ААНОАТ гэдэг бол бүх татварын ноён оргил, хамгийн сайн ажилласан компани төлдөг татвар. Компани нээгээд, нийгмийн даатгалын шимтгэл, НӨАТ, гааль, зээлийн хүүгээ төлөөд, цалингаа тавина. Ингээд балансаа гаргаад үзэхэд ашигтай байвал төлдөг татвар юм. Эхний таван жилд компаниуд ашигтай ажиллаад хөл дээрээ зогсох боломж бага. Миний ойлгосноор энэ нь нийтэд зориулсан, жирийн компаниудад зориулагдсан хууль биш юм шиг санагдсан.

-Том төслүүдтэй холбоотой тоног төхөөрөмжүүд орж ирэх байлгүй?

-Харин яг үүндээ зориулсан л гэж би хардаж байна. Тэр том төслүүдийнх нь гүйцэтгэгчээр нэг компани ажиллаж л таарах байх. Хоёрдугаарт, гаалийн татварыг хөнгөлнө гэдэг дээр би эсрэг байр суурьтай байна. Манайх өнгөрсөн жилд 13 тэрбум ам.долларын экспорт хийсэн. Эргээд 11 тэрбумыг нь импортоор буцаагаад гаргачихдаг. Ингэх юм бол импорт бүр нь давамгайлах гээд байна. Өөрөөр хэлбэл, валютын хомсдолд орох, үнэ өсөх шийдвэр юм.

-Төр засаг нэг гараараа үндэсний үйлдвэрлэгчид, жижиг дунд үйлдвэрлэгчдээ дэмжинэ гэдэг мөртлөө нөгөө талдаа боомилж байна гэсэн шүүмжлэл яваад байдаг нь энэ юм биш үү?

-Байнгын хороо, чуулганы хуралдаан дээр бизнес эрхлэгчид, баялаг бүтээгчид, өрхийн орлогыг яаж дэмжих вэ гээд асуухаар зам харгуй, байшин барилга их баригдаад байна, энэ чинь дэмжиж байгаа хэлбэр гэсэн нэг хариулт их нийтлэг ирж байна. Зам, барилга баригдсанаараа бизнес цэцэглээд, өрхийн орлого нэмэгдчихдэг юм бол хойд Солонгос яагаад тэгэхгүй байгаа юм. Маш сайхан зам, барилгатай юм байна лээ шүү дээ. Бизнесийн дэд бүтэц гэдэг чинь зээл авах боломж, хууль эрх зүйн таатай орчин байдаг. Нэмээд худалдан авалт, борлуулалтаар дэмжих эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх ёстой.

-Таны хувьд хувийн хэвшил, бизнес эрхлэгчдийн төлөөлөл болж УИХ-д сууж байна. Тэгэхээр төсвийн төсөл дээр татварын талаар ямар бодлого туссан байна вэ?

-Нийгмийн даатгалын болон эрүүл мэндийн даатгалын шимтгэл өндөр учраас цалин өсөхөөр дагаад өсчихдөг. Ажилтан хоёр сая төгрөгийн цалин авахын тулд ажилтан, байгууллага хоёр нийлээд 600 мянган төгрөгийн татвар улсад төлж байна. Уг нь аж ахуйн нэгжүүд ажилтнуудынхаа цалинг нэмэхийг байнга л эрмэлзэж байдаг юм. Даанч өндөр татвараас болоод өсгөх л юм бол давхар өндөр өрөнд орчихоод байна. Хоёрдугаарт, гадуур худалдан авалт, бүтээмж өндөр байх үед борлуулалт өсөөд, компани чинь цалин хөлс, нийгмийн халамжаа нэмэгдүүлэх мөнгөтэй болж ирдэг. Гэтэл одоо чинь худалдан авалтын чадвар, бүтээмж ямар байгаа билээ. Үүнийг давж цалингаа нэмж чадахгүй байна. Тэгэхээр нийт аж ахуйн нэгжийн чадавхыг сайжруулахын тулд уян хатан мөнгөний бодлого явуулах ёстой. Даанч өнөөдөр ерөөсөө зээл олдохоо байсан. Засаг болохоор “Цагаан алт”, “Хүнсний хувьсгал”, “Шинэ хоршоо” зэрэгтээ найдаад байна. Гэтэл энэ чинь хэсэг салбарын л аж ахуйн нэгжүүд орно. Тэгвэл бусад нь яах юм бэ. Нийт салбарууддаа бага хүүтэй зээл олгох хэрэгтэй. Тэгж байж компаниуд шинээр гарч ирнэ. Сүүлийн жилүүдэд шинээр гарч ирсэн компани гэж алга. Мөнгөний бодлого буруу учраас ийм байдалд орчихоод байгаа юм.

Т.Дарханхөвсгөл

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

ТОЙМ: Нэрт нийтлэлч Б.Цэнддоогийн “Баабарын сургууль” нийтлэл хэвлэгдлээ DNN.mn

Өдрийн сонин”-ы пүрэв гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт Улсын Их хурлын гишүүн Л.Мөнхбаясгалан “Засгийн газрын мега төсөл гэхээр л нүдэн балай дэмждэг байж болохгүй” гэснийг “Улс төр” нүүрээс үргэлжлүүлэн уншаарай.

Ерөнхийлөгч асан Ц.Элбэгдоржийн өдрийн тэмдэглэл нийтлэгдлээ

  • СЭЗИС-ийн багш, эдийн засаг Ж.Дэлгэрсайхан “Нүүрс, Оюу толгойн зэсийн гарц, алтны агууламж нэмэгдэнэ гэдэг тооцоолол эргэлзээтэй” гэв.

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт нэрт нийтлэлч Б Цэнддоогийн “Баабарын сургууль” нийтлэл хэвлэгдлээ.

  • Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төв / НЭМҮТ/-ийн Нийгмийн эрүүл мэндийн лавлагаа лабораторийн биохимич Б.Содномцэрэн “Хар тугалга цусанд их тунгаар нэвтэрвэл тархийг гэмтээж, үхэлд хүргэх аюултай” хэмээн ярилаа.
  • Монголын геологийн алт шижир болсон буурлуудын нэг П.Намжилсүрэн “Монголын геологид 16 наснаасаа 80 хүртлээ 64 жил зүтгэж байна” гэлээ.

