Тулгар төрийн 2233, Их Монгол Улсын 818, Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсны 113, Ардын хувьсгалын 103 жилийн ой, Үндэсний их баяр наадмын бөхийн барилдааны гурвын даваа эхлэх гэж байна.
Гурвын даваанд улсын цолтой 61 бөх барилдана. Энэ жилийн наадамд нийт 98 улсын цолтой бөх барилдсан бөгөөд нэг, хоёрын даваанд 37 нь бөх өвдөг шорооджээ. Тодруулбал, улсын арслан цолтой гурав, заан цолтой гурав, харцага цолтой зургаа, начин цолтой 25 бөх өвдөг шороодсон юм.
Тулгар төрийн 2233, Их Монгол Улсын 818, Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсны 118, Ардын хувьсгалын 103 жилийн ой Үндэсний их баяр цэнгэл наадмын их насны морьд барианд орлоо.
Ховд аймгийн Чандмань сумын уугуул Батчулууны Ерөөлтийн халтар түрүүлж, Говь-Алтай аймгийн Халиун сумын уугуул Гантөмөрийн Чинзоригийн Дөлгөөн халтар аман хүзүүдэж, Шунхлай” группын ерөнхийлөгч Пүрэвийн Батсайханы халиун айргийн гуравт, Архангай аймгийн Хотонт сумын уугуул Дуламсүрэнгийн Лхагвасүрэнгийн хул халзан йргийн дөрөвт, Улаанбаатар хот, Налайх дүүргийн харьяат Цогнойжамцын Даваагийн хээр айргийн тавд тус, тус хурдаллаа.
Энэ жил Их Монгол Улс байгуулагдсаны 818 жил, Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсны 113 жил, Ардын хувьсгалын 103 жилийн ойн Монгол төрийн их баяр наадам эхлэхэд ганцхан хоног үлдлээ. Хүн бүр баяр наадмын бэлтгэл хийж, их хот маань хөл хөдөлгөөн ихтэй байна. “Би хотоо сахиж үлдэнэ, та нар явах болоогүй” гэж ч бие биенээ цаашлуулах нь энүүхэнд.
Үндэсний их баяр наадмаар бүх нийтээрээ зургаа хоног амарна. Энэ өдрүүдэд хөдөө гадаа аяллаар явахдаа ялангуяа гол усны ойр орчим аялж зугаалахдаа бага насны хүүхдүүддээ анхаарал халамж сайн тавихыг цагдаагийн байгууллагаас сануулсаар байна.
Саяхан Ховд аймагт нэг ой гурван сартай хүүхэд усанд урсаж яваад хайрганд тээглэн тогтсон байдалтай байхад нь тус нутгийн залуу уснаас гарган амь насыг нь аварч, эмнэлэгт хүргэсэн тохиолдол бий. Осол эндэгдэлгүй, гэр бүл, найз нөхдөөрөө баяр наадмын өдрүүддээ баяр хөөр, аз жаргалтайгаар амарч, аялж зугаалаарай. Хотол түмнээрээ сайхан наадаарай.
Баян хонгор аймгийн нутагт Монголдоо л ганцхан нэртэй Баацагаан cум гэж бий. Тэр бол Говь-Алтай нурууны салбар уулс Улаан, Дунд, Хар хэмээх цуврал гурван Аргалант нуруу болон Хангайн нурууны баруун өмнөд төгсгөл Уушгийн нуруу, Олонтээгүүдийн дунд, Нууруудын хөндий хэмээн геологи-газарзүйн ШУ-нд томьёологдон мөнхөрсөн, говь хангай хосолсон өнө мөнхийн сайхан нутаг билээ. Энэхүү зурвасыг өгүүлэгч нь гурван Аргалант нурууны Дунд Аргалантын өвөрт Улаан шуутын Цалгар хэмээх хаваржаанд /Оорцог хэмээх өвөрмөц тогтоцтой өвөлжөөний хажууд/ төрж ажгуу.
Энэ сайхан нутагт юутай аз завшаанаар төрж өссөн иргэн хүний хувьд Баацагаан сумынхаа байгуулагдсаны 100 жилийн ойд зориулан өөрийн бахархал, сэтгэлийн өргөлийг өргөх минь энэ. Түүхэн бичгээс сөхвөл 1691 оноос эхлэн Сайнноёнхан аймгийн Эрдэнэ вангийн хошуу, Цогтой гүний хошуу, 1713 оноос эхэлсэн Дархан засгийн хошуу, 1752 оноос эхэлсэн Дайчин вангийн хошуудаас 1923 он хүртэл бүрэлдэн тогтсон бөгөөд 1924 оноос ерөнхийдөө өнөөгийн Баацагаан сумын нутаг дэвсгэрт хамаарах үндэс суурь тавигдсан байна.
