Category: нүүр-хуудасны-онцлох

Хүний эрхийн үндэсний комиссоос Олон Улсын хүүхдийн эрхийг хамгаалах өдөр болох гэж байгаатай холбогдуулан өчигдөр хэвлэлийн хурал хийв. Энэ үеэр ХЭҮК-ын гишүүн Ж.Хунантай ярилцлаа.

---

-Гэр бол салалтын гол хохирогч нь хүүхэд шүү дээ. Гэр бүл болж байгаа залуус гэр бүлийн боловсрол, мэдлэгтэй байна уу?

-Гэр бүл төлөвлөлттэй холбоотой нөлөөлөл, сургалтын ажлыг бид хангалттай хийж чадахгүй байна. Нийгмийн ажилтан, Гэр бүл хүүхэд хамгаалал хөгжлийн газрын ажлыг бид нэмэгдүүлэх шаардлагатай. Өнөөдөр залуучууд сэтгэл

хөөрөл, богино хугацааны сэтгэл хөдлөлд үндэслэж хүүхэдтэй болж байгаа нь хүүхдийг хохироож байна. Дуртай нэг нь гэр бүл болдог бус гэр бүл төлөвлөлтийн тусгай сургалтад хамрагдаж байж гэр бүл зохиодог хэрэгтэй. Тэр хөтөлбөрт хамрагдаж байж гэр бүлийг нь баталгаажуулах хэрэгцээ шаардлага байна. Гэрлэлтээ батлуулах гэж байгаа залууст сургалт өгдөг байгууллагууд олон улсад бий. Гэр бүл болох нь эдийн засгийн, эрх зүйн хувьд ямар үүрэг хариуцлага хүлээх вэ. Хүүхэдтэй болох нь маш их үүрэг хариуцлага шүү гэдгийг ойлгуулах хэрэгтэй

 

-Дэлхийн аль ч оронд насанд хүрээгүй хүүхэд хурдны морь унадаггүй. Бие хөнгөн насанд хүрсэн хүн уралдаанд морь унадаг. Хүний эрхийн мэргэжилтэн хүний хувьд энэ тал дээр ямар бодолтой байдаг вэ?

-Үндэсний соёл, уламжлалаа хадгалж байгаа ч хүүхдийн амь нас, эрүүл мэндийг эрсдэлд оруулж байгаа нь тун харамсалтай. Тиймээс хурдны морь унах хүүхдийн насны хязгаарыг нэмэх шаардлагатай. Одоо мөрдөгдөж буй хуулиар наймаас дээш насны хүүхэд хурдны морь унах боломжтой. Өнгөрсөн онд долоо байсныг найман нас болгож нэмэгдүүлсэн. Заавал хүүхдийн амь насыг эрсдэлд оруулан байж бид соёл уламжлалаа хадгалах ёстой гэж үү.

-Хүчингийн хэрэг үйлдэгч этгээд бүр өөрсдөө хүүхэд байсан. Бид эрэгтэй хүүхдийн хүмүүжил төлөвшилд хараа хяналт тавьж байна уу. Өнөөдөр буруу өсгөсөн эрэгтэй хүүхэд ирээдүйн хэрэгтэн болоод байна уу?

-Эрэгтэй хүүхдийн хүмүүжил төлөвшилд анхаарахгүй байгаа болохоор энэ төрлийн асуудал даамжирч байна. Бид хүүхдэдээ сэтгэл зүйн тусламж үйлчилгээг хангалттай үзүүлж чадахгүй байна. Хохирогчоос гадна бэлгийн хүчирхийлэл үйлдсэн этгээдийн хэрэг хийсэн сэдэл, сэтгэл зүйг мөшгөх хэрэгтэй. Манай оронд байхгүй нэг зохицуулалт нь хэрэг хянан шийдвэрлэгдэх явцад хохирогч, гэмт этгээд хоёрыг тааралдахаас урьдчилан сэргийлэх ажил дутмаг байна. Тухайлбал, нэг сумын нутаг дэвсгэрт хохирогч, гэмт этгээд оршин сууж байгаа нь тэднийг тааралдах эрсдлийг нэмэгдүүлж байна. Мөн шалгагдаж байгаа этгээд цагдан хорихоос суллагдсан гэдгийг мэдээлэх механизм алга.

-Бага насны хүүхэд хүчирхийлэх хэрэг хянан шийдвэрлэх явц хэрхэн явагдаж байна вэ?

-Бага насны хүүхэд хүчирхийлэх хэрэгт цогц арга хэмжээ авах ёстой. Хохирогчоос эсрэг хүйсний хүн, гэрэлтүүлэг муу өрөөнд мэдүүлэг авах зэрэг нь учир дутагдалтай. Хохирогчоос ижил хүйсийн хүн мэдүүлэг, тайлбар авахаас эхлээд хэрэг хянан шийдвэрлэх бүхий л шатанд хохирогчийг хамгаалах хэрэгтэй.

Америкт энэ төрлийн гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдийн оршин суугаа хаяг, хэзээ ял шийтгэлээс суллагдсан зэрэг мэдээлэл олон нийтэд ил тод байдаг.

-Манай улсад энэ талын сэргийлэх арга хэмжээ авах нь дутагдалтай байна уу?

-Энэ талын ажил хийгдэж байгаа. ХЗДХ-ийн сайд Б.Энхбаяр энэ тухай дэлгэрэнгүй тайлбарлаж байсан. Бага насны хүүхэд хүчирхийлсэн этгээдийн мэдээллийн сан бий болгож, тэр сангаас мэдээлэл авах боломжтой гэсэн үг.

-Бага насны хүүхэд хүчирхийлэх гэмт хэргийн хохирогч болох хэргийн тоо ямар байна?

-Өдөрт нэг хүүхэд бэлгийн хүчирхийллийн хохирогч болж байна. Цагдаагийн байгууллага, Үндэсний Статистикийн Хорооноос гаргасан мэдээллээр 2023 онд хүний бэлгийн эрх чөлөө, халдашгүй байдлын эсрэг гэмт хэргийн улмаас 541 хүүхэд хохирсон байна. 2024 оны эхний дөрвөн сарын байдлаар энэ тоо 222 байгаа. 2023 онд хүчиндэх гэмт хэргийн улмаас 395, бэлгийн дур хүслээ ёс бусаар хангах гэмт хэргийн улмаас 16, бэлгийн мөлжлөг гэмт хэргийн улмаас нэг, 16 насанд хүрээгүй хүнтэй бэлгийн харьцаанд орох гэмт хэргийн улмаас 128, биеэ үнэлэхийг зохион байгуулах гэмт хэргийн улмаас нэг хүүхэд хохирсон байна. Энэ бол 3.5 сая хүн амтай Монгол Улсын хувьд маш өндөр тоо. Бидний үзэж байгаагаар гамшгийн хэмжээнд хүрсэн тул тусгайлан арга хэмжээ авах шаардлагатай. Бид хүүхэд багачуудаа хамгаалж чадахгүй байна.