Цагдаагийн хурандаа Э.Нямаа “Халаасны хулгайн гэмт хэрэгт оногдуулах ялын бодлогыг чангатгах нийгмийн хэрэгцээ шаардлага үүссэн” хэмээв

АРЫН НҮҮР: Цасан бөмбөгийн онол

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы  пүрэв гаригийн дугаараас уншаарай.

Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://tsahim.dnn.mn/login

Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн(77078975) нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас(70115015) болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно.

Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу.

Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээлэл аваарай.

“Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 1900-1987-гоос лавлана уу

 

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Архангай аймагт гарсан ноцтой ослын талаар эх сурвалжууд ингэж мэдээллээ DNN.mn

Орон нутгийн замд зорчиж байсан тээврийн хэрэгсэл гэрлээ шилжүүлээгүйгээс замын хажууд зогсож байсан мотоциклтой хүмүүс өртөж, нэг нь амь эрсэдсэн ноцтой осол өнгөрсөн долоо хоногт гарчээ. Учир нь Архангай аймагт нэг гэр бүлийн хоёр, цагдаагийн ажилтны дуудсан цагт амжиж очин жолооны үнэмлэхээ авахаар явахдаа ийнхүү амиа алдсан байна. Энэ бол хууль хүчний байгууллагын ажилтнуудын дарамт жирийн иргэд дээр ямар хүндээр тусч байгаагийн нэгэн тод жишээ гэж нутгийн иргэд ярьж байгаа юм. Хэргийн талаар эх сурвалжууд ингэж мэдээлж байна.

Шөнийн замд гэрлээ шилжүүлээгүй жолоочийн буруугаас гурван хүүхэд өнчирч үлдэв

Архангай аймгийн Чулуут сумын иргэн Ц “Манай сумын залуу гэр бүлийн төлөөлөл эхнэр, нөхөр хоёр зам тээврийн осолд өртсөн харамсалтай хэрэгт нутгийн иргэд бид туйлын гашуудаж байна. Нөхөр нь өнгөрсөн жил жолооны эрхээ хасуулсан юм билээ. Түүнээс хойш жолооны эрхээ сэргээхийн тулд байн байн сургалтад сууж байсан юм уу даа. Өнгөрсөн долоо хоногийн лхагва гаригт үдээс хойш 16:00 цагийн орчимд аймгийн цагдаагийн газраас түүн рүү залгаад “Маргааш ирж үнэмлэхээ аваарай. Өглөө 09.00 цаг гэхэд бэлэн байгаарай” гэжээ. Манай сумаас аймгийн төв хүртэл 130 км зайтай. 65 км шороогоор явж байгаад засмал руу нийлдэг. Аймаг ортол бараг 3-4 цаг явдаг. Тэр өдөр сумаас аймаг орох машин байгаагүй тул эхнэр, нөхөр хоёр мотоциклтойгоо гарахаас өөр сонголт байгаагүй гэж нутгийн иргэд ярьж байна.

Яагаад гэвэл цагдаагийн дуудсан цагт буюу өглөө 09:00 цагт бэлэн байх ёстой. Машинтайгаа явах гэхээр жолооны эрхээ хасуулчихсан хүн мотоциклтойгоо хөдөлсөн бололтой. Ингээд тэднийг засмал руу нийлэх үеэр харуй бүрий болсон байж.

Гэтэл өөдөөс нь гэнэт мэлийсэн цагаан гэрэлтэй машин гараад ирсэн гэсэн. Тэгэхэд нөхөр нь “Мотоциклын гэрэл олигтой тусахгүй болохоор гялбаанд орох юм байна. Өнгөрөөж байгаад хөдөлье” гээд замын хажуу руу гараад дөнгөж зогсоод байтал ард нь явж байсан приус маркийн машин хамаад шидчихсэн гэсэн.

Тэр мөчид хурц цагаан гэрэлтэй машин ч хажуугаар нь өнгөрч, түүний араас явж байсан машиныг мотоциклтой хоёр мөргөөд унасан юм билээ. Ингээд эхнэр нь газар дээрээ амьсгал хурааж, нөхөр нь хүнд гэмтэл авсанд үнэхээр сэтгэл өвдөж байна. Орон нутгийн замд тээврийн хэрэгслүүд гэрлээ шилжүүлдэггүйгээс болж ийнхүү сайхан гэр бүл хагацлын зовлонд унасан нь орон нутгийн иргэдэд хүнд цохилт боллоо” гэв.

Өөр нэг эх сурвалж Б “Осол гаргасан приус машиныг 21 настай залуу жолоодож явсан юм билээ. Түүнтэй хамт 19 настай найз эмэгтэй нь, бас нэг найз нь гээд гурвуулаа явж байсан гэсэн. Тэд ч бас хурц тод гэрлийн гялбаанд орсон гэж ярьсан байна лээ. “Гэрлээ шилжүүлээгүй орж ирсэн тээврийн хэрэгсэл нь автобус байсан. Өөдөөс нүд гялбатал тусахаар нь тоормосоо гишгэж хурдаа хассан. Ингэхдээ урд мотоциклтой хоёр хүн явж байгаа даа гэж бодоод хурдаа хассан. Гэтэл яаж ч тоормос гишгэсэн зогсож чадалгүй явсаар осол гаргачихлаа” гэж ярьсан тухай талийгаачийн ойр тойрныхон нь ярьж байгаа юм. Уг нь мотоциклтой хоёр хүн замаас гараад, тээврийн хэрэгсэл хажуугаар нь хангалттай зөрөх зай тавьсан байсан гэсэн. Гэтэл тэр приустэй залуучууд тэднийг хараагүй мөргөснийг бодоход гэрлийн гялбаанд давхар орсноос гарцаагүй байх” гэлээ.