Өөрөөр хэлбэл, эдгээр дөрвөн хошууд нь Хангайн нуруунаас Говь- Алтайн нуруу хүртэл өргөн уудам нутагт зүүн хойноос баруун урагш чиглэсэн говь хангай хосолсон зэрэгцээ хошууд оршин тогтносон нь тэр үеийн мал аж ахуй, бэлчээр, байгалийн онцлогийг харгалзан гайхамшигтай оновчтой засаг захиргааны зохион байгуулалттай нэгжүүд байсан ажгуу.
Энэхүү зохион байгуулалт нутаг дэвсгэрийн онцлог 1924 оноос нилээд их өөрчлөгдсөн боловч ерөнхий төрх, хэмжээ нь хадгалагдан үлдсэн байна. Энэ нутаг түүхт газар нутаг, домогт хүмүүсээр арвин юм. Хэрсэнгийн уудам тал нутгийг дайран зүүнээс баруун зүгт чиглэсэн Улиастай – Өмнийн говийг холбосон эртний торгоны замын салбар дайран өнгөрч байсны гэрч болох Замын овоо /талын овоо/ байх бөгөөд одоо ч олон замын уулзвар, түүхийн гэрч, замын тэмдэг болж торойж байдаг. Бас сумын төв болох Баянсайраас зүүн урагш 5 км зайд олон түүхийг агуулсан “Монголын овоо” хэмээх өвөрмөц байршилтай тусгай өндөрлөг бий. Бөөнцагаан нуураас Адгийн цагаан нуур хүртэл 80-аад км үргэлжилсэн Цагаан голын баянбүрд бол дэрс, хармаг, чихэр өвс, төрөл бүрийн бударгана, бургас хөмүүл, таана, багалуур, ерхөг зэрэг ургамлын олон төрөл зүйл бүхий Баацагаанчуудын дөрвөн улиралдаа өвөлжиж, хаваржиж, зусаж, намарждаг өгөөж баян жаргалын орон билээ. Энэ нь ямар ч үеийн ган зудаас малчдыг аварч гардаг диваажин гэмээр нутаг. Баацагаанчууд гурван Аргалантын нуруутайгаас гадна гурван уудам тал нутагтай. Хэрсэнгийн тал, Шалын хоолой, Өвөр хоолой, Баруун хаяа гэж бий. Эдгээр нь малын бэлчээрийн ургамал, хүмүүл, таана, ерхөг, хялгана, багалуур, төрөл бүрийн бударгана, янз бүрийн шаваг зэрэг нарийн өвс ургамал арвинтай тул таван хошуу мал үржүүлэх хөгжүүлэхэд маш тохиромжтой нутаг билээ. Ийм учир мал сүрэг нь тарга тэвээрэг сайтай, сүү сааль, ноос ноолуур арвинтай байдаг.
Ялангуяа ямааны цөрөм ааруул бол бүс нутагтаа байтугай улсын хэмжээний брэнд бүтээгдэхүүн билээ. Тэгээд ч улсад хамгийн олон ямаатай нь Баацагаан сум юм.
Ийм сайхан нутагт төрсөн зон олон н ь гайхамшигтай хөдлмөрч, ажилсаг, авъаслаг, ааш зан сайтай, төлөв төвшин, ноён нуруутай, эх оронч баатарлаг ард түмэн. Баацагаан сумын ахмад үеийнхэн 1939, 1945 оны дайны жилүүдэд эх орноо хамгаалахад хүчин зүтгэж, өнөөгийн бидний тайван амгалан аж төрөхөд өөрсдийн эх оронч сэтгэл зүрхээ халуун амь, бүлээн цусаа зориулсан байгаа юм.
Эдгээрийн дотроос Х. Дамдинсүрэн, Б.Дамчаабадгар, Г.Пунцаг, Ү.Пүрэвжав, О. Жамц, С. Жогоо, Д.Буриад, П.Лхагваа, Б.Магар, Б.Жамц, П. Цозон, Б. Бямбаа, А.Бүдхүү, Д.Адяасүрэн, Ж.Баасан Б.Баасан, Ж.Тарав, Б. Дашзэвэг, Д.Саарай, З.Сандаг, Г.Содоом зэргийг төлөөлүүлэн дурдаж болно.