Шүүхийн шинжилгээний ерөнхий газраас авсан мэдээллээр хүчингийн гэмт хэргийн улмаас үзлэг шинжилгээ хийлгэсэн хүүхдийн тоо сүүлийн таван жилд 4477 байна. Орон нутагт энэ тоо 1903 байгаа нь харьцангуй өндөр үзүүлэлт. Мөн хохирогч болж үзлэг шинжилгээ хийлгэсэн хүүхдийн тоог шүүхээр шийдэгдсэн хэргийн тоотой харьцуулбал маш их зөрүүтэй. Ямар шалтгааны улмаас зөрүү байгааг судлах болно.

-Асрамжийн газар амьдарч байгаа хүүхдэд нэг жилд хэдэн төгрөгийн төсөв ногдож байна вэ?

-Хувийн асрамжийн газар, ТББ-ын дэргэдэх асрамж халамжийн газар болон улсаас санхүүжилттэй асрамжийн газрууд ялгаатай. Өнөр бүл төв, Нийслэлийн Засаг даргын дэргэдэх Хүүхэд Залуучуудын сургалт хүмүүжлийн тусгай цогцолбор зэрэг байгууллагуудын санхүүжилт хязгаарлагдмал. Тус газарт байгаа хүүхдүүдийн хэрэгцээ шаардлагад бүрэн хүрэлцдэггүй гэсэн үг.

-Асрамжийн газрын хүүхдүүд, үе тэнгийн дээрэлхэлтэд хэр их өртөж байна вэ?

-Бидний хэлж буй санал, зөвлөмж яг энэхүү асуудлыг хөндөж буй юм. Асрамжийн газрын хүүхдүүдийн өрөөг төрөлжүүлэх шаардлагатай байна. Учир нь үе тэнгийн хүүхдүүд нэг өрөөнд байрлах хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол насны зөрүүтэй хүүхдүүд нэгнийгээ шоглох гэх мэт асуудал гарч байна. Энэ нь эргээд хүүхдийн хүмүүжил, зөв төлөвшилд сөргөөр нөлөөлөхийг үгүйсгэхгүй.

-Айлд үрчлэгдсэн хүүхдийг тандах ажил хийгдэж байна уу?

-Хагас болон бүтэн өнчин хүүхэдтэй холбоотой онцгой анхаарах ёстой нэг асуудал нь үрчлэлт. Үүнийг боловсронгуй болгох хэрэгтэй. Хүүхдийг гадаадын болон Монгол Улсын иргэнд үрчлүүлдэг. Хэдийгээр бүртгэл хийгддэг ч араас нь тавьдаг хяналт сул байгаа. Энэ талаарх мэдээлэл аймаг, дүүргийн Засаг дарга нарын тайланд нь тусгагддаггүй, хяналт тавьсан талаарх мэдээлэл алга. Иймээс хяналтыг сайжруулж, тогтмолжуулах шаардлагатай байна. Өөрөөр хэлбэл эцэг, эхээ алдсан хүүхэд өөр танихгүй эсвэл хамаатныхаа айлд очоод ямар нөхцөл байдалд байна вэ, сурч боловсрох, эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээ авч чадаж байна уу гэдэгт хяналт байх ёстой. Үрчлүүлсэн хүүхдүүд ямар орчинд амьдарч буйг, сурч боловсорч чадаж байна уу гэдгийг тогтмол хянах хэрэгтэй

УИХ-ын гишүүн Д.Ганбатаас иргэд галт зэвсэг эзэмших талаар тодрууллаа.

---

-Та саяхан УИХ-ын чуулганы нэгдсэн хуралдаан дээр иргэддээ галт зэвсэг олгох ёстой тухай ярьсан. Тэр яриа тань цахим орчинд нэлээд маргаан дэгдээгээд байна. Яагаад чухам энэ тухай хөндөх болсон юм бэ?

-Чуулганы хуралдаан дээр хууль хэлэлцэж байх үед хэлсэн үгийг маань хүмүүс цахим орчинд түгээж байх шиг байна.

Ер нь харж байхад манай улсын нийгэм маш хүнд байна шүү дээ. Иргэдээ эрүүл, аюулгүй орчинд амьдруулна гээд Үндсэн хуульдаа заасан хэрнээ төр засаг нь энэ үүргээ биелүүлэхгүй байна. Энэ үүргээ биелүүлэхгүй байгааг өдөр тутам сэтгэл сэртхийлгэсэн мэдээллүүдээс бэлээхэн харж болно. Хүүхдийн эсрэг хүчирхийлэл газар авлаа. Саяхан шөнө дунд нүцгэн хүүхэд цахилгаан шатанд явж байна л гэсэн.

Иргэнээ хамгаалах тангараг өргөсөн цагдаа нар нь бага насны хүүхдийг бүлэглэн хүчирхийлсэн гэмт хэрэг гарч, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр хангалттай явлаа. Энэ мэтчилэн байж болшгүй, хүний санаанд оромгүй зүйлс их болж байна. хувь хүний бүхий л мэдээлэл төрийн мэдээллийн санд байдаг. Гэтэл төр төлөөлж байгаа, мэдээллийн санд чөлөөтэй нэвтрэх эрх бүхий хүмүүс нь тухайн мэдээллээр нь дарамталж, иргэдийнхээ эрхийг зөрчих нь хэрээс хэтэрлээ. Төр өөрийнхөө хийх ёстой ажлыг хийхгүй, иргэдээ хамгаалахгүй байгаа учраас иргэн хүн өөрөө өөрийгөө хамгаалах эрхтэй гэж би үзэж байгаа. Уг нь манайхыг чинь бараг л цагдаажсан улс гэдэг. харамсалтай нь өнөөх олон цагдаа нь иргэдээ хамгаалахгүй байна. Бидний жишээ авах дуртай дэлхийн хөгжилтэй орнуудад бол насанд хүрсэн л бол галт зэвсэг эзэмших эрхтэй байдаг. Хүчтэй, сул дорой, хөгшин, залуу гэж ялгарахгүйгээр нэг түвшинд аваачиж тавьдаг зүйл нь галт зэвсэг гэж үздэг. эрүүл саруул, буутай яаж харьцах, хэрхэн хадгалах тухай сургалтад суусан хүмүүст чөлөөтэй эрхийг нь олгодог. Төр нь иргэдээ хамгаалах ажлаа хийж чадахгүй бол буутай болж байж иргэд нь өөрсдийгөө хамгаалдаг. Бүр дээр үеэсээ эхлээд л ийм байсан.

-Хүссэн бүхэн нь буутай болчихоор элдэв асуудлууд үүсч, гудамжиндаа буудалцаад эхлэхгүй юу?

-Манай монголчууд дээр үеэсээ эхлээд л айл бүрд нум сум, сэлэм нь байдаг байсан. Одоо ч гэсэн гал тогоонд нь хүйтэн зэвсэг гэж үздэг хутга, заазуур ч байж л байгаа шүү дээ. Тэглээ гээд биенээ хутгалаад сүйд болоод байгаа юм алга. Түүн шиг буутай болохоор хэн дуртайгаа буудаад байна гэж байхгүй. Хэвшмэл ойлголттой зарим нь гудамжиндаа гараад л буудалцаад байх юм шиг ярьж байна.