Чулуут сумын иргэн Х “Талийгаач эмэгтэй их сайхан дөлгөөхөн хүн байсан. Зан ааль сайтай. Эднийх гурван хүүхэдтэй. Том нь наймдугаар анги. Бага нь энэ жил нэгдүгээр ангид орсон. Ослын улмаас нөхөр нь хөл, гар нь хугаралттай, тархи толгой нь хүнд гэмтсэн сурагтай. Томографикийн шинжилгээгээр сайнгүй л гарсан гэсэн. Цагдаа дуудсаны дагуу цагтаа амжих гэж яваад өөрөө хүнд гэмтээд, эхнэрээ алдчихаар ямар олиг байхав. Ах дүүс нь цагдаад “Яах гэж жолооны үнэмлэх ирж ав гэсэн юм бэ. Ингэж хүнд суртал гаргах хэрэг байсан юм уу. Та нарыг ингэж ир гэж дарамтлаагүй бол энэ гэр бүл ингэж хагацаж салахгүй байх байсан” гэж хандсан юм билээ. Тэгэхэд цагдаа нь “Жолооны эрхгүй байж яах гэж мотоцикл жолоод гэсэн юм бэ” гээд бурууг тэдэнд тохох янзтай ярьсан гэсэн шүү. Үнэхээр цагдаа нар жирийн иргэдээ дарамтлаад сурчихсан нь эндээс тод харагдаж байгаа биз дээ. Бүх юм цахимжиж байгаа гэчихээд алгын чинээ цаас ирж ав гэсэн цагдаагийн албадлагаас болж бага насны гурван хүүхэд өнчирч үлдлээ шүү дээ. Автобусны ард явж байсан машинтай залуус хүртэл хохирогч болчихож байгаа юм. Тэд Увс аймгийн залуус юм билээ. Урд нь том автобус явж байсан. Гэнэт өөдөөс нь мотоциклтой хүмүүс шидэгдээд ороод ирсэн. Манай машин ч бас эвдэрсэн. Гэхдээ бид мөнгө төгрөг нэхэхгүй. Харин ослын талаар цагдаад мэдүүлэг өгөхөд бэлэн байгаа шүү гэж хэлсэн байна лээ” хэмээн хоолой зангируулан ярив.

Өөр нэгэн эх сурвалж болох иргэн О “Ийм харамсалтай осол гарсанд их цочирдож байна. Ер нь жолооч нар маш хурц гэрлүүд машиндаа нэмэлтээр тавьсан байдаг. Энэ нь эсрэг урсгалаас ирж байгаа машинд урдах зам нь харагдахгүй байх эрсдлийг үүсгээд осол гаргах хамгийн том шалтгаан болдог гэж бодож байна. Шөнийн замд орон нутгийн замд зорчиж байгаа жолооч нар ихэнхдээ холын гэрлээ шилжүүлж явдаг. Гэтэл 150 метрээс багагүй зайд явж байвал ойрын гэрлээ асаах ёстой гэдгийг жолооч нар ихэнх нь мэддэггүй. Тийм учраас бусдыгаа хүндэлж, гэрлээ заавал шилжүүлж, хол ойрын гэрлээ зөв тохируулж сурах хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол хэдэн хүний амь нас, эрүүл мэндээр хохирч байж энэ бүхнийг ойлгох юм бүү мэд” гэсэн юм.

Ноцтой ослын талаар албаны эх сурвалжаас тодруулахад “Тухайн дуудлага мэдээлэл 19:00 цагийн үед ирсэн. Цагдаагийн газрын шуурхай бүрэлдэхүүн хэргийн газар очиж үзлэг хийсэн. Осолтой холбогдох тээврийн хэрэгслийг тогтоож, одоогоор мөрдөн шалгах ажиллагаа явагдаж байна. Ер нь орон нутгийн замд манай жолооч нар шөнийн цагаар ихэвчлэн гэрэл шилжүүлдэггүй тохиолдол их гардаг. Үүний улмаас гэрэлд цохиулаад, эсрэг урсгалын машин осолд өртөж хүний алтан амь хохирч байгаа харамсалтай дуудлагууд ирдэг. Замын гадаргууд гулгаа их үүссэн учраас жолооч нар тээврийн хэрэгслийнхээ дугуйг солиогүй байгаатай холбоотой ослын дуудлага мэдээлэл ирж байна. Манай аймгийн хэмжээнд өнгөрсөн долоо хоногоос цасан бүрхүүл тогтож, даваа гүвээнд халтиргаа гулгаа их үүсээд байгаа. Үүнтэй холбогдуулан мотоциклын хөдөлгөөнийг өвлийн улиралд тодорхой хугацаагаар хязгаарлах талаарх саналаа аймгийн Засаг даргад хүргүүлэх гээд бэлтгэн ажиллаж байна. Халтиргаа үүссэн үед мотоцикл аваар осол гарах нөхцөлийг бүрдүүлдэг” гэсэн мэдээлэл өглөө.

Г.Балгармаа

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Д.Үүрийнтуяа: Зэсийн баяжмал хайлуулах, боловсруулах үйлдвэрийн технологийн шийдлээ бид олчихсон DNN.mn

Улсын Их Хурлын гишүүн Д.Үүрийнтуяатай ярилцлаа.

-Засгийн газраас ирэх оны төсвийн төслийг өргөн барьсан. Одоо УИХ, байнгын хороодоор ид хэлэлцэж байна. Таны хувьд уг төсөлтэй танилцсан байх. Ямар төсөв болсон гэж үзэж байна вэ?

-Танай сонины уншигчдад энэ өдрийн мэндийг хүргэе. Маш чухал цаг үед та бид хоёр уулзаж, ярилцаж байна. Монгол Улсын 2025 оны төсвийн төслийг холбогдох байнгын хороодоор хэлэлцэж байгаа. Энэ удаагийн төсөв бол өмнөх жилүүдийн төсвүүдээс ялгаатай, их онцлог. Бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлалыг хэрэгжүүлэх үүднээс аль болох жижиг тойргуудад хөрөнгө мөнгийг хувааж тавихаас илүү том бодлогын зорилтуудыг хэрэгжүүлэх, бүс нутгийн хэмжээнд томоохон төсөл хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх, дэд бүтцийн чиглэл рүү илүү хөрөнгө оруулалт хийхэд чиглэсэн. Хуучин тойрог бүр дээр олон арга хэмжээг хэрэгжүүлэхээр орж ирдэг байсан. Харин одоо бол өмнөх жилүүдэд эхэлсэн хөрөнгө оруулалтуудыг дуусгах, бүсчилсэн хөгжилд чиглэсэн хөрөнгө оруулалтууд шинээр орж байгаагаараа онцлог байна.