Мөн эдгээрийн дотроос цэргийн өндөр цолтон, генерал, хурандаа нар төрөн гарчээ. Генерал Н.Паль, Хурандаа Ш.Өөдөс болон сүүлйин үеийн хурандаа А.Диваачамба, Г.Мэлс нарыг дурдах ёстой. Үүнээс гадна, зөвхөн энэ сумаас төрийн соёрхолт яруу найрагч Чойжилжавын Лхамсүрэн, төрийн соёрхолт, соёлын гавъяат зүтгэлтэн яруу найрагч Пүрэв жавын Пүрэвсүрэн нарыг дурдахад л хангалттай. Эдгээр зохиолч, найрагчдын уран бүтээлийг зөвхөн уугуул нутгийнхан байтугай Монголын бүх ард түмэн чихээрээ сонсож, нүдээрээ уншиж сэтгэлийн таашаал авдаг нь үнэхээр бахархалтай.
За тэгээд тус сумын ард олноос олон эрдэмтэд, инжинерүүд, урлаг соёлын гавьяатнууд төрөн гарсан буй. Гавьяат жүжигчин, дуучин Х.Пүрэвдорж, Ц.Алтанцэцэг, гавьяат тээвэрчин С.Зинаа, Г.Ишжамц, гавъят багш Д.Батсүх, Б. Хуушаан, Ч.Баясгалан, гавьяат малчин Б. Доржпүрэв, А.Дагвасамбуу. Гавьяат эмч доктор Ж. Батаа, Ж. Баттөр, Ардын багш Л.Гантөмөр, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн У.Юмчмаа, Аж үйлдвэрийн гавъяат ажилтан Б.Сундуйжав, Малын гавъяат эмч Ч.Согдог, ХАА гавьяат ажилтан М.Бадам, Гавьяат дасгалжуулагч Д.Мөнх-Эрдэнэ зэрэг маш олон гавьяатнууд төрөн гарчээ. Мөн ШУ-ныг хөгжүүлэхэд хүндтэй гавьяа байгуулсан эрдэмтэн доктрууд бол техникийн ухааны доктор П.Аюурзана, эдийн засгийн шинжлэх ухааны доктор Н.Логи, Анагаахын ШУ-ны доктор Д.Аюуш, Г.Ууганцэцэг, Г.Халиунаа, социологийн ШУ-ны доктор О.Сарантуяа, хим йн ШУ- ны доктор У.Ганзориг, философич доктор Ч.Бүжидмаа зэрэг эрдэмтдээс гадна хүндэт профессорууд, клиникийн профессорууд, олон төрөн гарчээ.
Мөн олон арван улсын сайн малчид, аврага малчид, улсад шалгарсан байна. Үүнд: Г.Дамдинхүү, Д.Батхүү, Д. Дүнхэр, Г.Сэрээ хүү, Ч. Цэдэв, Б.Адъяа, Л.Сономпил, Л.Намсрай, П.Сэмнээ, Д.Төмөрбаатар, Ц . Дэмчиг, С. Үрчгэр, С.Тамжаа, Ц.Цогбадрах, Б.Чойдорж, Г.Батдамба, С.Эрдэнэ-Очир, Ч.Батсүх, Ж.Ганзориг зэрэг олон арван туршлагатай малчид олонтой билээ. Тэдний хүч хөдөлмөр, хичээл зүтгэлийн үр дүн бол 1973 онд тус сумын хөдөлмөрчдийг БНМАУ-ын Ардын их Хурлаас 1973 онд “Алтан гадас” одонгоор шагнасан явдал билээ. Энэ үед тус сумыг хожим хөдөлмөрийн баатар болсон Гомбожав удирдаж байжээ.
Энэхүү Говь Хангай хосолсон, бас завсрын бүсийн байгал цаг уур, уул ус, хадлан бэлчээр, ан амьтан, араатан жигүүртэн зэрэг нь маш олон төрөл байдгаараа маш өвөрмөц нутаг болой.
Өөрөөр хэлбэл , Баацагаан сумын нутагт Монголын говийн хамгийн том нуур болох Бөөнцагаан нуур (225 хавтгай дөрвөлжин км талбайтай) мэлтэлзэж говь нутгаа чимж байдаг. Түүний өмнөт, зүүн өмнөд хөвөөг нь говийн хамгийн өвөрмөц шинж тэмдэг болох заган ой, Хармагийн довцог эмжиж байдаг юм. Тэрхүү нууранд хангай нурууны өврөөс эх авсан Байдраг, Заг, Цагаан турууны голууд нийлж цутгадаг. За тэгээд, Улаан, Дунд, Хар Аргалантынхаа нуруунд аргал угалз, янгир хургалж, Шалын хоолой, Хэрсэнгийн уудам талуудад хар сүүлт, цагаан зээр, үнэг чоно, хярс зэрэг хээрийн зэрлэг амьтад, улаан номонд багтсан ховордсон амьтад бүгд бий.