Нэг хэсэг нь ойлгож байгаа ч албаар мушгин гуйвуулж ч байх шиг байна. Өнөөдөр хөдөөгийн малчдын гэрийн хананд нэг буу өлгөөтэй л байдаг. Тэгж байж мал сүргээ чоно нохой, хулгайч нараас хамгаалж, тэр хэрээрээ гэр бүлийнхээ гишүүдийн ч аюулгүй байдлыг хамгаалдаг. Одоо чинь орчин үеийн дэвшлээр эзэмшигчийнх нь хурууны хээгээр ажилладаг буу хүртэл гарчихсан байна. хамгийн чухал нь буу эзэмших, ашиглах, хадгалахад хүмүүсээ сургах, ойлгуулах хэрэгтэй.

-Буу эзэмших эрхийг өнөөдөр ямар шалгуураар олгодог юм бэ. Хэр хүндрэлтэй байдаг вэ?

-Мэдээж албан ёсны зөвшөөрөлтэй байж л галт зэвсэг эзэмшдэг. Дээрээс нь галт зэвсгийн татвар гэж тодорхой мөнгийг жил бүр тушаах үүрэгтэй. Мөн тогтмол бүртгүүлж, хэрэв буудсан бол хонгиогоо хүлээлгэж өгдөг. Тэр хонгиог нь цагдаа дээр хадгалдаг гээд тодорхой зохицуулалтууд бий. Гэвч бусад орнууд шиг галт зэвсэг худалдаалдаг тусгай дэлгүүрүүд алга. Тэдгээрийг нь бүртгэлжүүлж, хяналт тавьдаг систем тэр бүр сайн хөгжөөгүй гээд дутагдалтай зүйлс бий. Швейцарийн бүхий л насанд хүрсэн хүмүүс буу эзэмших эрхтэй байдаг. Скандинавын орнуудын ч иргэд нь бүгд буутай. Арми нь дуудахад өөрсдийн зэвсэгтэйгээ ирдэг. хүн ам цөөтэй улс орнууд ийм л байдаг. Украин улс л гэхэд сая бүх иргэддээ автомат буу тарааж өгсөн. израиль улсад мөн ялгаагүй бүгд л буу эзэмшиж, эрэгтэй, эмэгтэй ялгаагүй цэргийн алба хаадаг. Учир нь иргэд өөрсдийгөө аюулаас хамгаалах эрхтэй. Манайх бол хоёр хөрштэйгөө найрсаг харьцаатай, харьцангуй тайван улс орон. Гэвч эрхүү, Улаан-үд зэрэг хил дагуу хотуудад хар тамхины хэрэглээ өндөр. Ноднин жил Оросын нэг залуу манай улсад нэг хүнийг цохиод алчихсан тохиолдол ч гарсан.

-Эрх зүйн зохицуулалтыг нь хийж өгөөд иргэддээ галт зэвсэг эзэмших боломжтой болгох цаг үе нь мөн гэж бодож байна уу?

-Бид чинь бараг зуугаад жил төр засаг мэднэ, бүх зүйлийг шийднэ гэж явж ирсэн улс. Тийм болохоор хүмүүсийн энэ талын ойлголт тааруу байна. Авлигад өртсөн засаг төр иргэнийхээ аюулгүй байдлыг хамгаалж чаддаггүйг бид сүүлийн жилүүдэд хангалттай харлаа.

Иргэдийн маань бараг 70 хувь нь боломж гарвал гадагшаа явах хүсэлтэй гэсэн судалгаа ч гарсан байна лээ. энэ чинь аюулгүй орчин нөхцөл хангагдахгүй байгааг л нэг талаараа илэрхийлээд байгаа хэрэг шүү дээ. Тэгэхээр цаг үетэйгээ уялдуулаад иргэддээ мэдлэг мэдээлэл өгч, сургалт явуулж, буу эзэмших эрх олгодог байдал руу явах л хэрэгтэй.

 

“Өдрийн сонин”-ы 2024-05-30-ны баасан гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

---

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт Ардчилсан намын дарга асан С.Эрдэнэтэй ярилцлаа. Тэрбээр “Энэ сонгуульд Ардчилсан нам ялах бүрэн боломжтой” хэмээснийг II нүүрээс уншаарай.

Хүний эрхийн үндэсний комиссоос Олон Улсын хүүхдийн эрхийг хамгаалах өдөр болох гэж байгаатай холбогдуулан өчигдөр хэвлэлийн хурал хийв. Энэ үеэр ХЭҮК-ын гишүүн Ж.Хунантай ярилцлаа. Тэрбээр “Өдөрт нэг хүүхэд бэлгийн хүчирхийллийн хохирогч болж байна” гэлээ.

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт  “Гадаадад байгаа монголчууд сонгуульдаа идэвхтэй оролцож, эх орныхоо ирээдүйд хувь нэмрээ оруулна уу” хэмээн өгүүллээ.

Элсэлтийн ерөнхий шалгалт долдугаар сарын 4-7-ны өдрүүдэд болно. ЕБС төгсөж байгаа хүүхдүүд “ямар мэргэжил сонгох вэ” гэсэн асуулттай нүүр тулдаг билээ. Энэ талаар “Opendoor” байгууллагын боловсролын зөвлөх Н.Ариунаатай ярилцлаа

Дэлхийн мэдээ: ОХУ хамгийн том татварын
шинэчлэл эхлүүлэв

 

---

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы баасан гаригийн дугаараас уншаарай.

Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://admin.dnn.mn/plugi ns/news/login

Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн(77078975) нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас(70115015) болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно.

Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу.

Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээлэл аваарай.

“Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 1900-1987-гоос лавлана уу

 

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

Гэр бүлийн судалгаа, боловсролын үндэсний хүрээлэнгийн гүйцэтгэх захирал, гэр бүл судлаач, доктор, дэд профессор Б.Оюун-Эрдэнэтэй гэр бүлийн харилцааны асуудлаар ярилцлаа.

---

-Гэр бүлийн үнэ цэнийг та хэрхэн тайлбарлах бол. Гэр бүлийн харилцаа гэж юуг хэлэх вэ?

-Гэр бүл бол Монголын нийгмийг бүрдүүлж байгаа хамгийн суурь институт, үндсэн нэгж. Тийм ч учраас Монголын тусгаар тогтнол бол 980 мянга гаруй гэр бүлийн амьдрал дээр оршин тогтнож байгаа гэж болно. Гэр бүлийн харилцааг үндсэн хоёр системд хуваадаг. Эхнэр, нөхөр хоёрын дунд үүссэн харилцаа нь гэр бүлийн цөм суурь юм. Эцэг, эх хүүхдийн болон хүүхдүүд хоорондын харилцааг гэр бүлийн харилцааны дэд систем гэж үздэг. Гэр бүлийн харилцааг хамгийн энгийнээр тайлбарлавал гэр бүлийн гишүүд хооронд үүссэн харилцаа гэж ойлгож болно. Академик түвшиндээ хууль зүй, эдийн засаг, сэтгэл зүй, жендер, эрх мэдлийн харилцаа гэсэн үндсэн таван харилцааг өөртөө багтааж байдаг. Гэр бүлийн харилцааг зохицуулдаг эрх зүйн зохицуулалт нь энэ харилцаануудыг зохицуулахад чиглэгдсэн байдаг.