Тухайлбал, өмнөх жилүүдэд хөрөнгө оруулалтаар жилд 400-500 шинэ төсөл хэрэгжүүлэхээр төсөвт орж ирдэг байсан бол 2025 оны төсөвт шинэ төсөл ердөө 38 байна. Үүний 33 төсөл нь зам, тээвэр, инженерийн дэд бүтэц, цахилгаан дулааны эрчим хүчний төслүүд байгаа. Мөн цалин хөлс, тэтгэвэр тэтгэмж нэмэгдсэн, дулаан, цахилгааны үнэ нэмэгдэж байгаатай холбоотойгоор урсгал зардлууд өссөнөөс бусад зардлуудыг бууруулах, багасгахад анхаарсан төсөв орж ирсэн гэж харж байгаа. Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрийнхөө хүрээнд бид чинь олон зорилтуудыг хэрэгжүүлэхээр төлөвлөөд явж байгаа шүү дээ. Тийм болохоор эдийн засгийг өсгөж, тэлэх гол 14 мега төсөлдөө анхаарч байгаа. Эдгээр төслөөс энэ дөрвөн жилд аль, аль төслийг нь дуусгах юм. Ямар, ямар төслийг дараагийн шатанд үргэлжлүүлэх юм гэдэг дээр анхаарах ёстой. Энэ төслүүдийг хэрхэн хэрэгжүүлснээс Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлт шууд хамаарна. Эхний дөрөв, таван төслийг амжилттай хэрэгжүүлж чадвал 2023 оны байдлаар 6000 ам.доллар байгаа нэг хүнд ногдох Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн /ДНБ/-ийг 2028 онд 10 мянган ам.долларт хүргэх зорилтдоо хүрэх боломжтой. Манай улсын эдийн засгийн өсөлт ирэх онд найман хувьтай байна гэж тооцож байна. Төсвийн хүрээний мэдэгдлээр 2026, 2027 он тус бүрт 6.5 хувьд эдийн засгийн өсөлт хангагдана гэж үзэж байгаа. Үүнээс гадна инфляцийг 2025 онд зургаа, 2026 онд тав, 2027 онд дөрвөн хувьтай байлгаж, жил тутам буулгана гэж тооцсон. Ер нь дэлхийн болон манай хоёр хөршийн эдийн засгийн өсөлт бидэнд шууд нөлөөлнө. Манай эдийн засаг уул уурхайн салбараас бүрэн хамааралтай. Тэр дундаа нүүрс, зэс гэсэн хоёр бүтээгдэхүүнээс голлож хамаарч байгаа. Уул уурхайн салбарын өсөлт ирэх онд 6.7 хувь, нийт эдийн засгийн өсөлтийн 1/3 нь уул уурхайн салбараас хамаарна гэж Сангийн яам тооцоолол хийж оруулж ирсэн. Тийм болохоор бид уул уурхайн салбараа эдийн засгийн хувьд тогтвортой авч явахын тулд цаашдаа нэмүү өртөг шингэсэн эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд л голлон анхаарах хэрэгтэй. Газрын доорх баялагаа түүхийгээр нь, эсвэл хагас боловсруулсан байдлаар гаргаад л байх юм бол тэр хэрээрээ бид боломжуудаа алдана л гэсэн үг. Магадгүй энэ удаагийн төсөв нэлээн томоохон бүтээн байгуулалт, хөрөнгө оруулалт руу чиглэсэн учраас их өндөр санагдаж магадгүй. Гэхдээ эдийн засгийн өсөлтийг авчрахын тулд зоригтой, дорвитой хөрөнгө оруулалт хийхгүй л бол цаашдаа эдийн засгийн өсөлтийг тогтмол барих боломж байхгүй. Төсвийн өсөлтийг тодорхой үзүүлэлтүүдээр нь хэмжээд үр ашигтай, ашиггүй гэх зэргээр шинжилгээ хийж үнэлж, дүгнэж болно.Гол нь бидний зарцуулж байгаа хөрөнгө эргээд ямар үр өгөөж өгөх хөрөнгө оруултад явж байна вэ гэдэгт л онцгой анхаарах ёстой.

-Эдгээр 14 мега төслөөс эрэмбэлээд үзвэл хамгийн эхэнд хэрэгжих боломжтой нь юу байна вэ?

-Зэсийн баяжмал хайлуулах, боловсруулах үйлдвэрийн төсөл байгаа юм. Энэ төсөл Эрдэнэт үйлдвэрийн дэргэдэх Үйлдвэр технологийн паркийн хүрээнд хийгдэнэ гээд Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт тусгагдсан. Тиймээс Зэсийн баяжмал хайлуулах, боловсруулах үйлдвэрийг барьж байгуулах, түүнийг дагасан Металлург, химийн үйлдвэрийн цогцолбор байгуулах бэлтгэл ажлыг үндсэндээ Эрдэнэт үйлдвэр хангаад явж байна. Үйлдвэр технологийн паркийг нийтдээ 1200 га газарт байгуулж байгаа бөгөөд энэ хүрээнд дэд бүтцийн асуудлыг Эрдэнэт үйлдвэр санхүүжүүлэн шийдвэрлэж байгаа. Энд тусгай хамгаалалтын бүсийг тогтоогоод хашаажуулах ажил бараг дууссан. Эрчим хүч, авто болон төмөр зам, усан хангамж, ариутгах татуургын гэсэн дөрвөн дэд бүтцийн асуудал болон хашаажуулах ажилд нийтдээ 68 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийж байгаа. Үүний хамгийн том хөрөнгө оруулалт нь эрчим хүчний дэд бүтцэд 46 сая ам.доллар зарцуулагдана. Эрчим хүчнээс бусад бүх төслүүдийн ажил нь тендер шалгаруулалт зарлагдаад гүйцэтгэгч тал ажлаа эхлээд 50-иас дээш хувийн гүйцэтгэлтэй явж байна. Харин эрчим хүчний төслийн зураг төсөв сая хийгдээд дууссан. Одоо тендер шалгаруулалт нь хийгдэх гэж байна.