Бөөн цагаан, Адгийн цагаан нууранд нь хун, ангир, нугас, галуу, цахлай, зуун хурга зэрэг нүүдлийн шувууд урин хаварт ирэн, үр төл, дэгдээхэйгээ өсгөн үржүүлж аваад намартаа буцдаг бөгөөд тэдгээрийн хувьд диваажингийн орон болой.
Баацагаан сум байгалийн асар их баялагтай, зэс, төмөр, мөнгө, хар тугалга, газрын ховор элемент зэрэг металлууд, шохойн чулуу, элс хайрга, байгалийн өнгөлгөөний чулуу зэрэг ашигт малтмалууд арвинтай. Эдгээрийн дотроос газрын гадаргуугийн болон газрын доорх цэнгэг усны нөөцөөрөө Монголдоо бараг тэргүүлэх шахам арвин юм. Зөвхөн цагаан гол, Хэрсэн, Байдраг, Буйлсан, Адгийн цагааны газрын доор х усны тогтоогдсон болон барагцаалсан нөөц 28.3 мянган м3/хоног ажээ.
Баацагаанчууд алтаар биш, газрын доорх цэнгэг усны нөөцөөрөө бахархдаг. Тэр бол ирээдүй амьдралын хамгийн чухал эх булаг нь билээ. Өөрөөр хэлбэл, энд Эхийн голын адилаар төрөл бүрийн хүнсний ногоо, жимс жимсгэнэ, төрөл бүрийн мод сөөг бүхий ойн зурвас бий болох тааламжтай нөхцөл бүрэн бий.
Тус сумын нутагт сум нутгийн хүмүүсийн бахархал болсон Бөөнцагаан нуур, Байдрагийн гол, Заган ой, Ноён богд, Сэнжит хад, Муруй хад, Улаан хаалгын хадан хавцал, Оорцогийн бууц, Холбоо могой зэрэг нэн эртний хүрмэн чулууны тээгүүд, чулуун хөшөө, эртний өвөг дээдсийн булш хиргисүүр, Хэрсингийн тал, Шалын хоолой зэрэг байгаль, түүхийн тоглохын чулуун хөшөө, Дашлагын овооны чулуун хөшөө, хянганы хадны зураг зэрэг түүхийн дурсгалуудаар арвин юм.
Ийм сайхан уултай, талтай, нууртай, голтой, баянбүрд тэгширсэн, нутагтай ард олон 2013 оноос эхлэн зуун жилийнхээ ойг угтан сумын төвөө тохижуулах, цэцэрлэгт хүрээлэн байгуулах, гудамж талбайг камержуулах, цахилгаан шугам татах, гэрэлтүүлэх, ахуй үйлчилгээний төв барих, халуун усны төвлөрсөн барилга барих, үүрэн телефоны сүлжээ бий болгох, өвс тэжээлийн нөөц бүрдүүлэх, багийн төвүүдийг тохижуулах, орон нутгийг судлах танхим байгуулах, нийтийн спортын заал барих, цэвэр ус болон бохирын суваг шугам байгуулах зэрэг олон арван бүтээн байгуулалтын ажил гүйцэтгэж түүхт ойгоо амжилт бүтээлээр дүүрэн угтаж байна.
Өчүүхэн миний бие, геологи ч мэргэжил эзэмшиж, Монгол эх орныхоо нэлээд газраар судалгаа, шинжилгээ, ашигт малтмалын эрэл хайгуулын чиглэлээр ажиллаж байхад өөрийн төрсөн нутаг Баацагаан юунаас илүү сайхан санагдаж, үргэлж зүрх сэтгэлдээ тээж явдгаа нуугаад яахав. Холын аянаас нутгаа зорьж, хилийн дээс дөхөх үед Гурван аргалантын жингийн тэмээ шиг цувраа уулс алсад цэнхэртэн сүүмийж, Бөөнцагаан нуурын цэгээн гадаргуу цайвалзан мяралзах нь өөрийн эрхгүй сэтгэлийг минь хөвсөлзүүлэн, аав ээжтэйгээ учирч буй мэт гэгээн бодол төрдөг билээ.
Геологич Б.Банзрагч
2024 оны долдугаар сар.
Аялал зугаалгын өдрүүд эхэлж байгаатай холбогдуулан Монгол Улсын Далайн захиргааны Усан замын тээврийн Бүртгэл хяналтын хэлтсийн дарга Т.Олонбаяраас дараахь тодруулгыг авлаа.
-Далайн захиргааны Усан замын тээвэр ямар ажлыг голчлон хийдэг юм бэ?