Шинжлэх ухааны үүднээс дүрэм, харилцаа хандлага, хобби, санхүү болон цагийн менежмэнт гэсэн гэр бүлийн таван хүчин зүйл байна гэж үздэг.

-Эрүүл харилцаатай гэж ямар гэр бүлийг хэлэх вэ?

-Гэр бүлийн харилцааны төлөвшил ямар байгаа вэ гэдгээс нь хамааруулаад гэр бүлийг эрүүл болон эрүүл бус гэж хоёр ангилдаг. Гэр бүлийн гишүүд сэтгэл хангалуун, харилцан бие биенийгээ хайрладаг, ойлгодог, хүндэлдэг, халуун дулаан уур амьсгалтай, амар тайван гэр бүлийг аз жаргалтай, эрүүл харилцаатай гэр бүл гэж үздэг.

Гэр бүлийн гишүүдийн бие биедээ итгэх итгэл дутмаг, нэгдмэл санаа зорилго гэхээс илүү харилцан зөрчил тэмцэл ихтэй, сэтгэл ханамж, аз жаргалын мэдрэмж доогуур, аз жаргал баяр хөөрийн хомсдолд орсон хүчирхийллийн харилцаатай гэр бүлийг эрүүл бус гэж хэлдэг.

-Эрүүл бус харилцаанд юу нөлөөлж байна вэ?

-Гэр бүлийн хүрээнд маш олон эерэг сөрөг асуудлууд бий болж байна. Энэ асуудлууд нийгмийн хөгжлийн хурд, мэдээлэл, техник технологийн хурд гэр бүлд үзүүлэх нөлөөлөл, даяаршил, соёлын глобалчлал, мэдээллийн хэт түрэлт зэргээс үүдэлтэй байна. Нөгөө талаас Монголын нийгмийн эдийн засаг, сэтгэл зүй, улс төрийн тогтолцооны төлөвшил, хууль эрх зүйн орчин, авлига хээл хахууль, шударга бус зүйлүүдээс болоод үүсч байгаа сөрөг асуудлууд байна.

Гэр бүлийн хүрээнд үүсч байгаа асуудлуудын дотор гэр бүлийн хүчирхийлэл буюу эрүүл бус харилцаатай гэр бүлийн тоо өсөн нэмэгдэж байгаа. Үүний нотолгоо нь цагдаагийн байгууллагад бүртгэгдсэн гэр бүлийн хүчирхийллийн гэмт хэргийн дуудлага мэдээлэл, шүүхээр шийдвэрлэгдсэн гэмт хэргийн тооноос харж болно. Хүчирхийллийн шалтгааны улмаас шүүхээр гэрлэлт цуцлуулсан тохиолдлууд байна. Мөн манай гэр бүлийн зөвлөгөө өгөх төвд гэр бүл болон сэтгэл зүйн зөвлөгөө авч буй хүмүүсийн нэлээд нь хүчирхийллийн асуудлаар хандаж байна. Сүүлийн үед эхнэр, нөхрийн харилцаанаас гадна эцэг, эхээс хүүхэдтэйгээ харилцах харилцаанд олон асуудал үүсч байна.

-Тухайлбал ямар асуудлууд үүсч байна. Шалтгаан нь юу вэ?

-Энэ нь гурван үндсэн шалтгаантай. Нэгдүгээрт эцэг, эхчүүд хүүхэддээ зарцуулах цаг зав багатай, гэр бүлийн үр бүтээмжит цаг бага байгаагаас сургууль, цэцэрлэгт нь даатгах , өвөө эмээд нь хариуцуулах, үл хайхарч, өөрийнх нь асуудлыг өөрт нь үлдээх байдлаас үүдэн хүүхдэд аав, ээждээ ээнэгшин дасах процесс сайн явагдаагүйгээс болоод итгэл үнэмшилтэй, бие хүн болох өсвөр насан дээрээ үл ойлголцол буюу эцэг, эхтэйгээ их зөрчилдөж байна.

Хоёрдугаарт ХХ зууны ээж, аавууд XXI зууны хүүхдүүдийг өсгөж, хүмүүжүүлж байгаатай холбоотой. Орчин үеийн хүүхдүүдийн үзэл хандлага, сэтгэл зүй өөр. Гэтэл эцэг, эхчүүд өөрсдийн уламжлалт хүмүүжлийн арга хэлбэр, хэв маягаар, эсвэл өөрсдийг нь аав, ээж нь хэрхэн өсгөж, хүмүүжүүлж тэдэнтэй харьцаж байсан тэр хандлагаар хүүхдүүддээ хандаж байна. Орчин үеийн хүүхдүүдийн сэтгэл зүйн онцлог болон тэднийг хүмүүжүүлэх, харилцах арга барилын талаар эцэг эхчүүдийн мэдлэг дутмаг байгаагаас үүдэлтэйгээр үл ойлголцох асуудал үүсч байна.

Гурав дахь нь орчин үеийн хүүхдүүдийн хувьд томчуудыг үг дуугүй шүтэн бишрэгчид, тэдний үгийг шууд хүлээн зөвшөөрөгчид биш юм. Одоогийн хүүхдүүд мэдэхгүй, чадахгүй зүйлээ томчуудаас асуухаас илүү гүүглээс хайгаад олчихдог болсон. Тэд томчуудад шүүмжлэлтэй ханддаг. Тэдний энэ байдал үг дуугүй өөрийгөө хүлээн зөвшөөрүүлэх гэсэн эцэг, эхчүүдийн хандлагатай зөрчилдсөнөөр үл ойлголцол үүсээд байгаа юм.

-Энэ зөрчил эцэстээ юунд хүргэх эрсдэлтэй вэ?

-Гэр бүл бол хүний хөгжлийн анхдагч орчин. Иймээс гэр бүл хүүхдэд ээлтэй орчин байх ёстой. Тэр гэр бүлд өсөж хүмүүжиж байгаа хүүхдийн хөгжил, төлөвшил хэвийн явагдаж, нийгэмд зөв хүн болох ёстой. Гэр бүлийн харилцаанд эцэг, эх хүүхдийн хоорондын зөрчил гүнзгийрэх тусам хүүхдийн өөрийгөө үнэлэх үнэлэмж, төлөвшилд сөргөөр нөлөөлөх хандлага байна.

-Эцэг, эхчүүд ихэвчлэн ямар хэв маягаар хүүхдээ хүмүүжүүлж байна вэ?