-Тэгэхээр хажууд нь тусдаа цахилгаан станц баригдах юм уу?

-Цахилгаан станц гэж ойлгож болохгүй. Дэд станцууд орж ирнэ гэсэн үг. Үндсэн техникийн нөхцөл бол Бөөрөлжүүтийн цахилгаан станцаас олгогдсон байгаа. Саяхан Бөөрөлжүүтийн цахилгаан станцын эхний 150 мегаватт ашиглалтад орчихлоо гэдэг нь бидэнд эрчим хүчний боломж нээгдэж байгаа хэрэг. Ер нь бид энэ 14 том төслийг хэрэгжүүлэхийн тулд дэд бүтцийн асуудал нь шийдэгдэж байж явагдах учиртай.

-Зэсийн баяжмал хайлуулах, боловсруулах үйлдвэр эцсийн байдлаар хэзээ ашиглалтад орох вэ. Хүчин чадал ямар байх вэ?

-Тус үйлдвэр 2027 оны 12 дугаар сар гэхэд ашиглалтад орно гэж тооцож байгаа. Одоо ТЭЗҮ бүрэн боловсруулагдаж дууссан. Холбогдох тусгай зөвшөөрлүүд, бүх зүйлээ авчихсан. Ганц хийгдэх ажил үлдсэн нь нарийвчилсан зураг төсөл. Энэ үйлдвэрийг бид их олон жил ярьж байгаа. Бараг сүүлийн 30 жил ярьж байгаа гэж хэлж болно. Гэвч энэ хугацаанд яагаад яваагүй вэ гэхээр тулгамдсан хоёр асуудал л байсан.

-Тэр нь юу вэ?

-Нэгдүгээрт, бид дэд бүтцийн асуудлаа шийдэхгүйгээр томоохон үйлдвэрийн төсөл ярьдаг байсан. Одоо бол Эрдэнэт үйлдвэр дэд бүтцийг нь урьдчилан шийдчихлээ. Энэ 1200 га газрын 200 га-д нь л Зэсийн баяжмал хайлуулах, боловсруулах үйлдвэр болон түүний хүрээнд хийгдэх Металлург, химийн үйлдвэр баригдана. Үлдсэн 1000 га-д энэ үйлдвэрээс гарсан бүтээгдэхүүнийг ашиглаад жижиг дунд үйлдвэр, бусад үйлдвэрүүд хөгжих боломжийг нь хувийн хэвшилд олгож өгч байгаа юм. Хоёрдугаарт, технологийн асуудал тулгарч байсан. Анх 1980-аад онд энэ үйлдвэрийн анхны ТЭЗҮ-ийг хийж байсан юм. Үүгээр бол Хөвсгөлийн Бүрэнхааны фосфоритын ордыг ашиглаад фосфорын баяжмал гаргаж, зэсийн баяжмалаа хайлуулах явцад ялгарах хүхэрлэг хийтэйгээ хольж фосфорын бордоо үйлдвэрлэнэ. Нөгөө талдаа шингэн хүхэр буюу хүхрийн хүчил үйлдвэрлэнэ гэж ТЭЗҮ нь гарсан байсан. Тэр үед Ц.Балдорж агсан “Далай ээж цаазын тавцанд” гэсэн нийтлэл бичиж, энэ төсөл үндсэндээ зогссон юм билээ. Харин 2020, 2021 оны үед Эрдэнэт үйлдвэрийн хамт олон энэ үйлдвэрийн ТЭЗҮ-ийг шинэчилж Бүрэнхааны орд Далай ээжтэй холбоотой биш байна, үүнийг ашиглая гэдэг саналаа Засгийн газарт танилцуулсан ч зөвшөөрөөгүй. Тийм учраас дараагийн технологийн гарцыг хайж эхэлсэн. Ингээд Эрдэнэт үйлдвэрийн уурхайчид, инженерүүд, гадны эрдэмтэд судлаачидтай, Хятадын INFI групптэй хамтран судалгааны ажлууд хийсэн. Дэлхий дахинд хүхэрлэг хийг саармагжуулахдаа байгалийн хий ашиглан элементийн хүхэр үйлдвэрлэдэг технологи байдаг. Манай улс байгалийн хий байхгүй учраас энэ процесст ашиглах байгалийн хийг нүүрсний хийгээр орлуулах судалгааны ажлыг бид дэлхийд анх удаа хийсэн. Шарын голын нүүрсээр лабораторийн болон үйлдвэрлэлийн туршилт явуулсан. Үйлдвэрлэлийн туршилт амжилттай болж, 99.5 хувийн чанартай элементийн хүхэр үйлдвэрлэлээ, хүхэр барилт 97 хувьтай байна гэсэн урьдчилсан мэдээ ирсэн. Удахгүй энэ дүн баталгаажаад ирнэ. Тэгэхээр үндсэндээ бид технологийн хувьд шийдлээ олчихлоо гэсэн үг. Элементийн хүхэр нь манай улсын хувьд экспортын чухал бүтээгдэхүүний нэг. Эрдэнэт үйлдвэр жилдээ 600 мянган тонн зэсийн баяжмал гаргаж байгаа. Үүнийгээ хайлуулаад болосруулахад 130 орчим мянган тонн цэвэр зэс гаргах боломжтой. Үйлдвэр технологийн парк бүтнээрээ ашиглалтад орсноор 1500 орчим, хайлуулах үйлдвэр дээр 800-гаад ажлын байр нэмэгдэж, эдийн засгийн өсөлтийг найман хувиар тэлнэ гэж тооцож байгаа. Нийтдээ 300-гаад сая ам.доллараар гадаад худалдааны эргэлтийг нэмэгдүүлэх боломжтой төсөл байгаа юм. Тиймээс энэ үйлдвэрийг нэн яаралтай ашиглалтад оруулах нь эдийн засгийн өсөлтийг нэмэгдүүлэх том боломж.

-Та түрүүн яриандаа ирэх оны эдийн засгийн өсөлтийг найман хувь байхаар төсөөлж байгааг хэлсэн. Ингэж төсөөлөхийн гол үндсэн нөхцөл, шалтгаан юу вэ?