-Усан замын тээврийн салбарын хууль тогтоомжийн хэрэгжилтэд хяналт тавьж ажилладаг. Хоёрдугаарт, усан замын тээврийн хэрэгслийн бүртгэл тооллого, техникийн хяналтын үзлэгийг хийдэг. Мөн иргэд, олон нийтэд салбарынхаа талаарх мэдлэг мэдээллийг олгох сургалт семинарыг тогтмол зохион байгуулдаг. Хөвсгөл, Өгий нуурт хяналтын пост байгуулж, эргүүл хяналтын ажил хийж байна.
-Манай улсад үйл ажиллагаа явуулж байгаа хэчнээн завь байдаг вэ?
-Одоогийн байдлаар улсын бүртгэлд 228 тээврийн хэрэгсэл байна. Эдгээрийн хамгийн их нь буюу 139 нь Хөвсгөл нуур дээр үйл ажиллагаа явуулдаг бол Архангай аймагт 43 завь байна. Бусад нь Увс, Сэлэнгэ, Баян-Өлгий зэрэг томоохон гол, нууртай аймгуудад бүртгэлтэй байна.
-Олон завь байдаг юм байна. Тэдгээрийн аюулгүй байдалд хэрхэн хяналт тавьдаг вэ?
-Манайд усан замын тээврийн хэрэгслийн бүртгэлийн нэгдсэн сан гэж бий. Энэ санд бүртгэлтэй тээврийн хэрэгслүүдээ жил бүр үзлэг, тооллогод хамруулдаг. Хоёрдугаарт, тусгай зөвшөөрөл авсан иргэддээ урьдчилан сэргийлэх болон төлөвлөгөөт хяналт шалгалтыг ЗТХЯ-ны Салбарын хяналтын газартай хамтран хийдэг. Ноднин жилээс эхлэн бид завьнуудад байршил тогтоогч төхөөрөмж суурилуулсан. Ингэснээр Авто тээврийн үндэсний төвтэй гэрээ байгуулан тэдний тээврийн хяналтын системийг ашиглан хяналт тавьж байна.
-Аялал зугаалгын улирал болж байна. Иргэд маань завиар аялахдаа юуг анхаарах ёстой байдаг вэ?
-Манайд бүртгэлтэй завинууддаа бид дээр хэлсэнчлэн байнга хяналт тавьж ажилладаг. Гэтэл манайд бүртгэлд хамрагддаггүй завь гэж бий. Яагаад гэхээр манай улсын хуулинд гурван метрээс илүүгүй урттай болон ахуйн зориулалтай завийг орон нутаг хариуцаж явдаг. Мөн иргэд хамгийн их осолддог зүйл нь хийлдэг завь. Дотроо стандартын шаардлага хангасан, хангаагүй гээд олон янз байдаг. Усан сан, эргийн хамгаалалттай газарт ашиглах ёстой завийг хүмүүс худалдаж аваад л хэрэглэж байгаа нь эрсдэл дагуулж байна. Тийм болохоор “Хийлдэг завь тоглоом биш” гэсэн аяныг холбогдох газруудтай хамтран сүүлийн жилүүдэд хэрэгжүүлж, заавар мэдээлэл өгч байгаа. Дээрээс нь манай иргэдийн усны талаарх боловсрол тааруухан нь осол эндэгдэл гарахад нөлөөлдөг. Аврах хантааз хэрэглэдэггүй. Үр хүүхдүүдээ хийлдэг гудсан дээр суулгаад хүртэл явуулчихдаг.
Өнгөрсөн сард болсон номын баярын үеэр нэгэн сонирхол татахуйц ном олны хүртээл болсон нь “Бодисадва-Хязгааргүй хязгаар” гэх бүтээл байсан юм. Номын зохиогчид нь Б.Батбаяр, Б.Наранбаатар нар. Харин номын найруулгын зөвлөхөөр Д.Урианхай, утга зүйн зөвлөхөөр гавж С.Гантөмөр нар ажилласан нь уг номын чансааг эхнээсээ илтгэх мэт. Энэхүү бүтээл нь аль ч насныхан уншихад тохиромжтой. Бүх л насныханд яг л таарсан гэмээр. Амьдралын утга учир гэж чухамдаа юу билээ, аливаа бүхний учир шалтгаан, гүн ухаан, тогтлын талаар маш энгийн хэллэгээр тоймлосон нь олзуурхууштай байлаа. Уг бүтээл нь “Зүй тогтол, Үйлийн үр, Төв үзэл, Гэгээрэл, Бодь оршихуй” гэх таван бүлэгтэй.