-Эцэг, эхчүүдийн хэв маяг, хандлагаас тухайн хүүхдийн хүмүүжил, төлөвшил ихээхэн хамаарч байдаг. Нэг хэсэг нь захирангуй хэв маягаар хүүхдээ хүмүүжүүлж байна. Нэг хэсэг нь үл хайхрах, зарим нь хүлцэнгүй буюу хүлээн зөвшөөрөх гээд эцэг, эх бүрийн хэв маяг өөр, өөр байна. Хамгийн гол асуудал нь гэр бүлийн боловсрол олгодог тогтолцоо Монгол Улсад алга байна. Эцэг, эхчүүд хүүхдээ хэрхэн өсгөж, хүмүүжүүлэх талаарх мэдлэг ойлголт маш дутмаг. Жолооч болохдоо жолооны курст суухтай адил амьдралын их далайд өөрийнхөө амьдралыг жолоодохын тулд яагаад юунд ч суралцахгүй байна гэдэг байж болшгүй зүйл. Монголчууд гэрийн хүмүүжлээр үр хүүхдээ хүмүүжүүлдэг, ирээдүйн амьдралд нь бэлддэг монгол гэр бүлийн сурган хүмүүжүүлэх зүй гэсэн маш том шинжлэх ухаантай байсан. Өнөөдөр нүүдэлчдйин ёс заншил, ахуй амьдралын хэв маягаасаа холдоод суурин амьдралын хэв маягт шилжсэнээр гэрийн хүмүүжлийн утга учир алдагдаж эхэлсэн.

-Одоо үед хүүхдээ хэрхэн хүмүүжүүлэх ёстой вэ?

-Хүүхдийг хэрхэн хүмүүжүүлэх вэ гэдэг дээр хүүхдийн нас сэтгэхүйн онцлог, хүйсийн байдлаас нь шалтгаалаад олон зүйлийг тайлбарлах шаардлага бий. Нэн тэргүүнд орчин үеийн хүүхдийн нас сэтгэл зүйн онцлог, хөгжлийн хэрэгцээг ойлгох хэрэгтэй. Орчин үе бол хараат бус бие даасан өөрөө өөрийнхөө асуудлыг шийдвэрлэдэг ийм бие хүнийг шаардаж буй нийгэм. Сайхан амьдрахад төр 50 хувийн үүрэг хүлээж, иргэн хүн өөрөө 50 хувийн оролцоотой байх юм. Тиймээс бид хүүхдээ тэр нийгэмд бэлдэх нь зүй юм.

Эцэг, эхчүүд өөрсөд рүүгээ өнгийж харах хэрэгтэй. Үглэж биш, үлгэрлэж хүмүүжүүлэх цаг нь болсон. Өөрийнхөө хийдэггүй, боломжгүй зүйлийг хүүхдээсээ шаардахын зэрэгцээ хүүхдэдээ буруу үлгэр дуурайлал үзүүлж байна. Эцэг, эхийнхээ үүрэг хариуцлагыг биелүүлмээр юм.

Хүүхдээ сонсдог, тэдэндээ үр бүтээмжтэй цаг гаргаж, хайрлаж хамгаалуулах, аюулгүй, үнэ цэнтэй байгаа гэсэн сэтгэл зүйн хэрэгцээг нь хангаач ээ. Гадаад руу яваад мөнгө, гоё зүйлс явуулаад хүүхдээ би хайрлаж байна гээд байдаг. Хүүхэд өдөр тутмын хайр, харилцаа, дэмжлэг туслалцаагаар дутаж, ээж, аавтай мөртлөө өнчин хүүхэд шиг өсөж байна. Нэг хэсэг нь сайхан байранд гоё хоол идүүлээд, гадаад асрагчтай байлгаж байгаагаа хүүхдээ сайн сайхан амьдруулж байна гээд яриад явдаг. Нөгөө хэсэг нь төрүүлээд л орхиод байдаг. Мэдээж эцэг, эхийнхээ үүргийг хамгийн сайн биелүүлээд явж байгаа нь дундаж давхаргынхан.

-Ямар ч байсан аав, ээжийгээ хайрлаж, хөгшрөхөөр нь асран тэтгэх ёстой гэсэн үзэл байдаг даа.

-Ээж, аав л бол сайн хүн байх ёстой. Хүүхэд нь л болж төрсөн бол эцэг, эхийгээ 100 хувь хүлээн зөвшөөрч, асарч, хайрлаж, хамгаалах ёстой гэсэн үзэл бол уламжлалт хандлага. Одоо үед энэ өөрчлөгдөж байна. Эцэг, эхийнхээ үүргийг биелүүлж, хүүхдээ зөв хүмүүжүүлж, зохих ёсны хайр халамжийг хүүхэд байхад нь өгч чадаагүй байж, өөрсдөө өтөл насанд очихдоо намайг асарч, халамжлах ёстой гэж хүүхдээсээ шаардах нь өнөө цагт зохимжтой зүйл биш болчихсон.

-Аавуудын үүрэг гэр бүлийн харилцаанд дутагдаж байна гэж их ярих болсон доо?

-2022 онд 4500, 2023 онд 4715 гэр бүл цуцлуулах хүсэлт гаргаж, шүүхээр салсан байна. Хамтран амьдарч, эсвэл салсан хэрнээ албан ёсоор гэр бүлээ цуцлуулаагүй гэр бүл олон байна. Энэ үед ихэвчлэн ээжүүд хүүхдээ авч үлддэг нь өрх толгойлсон ээжүүдийн тоо нэмэгдэж байга нэг шалтгаан юм. Мөн манайд өрх толгойлсон 15 мянган аав бий. 160 мянган өрх толгойлсон ээж бий гэсэн судалгаа байна.

Нүүдэлчдийн хувьд эр хүйстнийг эрхэмлэж дээдэлдэг. Өрх гэр бүл болон удам угсаан дотроо эрчүүдийн үнэ цэнэ, эзлэх байр суурь өндөр байсан. Эрэгтэй хүний гүйцэтгэх үүрэг ч их байсан. Сүүлийн үед эрчүүдийн нийгэмд эзлэх байр суурь, үнэлэмж нэлээд төвөгтэй байдалд байгаа. Дундаж наслалт эрчүүд эмэгтэйчүүдийнхээс 9.6 жилийн зөрүүтэй бага насалж байгаа нь ч хүүхдийн хүмүүжилд аавуудын оролцоог нэмэгдүүлэх зайлшгүй шаардлага бийг илтгэж буй юм.

-Гэр бүлийн амгалан тайван байдалд хүмүүс хэр анхаардаг болсон байна вэ?

-Орчин үед хүмүүсийн гэр бүлийн хандлага харилцан өөр байгаа нь хот, хөдөөгийн болон насны ялгаа их байна. Залуучуудын хувьд бусдадаа төвөг удахгүй байх, хувийн орон зайд нь халдахгүй, илүү ёс суртахуунтай байх талыг эрхэмлэх хандлагатай болсон байна. Дунд болон түүнээс дээш насныхан бусдын хувийн орон зай гэдэг ойлголт маш багатай учраас өөрийн сэтгэл хөдлөл, хандлагаар аливаа зүйлд хандах нь бусад гэр бүлүүдийн амьдралд төвөг учруулах, хүндэтгэлтэй хандахгүй байх нь их байна. Хамтын амьдралын соёл гэдэг зүйлд бүгд суралцаж чадахгүй байгаа нь учир дутагдалтай.

-Хонхны баяраараа боловсролын тогтолцоог шүүмжилсэн охинд олон нийт хүмүүжилгүй гэдэг талаас нь ч юмуу таагүй хандаад байх шиг байсан. Энэ тал дээр та юу хэлэх вэ?