-Гадаад зах зээлд гарч байгаа гол бүтээгдэхүүн бол үндсэндээ нүүрс, зэс байгааг түрүүнд хэлсэн. Тэгэхээр ирэх жилүүдэд хэрэгжүүлэх төслүүд дээр нүүрсээ коксжуулж, нэмүү өртөг шингэсэн үнэлэмж өндөртэй бүтээгдэхүүн экспортлохоор төлөвлөж буй. Хэдийгээр нүүрсний үнэ унаж байгаа ч гэсэн тоо, хэмжээнийхээ өсөлтөөр бид экспортынхоо орлогыг нэмэгдүүлээд яваад байгаа. Гэсэн ч ирэх жилүүдэд бид зөвхөн нүүрс, зэсээс гадна бусад ашигт малтмалын төрлүүдийн экспортоо нэмэгдүүлж, уул уурхайн салбараас олж байгаа орлогоо солонгоруулах хэрэгтэй. Мөн хөдөө аж ахуйн салбартаа ач холбогдол өгөх ёстой. Энэ оны өвөл хүндэрснээс тус салбарын орлого буурсан.

Харин ирэх оны өвөлжилтийн бэлтгэл байдлаа сайтар хангаад, цаг агаар хүндэрчихгүй бол хөдөө аж ахуйн салбараас өсөлт авч ирнэ гэж тооцож байгаа. 2025 онд уул уурхайн салбарын өсөлтийг 6.7 хувиар тэлнэ гэж тооцож байна. Энэ нь эдийн засгийн өсөлтийг найман хувиар нэмэгдүүлэхэд голлох нөлөө үзүүлэх юм. Ер нь 14 мега төслөөсөө улсын төсөв дээр ачаалал үүсгэхгүй, төр-хувийн хэвшлийн түншлэлээр хийх боломжтой төслүүдийг яаралтай явуулах хэрэгтэй. Ингэхийн тулд хууль, эрх зүйн орчныг сайжруулах ёстой. Өнөөдөр зэсийн баяжмал хайлуулах, боловсруулах үйлдвэрийг эхлүүлэхэд тулгамдаж байгаа гол асуудлын нэг бол Төрийн болон орон нутгийн өмчийн хөрөнгөөр бараа, ажил үйлчилгээ худалдан авах тухай хууль. Одоо бид уг төслийн гүйцэтгэгчийг сонгон шалгаруулахдаа өнөөдөр мөрдөж байгаа хуулиар явуулна гэвэл лав ойрын хэдэн жилдээ эцсийн үр дүнг нь үзэж чадахгүй хэмжээнд байна. Тиймээс төрийн худалдан авах ажиллагааны хуулийг оновчлох, томоохон стратегийн ач холбогдолтой бүтээн байгуулалтыг зохицуулдаг эрх зүйн орчноо олон улсын жишигт нийцүүлэн сайжруулах шаардлагатай гэж харж байгаа.

-Тухайлбал, яг яаж өөрчилбөл болох юм бэ?

-Тухайн салбартаа мэргэшсэн дэлхийн шилдэг аж ахуйн нэгжүүд оюуны өмч, ноу-хаудаа түшиглээд ТЭЗҮ-ийг боловсруулахаас эхлээд зураг төслөө хийх, тухайн бүтээн байгуулалтыг гүйцэтгэх, ажиллах хүчнийг сургаж бэлтгэх зэргээр түлхүүр гардуулах нөхцөлөөр ажлыг хийдэг жишиг байна. Өнөөдөр бидний мөрдөж буй хуулиар зураг төслөө нэг газраар хийлгэсэн бол гүйцэтгэгч нь заавал өөр газар байх ёстой гэж шаарддаг. Энэ мэтчилэн хоорондоо болон олон улсын жишигт нийцэхгүй байгаа зүйл олон байна.

-Эдийн засаг харьцангуй сэргэж байна гэж байгаа ч иргэдийн худалдан авах чадвар муудсан. Бараа, бүтээгдэхүүний үнэ нэмэгдсэн, иргэд, аж ахуйн нэгжид татварын хүндрэл байна гэдэг шүүмжлэлийг олон нийт хэлж байна. Үүн дээр та юу хэлэх вэ?

-Эдийн засгийн өсөлт өрх бүрд яаж орох вэ гэдэг асуудал байгаа юм. Өнөөдөр хэдийгээр эдийн засаг өсөлттэй, нийт өсөлтийн хувиар харах юм бол дэлхийд дээгүүр тооцогдож байна гэж байгаа ч амьдрал ахуй хүнд байна уу гэвэл байна. Энэ юунаас хамаарч байна гэхээр бид инфляцийг импортлоод байгаа улс байхгүй юу. Тиймээс би Худалдааны хуультай болох ёстой гэж боддог. Ийм хуульгүйгээсээ болоод давхар татвараар өртөг нэмэгдэх эрсдлүүдийг бий болгоод байна. Дээрээс нь бид гаднаас оруулж ирдэг валютын урсгалаа нэмэгдүүлж, гадагшаа гаргадаг урсгалаа багасгаж байж л иргэдийн амьдралд эдийн засгийн өсөлт нөлөөлнө. Цалин тэтгэвэр хэчнээн нэмээд ч үр дүн багатай байна. Өөрөөр хэлбэл, бид үйлдвэрлэгч улс болох хэрэгтэй. Энгийн өргөн хэрэглээний бараагаа, хүнсээ өөрсдөө үйлдвэрлэж, хэрэглээгээ хангадаг болох хэрэгтэй байгаа юм.

-Худалдааны хуулийг санаачилж өргөн барих уу?