Хүн гэдэг бодьгал хүмүүний ертөнцөд ирээд аливааг эргэцүүлэн бодохуйц насанд ирмэгцээ амьдралын утга учир юу вэ, бид мөн чанартаа юуны төлөө амьдардаг вэ, бурхан хийгээд чөтгөр байдаг уу, урд хойд нас гээд түмэн зүйлийн тухай эргэцүүлэн боддог. Бусдаас ч лавлаж, өөрөө ч дотроо бясалгадаг. Нарт дэлхийн найман тэрбум хүн бүгд л энэ талаар өөрөө ч мэдэлгүй бодож үзсэн байдаг байх.
Харин ахуйд баригдан, аливаагаас алсрахын хэрээр дээрх асуултдаа хариулт олохыг хичээх нь үгүй болж эхэлдэг нь хүмүүний алдаа мэт. Хүн төрөлхтний соёл иргэншлийн үүрийн гэгээ манхайн цайсан тэр цагаас хойш тоолж баршгүй олон эрдэмт мэргэд төрсөн ч гэлээ Будда шиг учир шалтгаан, зүй тогтлын талаас цэгцтэй цогц хариулт өгсөн нь тун цөөн аж. Бурхан багш өөрөө “Та бүхэн миний сургаалыг сайтар нягтлан эргэцүүлж, мөнхүү утга санааг нь онож танихыг хичээгээрэй. Мэргэдийн сургаалыг авахдаа ч маш сайн шүүн эргэцүүлэх хэрэгтэй” гэж сургасан нь бий.
Аливаа ном бүтээлийг уншихад яалтгүй сэтгэлд хоногшоод үлдчихдэг янз бүрийн эшлэлүүд олон байдаг. “Бодисадва-Хязгааргүй хязгаар” номонд байх олон, олон эшлэлээс онцлон бичих нь зүйтэй.
“Төмрөөс үүссэн зэв эргээд төмрөө иддэгийн адил хүнээс үүдсэн нүгэл эргээд хүнээ хэмлэнэ. “Энэ ертөнцийн бүхий л зүйлсийг үгүйсгэхэд гурван буруу үзэл байдаг тухай Бурхан багш сургасан нь:
-Аливаа бүхэн зөвхөн заяа төөргийн дагуу болдог,
-Бүх зүйл бурхнаас шалтгаалдаг,
-Аливаа зүйлс учир шалтгааны ямар ч холбогдолгүй…
Хүний зан чанарыг таних хялбар биш. Хүн бүхэн өөрсдийн өгөгдсөн араншинтай. Хэдий тийм боловчиг хүмүүсийг доорх дөрвөн төрөлд ангилж болох аж.
-Зөвхөн өөрөө зовж шаналж буй хүмүүс,
-Зөвхөн бусдыг зовоож буй хүмүүс,
-Өөрөө ч зовж бусдыг ч зовоодог хүмүүс,
-Өөрөө үл зовж, бусдыг үл зовоодог хүмүүс.
Хүн зөвхөн өөрийн төсөөлж чадах зүйлсийг л бүтээдэг. Төөрөгдөх, гэгээрэхийн аль аль нь санаа сэтгэлээс урган үйлдлээс үүднэ.Тиймийн учир сэтгэл санаа нь хязгааргүй бололцоо, тааварлахын эцэсгүй хүчийг агуулж байдаг. Хүн аль болох л аятай таатайг хүсэмжилдэг. Тиймээс бидний сэтгэл санаа таатай аятай бүхэнд дасаж хүлэгдэхэд ямагт бэлэн байдаг аж.
…Үүлс нарыг хаавч өөрөө сарнин замхардгийн адил уур ухааныг дийлэвч удалгүй намжин замхарна.
Ухааны сохор зуун жилийн амьдралаас утгыг таньсан нэг өдрийн амьдрал эрхэм. Гэгээрнэ гэдэг хамгийн энгийндээ алив бүхний зүй тогтол, учир шалтгаан, үр дагаврыг танин мэдэхэд сэтгэл санаа, оюун ухаанаа бүрэн дайчлах чадвартай болохыг л хэлж буй хэрэг ажээ.
Эрхэм уншигч таны ширээн дээр байнга байж болох уг цомхон хэрнээ агуулга агуу бүтээлийг сонирхож уншихыг хүсч байна. Урмыг эс хугалах ном ажгуу.