-Тэр охин багш, эцэг эхийг муу гэж хэлээгүй. Боловсролын систем муу байна гэж хэлсэн. Би боловсролын системд 20 гаруй жил ажиллаж байгаа багш хүний хувьд 100 хувь буруутгахгүй байгаа. Тэр охин энэ системээр тодорхой хэмжээний боловсрол эзэмшсэн нь үнэн. Эргээд системдээ шүүмжлэлтэй хандаж байгаа нь ардчилсан нийгэмд эрүүл сэтгэлгээний нэг хэлбэр. Бүх зүйлийг шүүмжлэхгүй алгаа ташдаг болчихвол ардчилсан нийгмийн утга алдагдана. Эрхээ эдэлж, үгээ хэлж байгаа байдал, монголын нийгмийн үнэт зүйл. Үүнийг ойлгохгүй байгаа нь харамсалтай. Боловсролын системд тэр охины хэлснээр цалин хөлс, оюуны хөдөлмөрийн үнэлэмж тааруу гээд олон асуудал байгаа нь үнэн.

Л.МинжМАА

 

УИХ-ын дарга Г.Занданшатартай ярилцлаа.

---

-Яагаад цэгцтэй бодлого, цэгцэрсэн засаглал хэрэгтэй гэж үзэх болов?

Монголчууд бид Ардчилсан нийгмийн тогтолцоонд шилжин орсноор улс төр, эдийн засаг, нийгмийн шилжилтийг аажуу боловч амжилттай хийж ирэв.

Ардчилсан Үндсэн хуульт парламентын засаглал, олон намын систем, хүний эрх, зах зээлийн системийг хүлээн зөвшөөрч, нээлттэй нийгэм, сайн засаглалыг бий болгохоор бүгд л тэмүүлж, зорьж ирсэн байдаг. Гэвч хүссэн үр дүндээ тэр бүр хүрсэнгүй. Энгийнээр хэлэхэд молекулын эмх замбараагүй хөдөлгөөн өнгөрсөн 30 жилд өрнөсөн. Урагшаа ч хойшоо ч налсан, баруун зүүн тийш хөдөлсөн энэ эмх замбараагүй хөдөлгөөн нийгэмд бий болсон. Ардчилал тогтсон 30 жилд нэг буруу ойлголт нийгэмд тогтсон нь Ардчилал бол яаж ч болдог дураараа үйлдэл юм аа гэж ойлгогдож ирсэн. Үүнээс л үүдэж өнөөдрийн улс үндэстнээрээ зорьсон зорилгодоо хүрэхэд хугацаа алсарч, саад бэрхшээл алхам бүрт тохиох болов. Авилгал, хулгай гээд хэн чадаж байгаа нь дураараа дургидаг болсон. Энэ бүхнийг өөрчилж цэгцлэхийн тулд сууриас нь эхлэх ёстой, яг л барилгыг фундаментаас нь эхэлж зөв барьдаг шиг. Ийм л учраас Үндсэн хуулиасаа эхлэн энэ бүх гажуудлыг засахнийгмийн шаардлага бий болсон гэж хэлмээр байна. Ийнхүү хөгжил бол цэгцтэй бодлого, цэгцэрсэн засаглал юм байна шүү гэдгийг л 2019, 2023 оны Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтүүд баталж чадсан юм.

-Ардчилсан тогтолцоонд шилжих үеийн тохиолдож болох гажуудал, хүчин зүйлсүүдийн талаар гадны эрдэмтэн судлаачидер нь ямар дүгнэлтхийж байна вэ?

-Америкийн нэртэй улс төр судлаач Жеймс Вильсон, Жорж Келлинг нарын эрдэмтэд “Хагархай цонхны онол” гэдгийг дэвшүүлсэн юм билээ. Үүнийг хамгийн энгийнээр тайлбарлавал “Цонх хагарвал тэр дор нь шиллэж байх ёстой.

Хэрвээ ингэхгүй бол дараа дараагийн цонх хагарсаар нэг ч бүтэн цонх үгүй болно” гэсэн утгатай. Энэ бол нийгэмд бий болсон тулгамдсан асуудал, буруу хазгайг дор дор нь засаж шинэчилж байхгүй бол тогтолцооны гажуудал болж урхагшина гэсэн үг. Өнгөрсөн 30 жилд манайд нүдэн дээр цонх хагарсаар байсан ч бүтэн болгоход нь төдийлөн анхаарсангүй. Оролдлогууд мэдээж байсан ч тэр бүр бүтэлтэй болсонгүй. “Албан тасалгааны цонхоор амьдрал сайхан харагддаг”-тай адил “Хагархай цонх”-оор жавар салхи, тоос буртаг орж ирсээр, улам зузааран хуримтлагдсаар өнөөг хүргэжээ.

Би АНУ-ын Стенфордын Их сургуульд “Зочин судлаач”-аар ажиллаж байх үедээ Ларри Даймонд болон Жеймс Фишкин зэрэг нэр хүндтэй эрдэмтэд, багш нартай Монгол Улсын ардчиллын гажуудал, авлигын солиорол, хуулийн засаглал, хариуцлагатай төр, шударга ёс, нийгмийн тэгш бус байдал, ядуурал зэрэг нэн эмзэг сэдвийн тухай байнга ярилцаж хэрхэн шийдэх талаар санал солилцдог байв. Тэдний үзэж буйгаар ардчиллын төрийн ардчилсан соёл нь харьцангуй тогтвортой хөгжих үйл явцыг нягтарсан ардчилал хэмээн нэрлэж, ардчиллын чанар гэх үзэл баримтлалын хүрээнд судлагдахад анхаарлаа хандуулж байлаа. Бид “Дүр эсгэсэн ардчилал” гэж ярьдаг даа.Тэгвэл эрдэмтэд онолын түвшинд бодит үр дүн удааширч буй ардчиллын чанартай хэлбэр гэж үздэг юм байна.

-Бид ингэхэд ер нь хаашаа явж байна вэ, хөгжлийн тухай Таны тухайлсан тодорхой үзэл баримтлал?

-Ардчилал бол очих цэг биш хөгжлийн төлөөх хөдөлгөөн юм. Аливаа нийгэм байнгын хөдөлгөөнд байж л хөгждөг.

Өнөөдрийн бидний амьдралд тохиолдож байгаа алдаж буруудсаныхаа шалтгааныг олж, засан тэгшлэх ард нийтийн тэмцэл хөдөлгөөн, төр засгийн зүтгэл чармайлт нэгэн зүгт чиглэж байгаа нь сайн хэв шинж гарцаагүй мөн. Эмх замбараагүй мэт энэ цаг үеийг Монгол орон ИХ ХӨДӨЛГӨӨН-ий эрчим сайн засаглал руу тэмүүлэх ИХ НҮҮДЭЛ-ийн угтварт оршин байна гэж хэлж болно.