-Үүнийг бусад гишүүдтэйгээ ярьж, судалж байна. Ер нь Эрдэнэт үйлдвэрт ажиллаж байх хугацаандаа энэ хуулийн хэрэгцээ шаардлагыг илүү их мэдэрсэн. Тийм учраас үүнийг тал, талаас нь судлаад гишүүдтэйгээ хамтран өргөн барина гэж бодож байна. Гэхдээ үүнээс өмнө бид Боомтынхоо хуулийг эцэслэн гаргах ёстой.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

 

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Ардын нам УИХ-ын суудал горилогчдоо эхлээд аймаг, дүүргийн даргад тавьдаг увайгүй аргатай боллоо DNN.mn

Монгол ардын нам 2016 оноос хойш завсаргүй төрийн эрхийг барьж байна. Үндсэндээ одоо байгаа бүрэн эрхийнхээ хугацааг дуусгана гэж үзвэл сүүлийн 12 жил энэ нам төрийн эрхийг барих нь тодорхой гэсэн үг. Энэ олон жил эрх барих хугацаандаа Ардын нам хэнийг гишүүн болгох вэ, хэнийг аймаг, дүүргийн дарга болгох вэ гэдгээ эртнээс тохирдог болж. Тэр тусмаа УИХ-д суудал горилогчдоо эхлээд аймаг, дүүргийн Засаг даргаар тавьдаг увайгүй аргатай болсныг сүүлийн гурван ч удаагийн сонгуулийн дүр зургаас тодорхой харж болохоор байна. Тухайлбал, хуучин 76 гишүүнтэй парламентын үе буюу 2020 оны сонгуулийг эргэн саная. Ардын нам 76 суудлаас 62-ыг нь авч хоёр дахь удаагаа үнэмлэхүй олонх болсон. Магадгүй уг намын сонгууль болгоноор олонх болж ялаад байгаа шалтгаан, нууц нь ч энэ байж мэднэ.

Юу гэхээр УИХ-д гарч ирсэн 62 хүний ихэнх нь өмнө нь аймаг, дүүргийн Засаг даргаар тавигдсан улстөрчид байгаа юм. Жишээ нь, Ё.Баатарбилэг Архангайн Засаг дарга байж байгаад УИХ-д сонгогдсон. Мөн Багануураас Ц.Сандаг-Очир, Орхоноос Д.Батлут, Өвөрхангайгаас Д.Тогтохсүрэн, Өмнөговиос Н.Наранбаатар, Дорно-говиос Т.Энхтүвшин, Төв аймгаас Ж.Батжаргал гэх мэт аймгийн Засаг даргаар ажиллаж байсан олон хүн 2020 оны сонгуулиар УИХ-д гарч ирсэн. Дараа нь 2024 оны сонгуулийн өмнө МАН зарим орон нутгийн удирдлагуудыг босоо удирдлагаар шууд томилож байсан. Орон нутгийн хөгжлийг шинэчлэх, өөрчлөх, дэвшүүлэх зорилгоор биш, 2024 оны УИХ-ын сонгуулиар гишүүн болгон оруулж ирэх зорилгоор тухайн аймаг, дүүргийн Засаг даргаар тавьж байсан нь тодорхой гэмээр. Тухайлбал, “тооноор ордог хүүхэн” гэх тодотголтой Ховдын Засаг дарга Э.Болормаа байна. Дуудах нэрийг эцэг эх, дуурсагдах алдраа өөрөө гэдэг шиг Э.Болормаа гишүүн өнгөрсөн УИХ-ын сонгуулийн сурталчилгааныхаа үеэр тооноор орж, ард түмнийг гайхшируулснаар өөртөө дээрх нэрийг олж авсан. Сонгууль болохоос хоёр жилийн өмнө буюу 2022 онд Засгийн газрын ээлжит хуралдаанаар Эрдэнэбүрэнгийн УЦС-ын төслийн ажлыг удаашруулсан гэх шалтгаанаар Ховд аймгийн Засаг дарга Б.Дүгэржавыг үүрэгт ажлаас нь чөлөөлж оронд нь Э.Болормааг тавьж байсан. Угтаа Эрдэнэбүрэнгийн УЦС-ын төсөл одоо ч эхлээгүй л явна.

Энэ ажлыг хурдасгах гол үүргийг Э.Болормаад өгч Ховдын Засаг болгосон ч гол үүргээ биелүүлсэн эсэх нь мэдэгдэхгүй байсаар саяны сонгуулиар гишүүн болчих жишээтэй. Гол учир нь станцын ажлыг хурдасгахдаа биш, 2024 оны сонгуульд Э.Болормаа УИХ-д орж ирэх нь чухал байсан мэт. МАН-ын УИХ-д олонх болох увайгүй арга нь энэ. Энэ намд орон нутгийн хөгжил, бодлого түйч хамаагүй. Харин хаана, хэнийг намаасаа тавьбал УИХ-ын сонгуулиар намдаа нэг суудал чирээд ирэх вэ гэдгээ л гол зорилгоо болгосоор ирлээ. МАН-аас тавьдаг Э.Болормаа шиг Засаг асангууд өнөөгийн 126 гишүүнтэй парламентад олон бий. Ардын нам уг аргаа 2028 оны сонгуулиар ч хэрэглэнэ. Хэрэглээд ч эхэлчихсэн. Саяхан орон нутгийн сонгууль явагдаж дууслаа. Өнгөрсөн долоо хоногоос эхлээд аймаг, дүүрэг, сум, хороодын Засаг дарга нар томилогдож байна.

Үүнээс аймаг, дүүрэгт тавигдаж байгаа МАН-ын дарга нарыг хараарай. Энэ хүмүүс 2028 оны сонгуулиар зоолттой УИХ-ын гишүүн гээд л гараад ирнэ. Тухайн аймаг, дүүрэгт гоё, сайхан бүтээн байгуулалт, өрнүүн их ажлыг эхлүүлнэ гэж сонгогчдод амласан байх. Гэхдээ тэдний зорилго орон нутгийг хөгжүүлэх биш шүү. Тэдний гол том зорилго нь 2028 оны сонгуулиар УИХ-д орж ирэх. Засаг дарга нар УИХ-д орж ирж байгааг гаднаас нь өнгөц харвал тухайн аймаг, дүүргийн Засаг даргаар ажиллаж байсан буюу амьдрал мэддэг улстөрчид УИХ-д ялаад байгаа мэт боловч үнэндээ энэ бол Ардын намын дөрвөн жил тутам явуулж ирсэн улс төрийн увайгүй арга байсныг хэрсүү хүмүүс хэдийнэ таньж. Таних ч юу байх вэ. Орон нутгийн иргэдийн саналыг авч гарч ирсэн хүнийг бүрэн эрхийнх нь хугацаа дуусаагүй байхад төв намаас нь татдаг, сольдог. Эсвэл эхнээс нь горилогчдыг тавьдаг байдлаас болоод тухайн орон нутгийн хөгжил дөрвөн жилийн циклиэр дээшлэх байтал шаасан гадас шиг нам зогсож байна. Орон нутгаас Говь-Алтай, Архангай, Өвөрхангай, Дорнод, Говьсүмбэр, Дундговь, нийслэлээс Чингэлтэй, Сонгинохайрхан, Багануур, Багахангай гээд хөгжил нь явдаггүй, урагшилдаггүй, хуучин байшин, зам, талбайгаа шинэ будгаар будаад л төсөв нь таардаг болцгоосон газрууд олон.