“Домгийн шувуу үргээж Монгол наадам эхэллээ”. Орчин үед энийг сонсоод ихэнх нь инээд хөөр болж шоолж байна гэж ойлгодог. Энэнд шоолох юм байхгүй. Энэ бол бичиг номын хүмүүст бол ив ил зүйрлэл юм. Ингэхэд домгийн шувуу гэж юуг хэлнэ вэ. Анх энэ үгийг хэн хэлэв, хэн бичив гэж.Тэгвэл энэхүү “Домгийн шувуу” хэмээх нь одооны хүмүүсийн үл ойлгох бичгийн хэлний л зүйрлэлээс өөр юу ч биш. Энэ үгийг анх сонин, телевиз, радиогийн үе, үеийн нэрт сэтгүүлчид хэлж, бичсээр өдгөө монголчуудын сэтгэл, зүрхэнд наадам гэх үгтэй дүйцэхүйц хоногшин үлджээ. Үлгэр домогт өгүүлэх шувуудын хаан буюу гайхамшигт хүч чадалтай, маш том биетэй шувууг Хангарьд хэмээн нэрлэдгийг бид мэднэ. Үүнийг санскрит хэлэнд “домгийн шувуу” гэж тайлдаг аж.Хэрвээ энэхүү аварга том домгийн шувууг хунгийн чуулган мэт олуулаа чуулж байхад нь үргээвэл яах вэ. Том шувуу учраас хөөрөх гэж аварга далавчаа хэдэнтээ дэвэхийн хажуугаар багагүй зайнд газарт гүйж, хурдаа авч таараа.Маш их сүр хүч, тод үзэсгэлэнт агшин төсөөлөгдөж байгаа биз.Тэгвэл энэхүү домгийн шувуудын дэвж байгааг эрийн гурван наадмын нэг хүчит бөхчүүдийн гараа, дэвэлттэй адилтган зүйрлэж. Наадмын хүчит бөхчүүд Хангарьдын дэвэлтээр дэвэн дэвсээр гарч ирлээ гэж ярьдаг.Улсын цолонд “гарьд” хэмээх цол бий.Тиймээс л Монголын сэтгүүл зүй энэхүү үгийг анх олон түмэндээ таниулснаар эдүгээ хүртэл монголчууд бид домгийн шувуу үргээж, Монгол наадам эхэллээ хэмээн ярьдаг болжээ.Гэхдээ шоолж доош нь хийж гутаах маягаар.
Тулгар төрийн 2233, Их Монгол Улс байгуулагдсаны 818, Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсны 113, Ардын хувьсгалын 103 жилийн ой, Ардчилсан хувьсгалын 35 жилийн ой энэ жил тохиож байна. Монгол үндэстний дэлхийн олон улсаас ондооших гол ялгарал, түүх соёлын илэрхийлэл бол Үндэсний их баяр наадам.Өнө мөнхөд мандан бадрахуйн тайлал болсон нар, сар, галыг бэлгэдэн, эв нэгдэл, төрт ёс, бахархлыг зөгнөдөг монгол наадам нь эрхэмсэг оршихуй, ижилсэн эвлэхүй, бахдан омогшихуйн утга учиртай. Энэхүү баярын талаар түүхийн хуудаснаас сөхөн үзвэл, эртний Хүннүгийн үед очих аж.Хүннү гүрний нэгдсэн төр байгуулагдсан үе буюу МЭӨ I-II зууны үеэс эхтэй. Тухайн үеийн сурвалж, бичгүүдэд наадмын талаар дурдсан байдаг нь үүнийг гэрчлэх төдийгүй морь, бөх, сурыг тулгар төрийн үүсэл хэмээн үздэг байв. Хүннүчүүд бутархай овог аймгийн эв нэгдэл, цэргүүдийн байлдааны ур чадварыг сайжруулах зорилгоор наадам зохион байгуулж ирсэн нь өдгөө монгол угсаатнуудын эрийн гурван наадмын төрхийг олжээ гэж үздэг. Түүнчлэн Монголын нууц товчоонд эрийн гурван наадмыг “Хуран сар” буюу долдугаар сард тэмдэглэдэг байсан тухай тэмдэглэсэн нь бий. Энэ мэт Үндэсний их баяр наадмын үүх түүх, ёс заншил, бэлгэдэл, бэлгэшээлийг яривал асар их зүйлийг бичнэ.Юутай ч энэ жилийн наадам хатуу цагийн дараа бас шинэ сонголтын дараа болж байгаагаараа онцлогтой.