Эмх замбараагүй молекулын хөдөлгөөн энтропи гэж гэж термодинамикийн хоёрдугаар хуультай холбоотой нэг ойлголт байдаг. Хөдөлгөөн нь цэгцэрч, нэг урсгалд орохоороо энерги болж хувирдгийн адил эмх замбараагүй мэт энэ хөдөлгөөнийг өдөөж зөв чиглэлд оруулбал цэгцрэх хөдөлгөөн болж өрнөх нь дамжиггүй юм. Энэ үйл явц улмаар иргэнийхээ төлөө төр, хөгжлийг тэтгэсэн эдийн засаг, эрүүл, шударга нийгэм төлөвших хүчирхэг хөшүүрэг чиг зүг тогтох учиртай.

Шилжилтийн үеийн гажуудлыг засах тухай асуултын хариуг олохоор Стэнфордын Их сургуулийн Ардчилал, Хөгжил, Хуулийн засаглалын хүрээлэнд судалгаа хийсэн юм. Монгол Улсын хөгжлийн гадаад дотоод нөхцөл байдал, ардчилал, зах зээлийн эдийн засаг, хөгжил, хуулийн засаглалын талаар олон эрдэмтэдтэй уулзаж зөвлөсөн номуудыг нь уншиж судлаад “Хөгжил бол Цэгцрэх хөдөлгөөн” гэдэг номынхоо санаагаа олж 2015 онд анх бичиж байв. Ингээд энэ номоо уламж нарийвчилж, олон шинэ эх сурвалжаар баяжуулан дахин хэвлэж, энэ удаагийн номын баяраар нийтийн хүртээл болголоо.

-Та яагаад Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг Тогтвортой институт- Тогтолцооны реформ гэж үзэж байна вэ?

-Бид 2019 онд Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт өөрчлөлтөөр эрх мэдэл булаацалдсан тогтолцооны гажуудлыг засаж, хяналт тэнцэл, парламентын хяналтын бүрэн эрхийг нэмэгдүүлсэн.

Энэхүү нэмэлт, өөрчлөлтийн хүрээнд Монгол Улсын Их Хурлаас анх удаа “Хөгжлийн банкны” болон “Нүүрсний хулгайн” нээлттэй сонсголыг тус тус зохион байгуулаад байна. 2023 оны нэмэлт, өөрчлөлтөөр парламентын төлөөлөх чадварыг нэмэгдүүлэх зорилгоор гишүүдийн тоог 126 болгон нэмэгдүүлж, сонгуулийг холимог тогтолцоогоор явуулах, 78 гишүүнийг олныг төлөөлөх аргаар, 48 гишүүнийг хувь тэнцүүлэн төлөөлөх аргаар сонгохоор тусгасан. Үндсэн хуулийн өөрчлөлт бол өмнө нь бид сууриар нь тогтвортой болгон засаж чадаагүй байсныг тэнцвэржүүлсэн суурь шинэтгэл юм.

Институт гэсэн нэр томьёо нь байгууллага гэсэн латин үгнээс гаралтай их сургууль, хүрээлэн, тогтолцоо гэж хэрэглэгдэж ирсэн бөгөөд тухайн нийгмийг бүрдүүлэгч байгууллага, байгуулал гэж монгол хэлэнд орчуулагдсан байдаг. Судалгааны бүтээлүүдэд харилцан адилгүй орчуулж ирсэн тул институт- тогтолцоо гэж томьёолоод байгаа юм. Түүнчлэн Цэгцрэх хөдөлгөөн бол аливаа хөгжлийн эх үндэс мөн болохыг, тодорхойгүй, ёс журамгүй, сөргөлдсөн, зөрчилтэй байдал нь юунд хүргэдгийг, аливаа нийгмийн “тоглоомын дүрэм”-ийг тогтоон барьж байдаг институт-тогтолцооны үүрэг оролцоо, хэм хэмжээ, реформын талаар илүү нарийн судалж үздэг гэсэн үг тул Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн үзэл санааг ингэж томьёолон хэлж болох юм.

-Цэгцрэх хөдөлгөөн, цэгцтэй бодлогын үзэл санаа бидэнд ямар боломжийг бий болгох вэ?

-Эдүгээ дэлхий ертөнц дэх энтропи буюу эмх цэгцгүй хөдөлгөөн нь магадгүй маш олон зөрчил, мөргөлдөөнийг үүсгэх нөхцөл байдлыг бүрдүүлж байна.

Дэлхий нийтэд үүсээд буй эмх цэгцгүй хөдөлгөөн талцал хуваагдалд тэр бүр хүргэхгүй болов уу. Харин тухайн улс үндэстэн бие дааж хөгжих гарц гаргалгаагаа олох хандлага руу чиглүүлж байна. Өөрөөр хэлбэл, улс орны дотоод асуудлууд болох институт-тогтолцооны реформ, зам тээврийн дэд бүтэц, эрчим хүчний хөгжил, агаарын холбоо сүлжээ, интернэтийн хөгжил, гарц зэрэг нь нийгмийн дотоод асуудал, сорилтуудаа шийдвэрлэх, сул талаа давуу тал болгох гол шийдэл төдийгүй гадаад орчинтойгоо зохицох, холбогдох хөгжлийн “эргэлтийн цэг” болох боломж юм. Монголчууд бид парламентын ардчиллаа бэхжүүлж, Үндсэн хуулиа шинэчлэн, үнэт зүйл дээрээ нэгдэж чадаж байна.

Ийнхүү Нэг Монгол болж, Нэгэн зүгт нэгдэж байгаа эв нэгдлийн дулаарлын цаг үе тохиож буйд олзуурхахын ялдамд хөгжлийг тээсэн цэгцрэх хөдөлгөөний онол, үзэл баримтлалын асуудлаар Та бүхэнтэйгээ санал бодлоо хуваалцаж буйдаа баяртай байна.

Туршлага, сургамжаа шүүн тунгаах, алдаагаа засаж залруулах, тогтолцооны суурь шинэчлэл хийхэд чиглэсэн эрмэлзэл сүүлийн дөрөв, таван жилд эрчилсэн давлагаа болж өрнөж байна. Энэ бол ард түмний хүсэл эрмэлзэл үйл хөдлөл хөдөлгөөн болж байгаа үзэгдэл юм. Эмх замбараагүй мэт санагдаж болох ч энэ бол цэгцрэх хөдөлгөөн гарцаагүй мөн. Шуудайнд хийсэн үхрийн эвэр шиг эрх мэдэл булаалдсан тогтолцооны гажуудлыг бид үндсэн буюу суурь хуулиар зассан. Төрийн эрх мэдэл, түмэн олны санал бодол нэг талд, нэг зүгт гарахыг цэгцрэх хөдөлгөөн гэж бас тайлбарлаж болно.

Задралаас нэгдэл рүү шилжих, эмх цэгцгүй байдлаа цэгцрэх хөдөлгөөн болгох түүхэн хийгээд бодит боломжийг алдалгүй ашиглах нь монгол төр ард түмний маань хүсэл эрмэлзэл учир хүн бүрийн эрхэм зорилго байх ёстой юм. Нэгэнт эрчээ авсан цэгцрэх хөдөлгөөний хүчийг хэн ч тогтоож дийлэхгүй. Харин гажуудуулж болзошгүй. Тиймээс жам ёсны энэ үйл явцын эрчийг алдуулалгүй, улс орноо гажуудлаас гарган, хөгжлийн замд чиглүүлэх үйл хэрэгт иргэн бүр нэгдээсэй гэж чин сэтгэлээсээ хүсэж байна.