Эдийн засгаараа, иргэдийнхээ амьжиргаагаараа, үйлдвэрлэл, бүтээн байгуулалтаараа өрсөлдөж байгаа цөөнгүй аймаг бий. Өмнөговь, Сүхбаатар, Увс, Орхон, Дархан, Сэлэнгэ гэх мэт. Яагаад энэ хэдэн аймгийн эдийн засаг дөрвөн жил тутам үсрэнгүй хөгжөөд, зарим нь таг зогсчихоод байна вэ. Нөгөө л МАН-ын явуулж байгаа дарга тавьдаг схемээс л болоод байгаа хэрэг. Товчхондоо УИХ-д орж ирэх гишгүүр нь орон нутаг учраас л тухайн аймаг, дүүргийн хөгжил зогсчихоод байна. Үүнийгээ болих хэрэгтэй. Орон нутгийн хөгжил иргэдийнх нь залхуу, арчаагүйгээс болоод зогсчихоогүй. Эсрэгээрээ сэтгэлгүй, орон нутгаа мэддэггүй, хөгжүүлэх дунд, урт хугацааны төлөвлөгөөгүй дарга, удирдлагуудаас нь болж сөнөж байгаа гэдгийг МАН-ын явуулж байгаа увайгүй аргаас тодорхой харагдахаар. Үнэндээ намын даалгавраар очсон улстөрч аймаг, орон нутгийн хөгжилд санаа зовно гэж байх уу. Тэдний гол санаа зовох ажил бол тухайн орон нутгийн иргэдийн тархийг угааж, яаж ирэх сонгуулиар УИХ-д суух вэ, энэ орон нутгийн иргэдийн саналыг яаж өөртөө татах вэ гэдгээ л бодно биз. Энэ зорилгодоо хүрэхийн тулд тэнд очсон Засаг дарга дөрвөн жилийн хугацаанд ажил хийх биш, ажил хийсэн мэт дүр үзүүлэн жүжиглэнэ. Хэн нь сайн жүжиг тоглоно тэр хүн УИХ-ын сонгуулиар хамгийн өндөр санал авна. Иймээс л орон нутгийн хөгжил гацдаг, иргэдийнх нь амь, амьжиргаа доошилдог. Эдийн засаг нь өсөхгүй болохоор үйлдвэрлэл нэмэгдэхгүй байна. Үйлдвэрлэл нэмэгдэхгүй болохоор ажлын байр бий болохгүй. Ажлын байргүй бол иргэд нь мэдээж орлогогүй. Орлогогүй, ажилгүй иргэд ажилтай, орлоготой газрыг л зорих нь тодорхой. Орон нутаг хүнгүйдлээ, хүн ам зүйн бодлого алдагдсан учраас хөгжил нь зогслоо гэдэг. Тэгвэл шалтгаан нь МАН-ын явуулж байгаа увайгүй бодлогоос л болоод байгаа юм биш үү. Тэгэхээр орон нутгийг хөгжүүлэх, хөдөөгийн сэргэлт, хөгжлийн бодлого гэж том, том хөтөлбөр, өндөр өртөгтэй төсөл санаачилж байхаар өөрсдийнхөө явуулж байгаа алдаатай, нийгэмд хохиролтой бодлогоо зогсоо, Ардын намынхан. Үүнийгээ зогсоогоод орон нутгийн удирдлага хэн байх тэр эрх чөлөөг нь орон нутагт нь үлдээ.

Адаглаад аймгийн Засаг даргаар хоёр удаа ажиллачихсан хүнийг, эсвэл тухайн орон нутагт ямар шинэ бодлого, өөрчлөлт бий болгосон байдлаар нь үнэлээд, иргэдийнх нь саналыг тусгаж байгаад УИХ-д дэвшүүлэх эсэхээ шийдэж болохгүй юу. Нөгөөтэйгүүр тухайн аймаг, дүүргийн иргэд сонгуулийн өмнө очсон улстөрчдөд саналаа битгий өг. Тэгж байж л орон нутаг чинь, аймаг, дүүрэг чинь хөгжих юм биш үү.

Р.БАТБОЛД

 

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

ТОЙМ: Нэрт нийтлэлч Баабарын “Орос, Украин, НҮБ, Европ ба Хятад” хэмээх нийтлэл хэвлэгдлээ DNN.mn

Өдрийн сонин”-ы лхагва гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт  Улсын Их хурлын гишүүн Б.Пунсалмаатай ярилцлаа. Тэрбээр”Улсын төсвийн дийлэнх нь халамжид зарцуулагдаж байна” хэмээв.

Архангай аймагт гарсан ноцтой ослын талаар эх сурвалжууд ингэж мэдээллээ

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт нэрт нийтлэлч Баабарын “Орос, Украин, НҮБ, Европ ба Хятад” хэмээх нийтлэл хэвлэгдлээ.

РЕДАКЦИЙН БУУХИА: Шижигнэсэн залуустай хамт олны дунд өнгөрүүлсэн хугас өдөр

Дэлхийн мэдээ: Тусламжийн шинэ багцуудыг зарлав

Арын нүүр: Хов живээр хоолоо олдог цаг болж дээ

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы лхагва гаригийн дугаараас уншаарай.

 

Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://tsahim.dnn.mn/login

 

Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн(77078975) нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас(70115015) болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно.

 

Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу.

 

Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээлэл аваарай.

 

“Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 1900-1987-гоос лавлана уу

 

 

 

 

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