Баярлалаа. танд амжилт хүсье.

Ярилцсан Х.Ананд

 

Монгол Улсын Зөвлөх инженер, геологич Я.Бат-Ирээдүйтэй ярилцлаа.

---

-Геологийн салбарт хийгдэж байгаа хөрөнгө оруулалт хангалттай байна уу?

-Сүүлийн жилүүдэд геологийн салбарт хийгдэж байгаа хөрөнгө оруулалт хумигдсан. Геологич хүний хувьд энэ тал дээр харамсаж явдаг. Манай орны хууль эрх зүйн орчин тодорхой бус байна. Мөн манай геологи хайгуулын салбарт зарцуулж байгаа хөрөнгө оруулалт багассан гэж хэлж болно. Монгол Улсын эдийн засаг өсөлттэй байгаа ч тус салбарт зарцуулах хөрөнгө оруулалт өсөх ёстой байтал харамсалтай нь тэгэхгүй байна. Экспортын 90 гаруй хувийг уул уурхайн салбар эзэлж байхад салбарын гол хэсэг болох геологийн салбарт хөрөнгө зарахгүй байгаа нь таатай үр дүнд хүргэхгүй юм. Гэхдээ өнөөдөр гомдох, гонгинох биш тэмүүлэлтэй ажиллаж, амьдрах хэрэгтэй. Бид угаасаа л ядуу оронд амьдарч байна. Тиймээс бүгдээрээ тэмүүлэлтэй, зүрх сэтгэлээсээ хийж буй ажилдаа хандах хэрэгтэй байна.

-Ашигт малтмалын тухай хууль, Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулиудаас гадны хөрөнгө оруулалт шалтгаалдаг нь ажиглагддаг. Энэ тухай таны бодол ямар байдаг вэ?

-Аливаа том уур уурхай төслийн үр өгөөж урт хугацааны дараа ашгаа өгч эхэлдэг. Талх шиг өнөө шөнө хийгээд маргааш зарчихгүй. Геологийн салбарт хийгдэж байгаа ажлууд ямар зорилготой хийгдэж байна вэ гэдэг бол чухал асуулт. Аливаа геологийн ажил ямар зорилгод хүрэх нь тодорхой байх хэрэгтэй. Яахав, шинээр орд нээж, түүнийг шууд ашиглаж байгаа нь ховор. Гэхдээ шинэ орд нээх, шинэ бүтээн байгуулалтын ажил хийгдэх тал дээр хойрго, учир дутагдалтай байгаа. Нэг үгээр Монгол Улсад геологийн салбарт хөрөнгө оруулах нь боогдмол байдалд хүрсэн. Эдийн засгийн бодлого, гадны хөрөнгө оруулалтын асуудал нь тодорхойгүй байгаа нь геологийн салбар хөгжих боломжийг хумигдуулаж байна.

-Геологийн хайгуулын ажлууд хоцрогдолтой байна уу?

-Уул уурхайн салбарын тогтвортой хөгжлийн түлхүүр нь геологийн салбарын хөгжил. Геологийн салбарын судалгааны ажилд маш өндөр зардал шаарддаг. Өнөөгийн байдлаар геологи хайгуулын ажлууд 5-10 жилийн хоцрогдолтой байна. Судалгааны ажлууд таван жилээр хоцорч байна. Эдийн засагчид уул уурхайн салбар Монголын эдийн засгийн амин судас гэдэг. Харин уул уурхайг геологийн салбаргүйгээр төсөөлөшгүй. Ерээд оноос өмнөх геологи, хайгуулын салбарын хөгжлийг эргэн харахад улсын төсвөөс багагүй хөрөнгө мөнгө гаргаж бодит ажлууд хийдэг байжээ. Өнөөдөр улсын төсвийн хөрөнгөөс геологийн анхан шатны судалгааны ажлыг явуулахад тодорхой хэмжээний хөрөнгө мөнгийг гаргаж байгаа хэдий ч энэ хөрөнгө оруулалт нь үнэхээр хангалтгүй, мөн нарийвчилсан эрэл, хайгуулын ажилд зарцуулах эдийн засгийн боломжийг хааж байна.

-Цахилгаан автомашины эрэлт тасралтгүй нэмэгдэж байна. Цахилгаан автомашины батерейг бүтээхэд лити нэн шаардлагатай байдаг. Литийн ордыг илрүүлэх, судлах ажил хийгдэж байна уу?

-Лити нь критикал минерал юм. Орчин үеийн цахилгаан машин, механизмыг бүтээх гол түүхий эд. Монгол Улс литийн нөөцөөрөө боломжийг бий болгох боломжтой. Литийн орд байлаа ч түүнийг ашиглах боломжтой эсэх, олборлох технологи ямар байх зэрэг нь маш нарийн төвөгтэй. Тиймээс литийн баяжмалтай газар байлаа гээд шууд олборлолт хийчихгүй. Технологийн өртөг, үнэ, хэмжээ зэрэг олон хүчин зүйлсээс хамаарна. Энэ чиглэлийн судалгааны ажил их хийгдэж байна. Үүнийг хийхийн тулд цаг хугацаа, боловсон хүчин, хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй. Монгол Улс батерей үйлдвэрлэлийн салбарт хүч сорих боломж бий гэж хардаг.

-Хүмүүс газрын гадарга дээрээс чулуу түүж авах сонирхолтой байгаа нь ажиглагддаг. Бид тэдгээр чулууг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах боломжтой юу?

-Чи их эмзэг асуудал хөндөж байна. Манай орны хувьд гоёл чимэглэлийн чулууг ашиглах, түүний үнэ цэнийг бий болгох тал дээр боломж нь хомс. Жишээлбэл, мөнгөн эдлэлийг бид түгээмэл хэрэглэдэг болохоор мөнгөн эдлэлийн үнэ цэнэ гадны орнуудтай харьцуулахад харьцангуй бага. Алтны тухай ярьж байгаа бол өөр асуудал. Монголчууд олон жилийн түүх, аливаа чулууг ашигладаг арга барил их өөр юм. Геологийн түүхэн процессын үед үнэт чулууг шууд ашиглаж байгаа бодит жишээ бага. Хүмүүс хэрэглэхгүй. Харин болор гэх мэт чулууг барилгын гоёл чигмэглэлийн зорилготой ашиглаж байна. Хүмүүс ийм үнэт чулууг ашиглаж байна, энэ бол үнэт чулуу гэж хэлэх миний хувьд учир дутагдалтай. Манай иргэд хаш хөөрөг гэх мэт хагас үнэт чулуулаг их хэрэглэдэг. Хятадаас гаралтай үнэт чулууг их хэрэглэж байна. Монголоос олборлосон үнэт чулууг хэрэглэж байгаа нь бага. Учир нь тэдгээрийг боловсруулах үйлдвэр манайд байдаггүй