Өнгөрсөн өвөл, хавар ямаршуухан болж өнгөрснийг малчид, иргэд мартаагүй.Өвөл хүндхэн болсон ч энэ зун нийт нутгаар зуншлага сайхан болж байгааг олон хүн хэлж байгаа.Цаг сайханд наадам, найр тэмдэглэх шиг жаргал хаана байх вэ гэж ярих хүн ч олон байна.Төрт ёсны их баяр наадмаа шинэ төр, шинэ засагтай угтаж байгаа нь ч энэ жилийн наадмын нэгэн онцлог.Тиймээс монголчууд бүгд Үндэсний их баяр, цэнгэл наадмаа тэмдэглэхдээ ам сайтай, сэтгэл уужуу золгон баярлаж байна.Ард түмэн баярлах, цэнгэх эрхтэй.Харин ардын засаг, “алаг” засаг баярлах арай эрт байна.Баярлахаасаа өмнө овоорсон баахан асуудлаа шийдэх хэрэгтэй гэдгээ мэдэж байгаа байлгүй.Баяр болж байна гээд ард түмэнтэйгээ зэрэгцээд хөөрцөглөөд байх цаг үе биш. Зуны сар зургаа биш.Урин дулааны цагт шийдэх асуудал олон байгаа.Даруйхан хамтарсан Засгийн газрынхаа үйл ажиллагааг идэвхжүүлж салбар бүрийнхээ овоорсон ажлаа цэгцлэх хэрэгтэй байна.Наадмын дараа намар.Намрын эхэнд л цахилгаан, эрчим хүчний асуудал чинь яригдаж эхэлнэ. Өнгөрсөн өвөл арай ч гал алдалгүй давсан. Энэ жил шинэ шийдэл, нэмэлт станцгүй л бол ёстой найраагүй, бүгдээрээ хөлдөцгөөнө гэдгээ мэдэж байгаа юу. Наадмаас хойш энэ асуудлаа шийдэхэд та нарт гуравхан сарын хугацаа л байгаа. Энэ хугацаанд шинэ том станц барина гэж хоосон хийрхэж байгаад асуудал үүсэх вий. Том станцаа ч барих ажлаа хаялгүйгээр хажуугаар нь батерей станцуудаа байгуулчих. Энэ богинохон хугацаанд та нарын хийж чадах гол ажил чинь л энэ болж таарах байх.
Харин энэ ажлаа түргэн хийх шаардлагатай. Тэгж чадвал намар, өвөл эрчим хүчний асуудалд хэсэгтээ санаа зовохгүй давчихна гэж эрдэмтэд, судлаачид хэлсэн. Наадам, найр гэлтгүй намрын асуудлуудаа өнөөдрөөс яаралтай шийдэх хэрэгтэй.Нийслэл хотын хувьд наадмын дараа хэсэгхэн аниргүй орших байх.Энэ хугацаандаа бид утаа, түгжрэлээ түр мартдаг муу зуршилтай. Ард түмэн хэсэг хугацаанд мартаж болох ч шинэ төр, засаг мартаж болохгүй. Та нарт мартах ч эрх байхгүй.
Энэ жилийн өвөл нийслэлчүүд нөгөө л сайжруулсан түлшээ түлэх байх. Угтаа хагас коксжсон нүүрс түлдэг болъё гэдэг нь зөв гэдгийг мэргэжилтнүүд хэлсэн.Гэхдээ энэ жилдээ манай төр, засаг энэ чигийн үйлдвэрээ барьж амжихгүй болсон нь тодорхой.Ирэх жил Хятадын утаагүй түлшийг оруулж ирэх асуудлаа эртнээс ярьж, санхүүжилт, тендер юу хэрэгтэй байна тэр бүхнийг нь одооноос шийдэхийн төлөө Төрийн бодлого, шийдвэрээ яаралтай гаргацгаа. Тэгж байж нийслэлчүүд утаанаасаа ойрмогхон салж чадна.Сургууль орохоор түгжрэл жинхэнэ утгаараа тэг зогсолт үзүүлнэ.Тиймээс одооноос тендер юмнуудаа явуулж, давхар зам, тойруу зам, гүүрэн байгууламжуудынхаа зураг төслийг яг таг бэлэн болгочих хэрэгтэй байна.Энэ жилдээ багтаад дээрх бүтээн байгуулалтын ажлуудынхаа зураг төслийг гаргаад, санхүүжилтийг нь шийдчихэж чадвал ирэх жилийн хавар гэхэд ажлууд нь эхнээсээ хэрэгжээд явах боломж үүснэ.Энэ жилийн есөн сарын 1-ийг түгжрэлтэйгээ өнгөрөөдөг юм аа гэхэд ирэх жил бид түгжирмээргүй байна шүү, Ерөнхий сайд аа, Хотын дарга аа. Угтаа хамгийн амархан, богинохон хугацаанд асуудлыг нь шийдэх боломжтой зүйл бол Улаанбаатар хотын автозамын түгжрэл гэж гадна, дотны мэргэжилтнүүд ярьдаг. Үнэн бол энэ асуудлаа даруй шийдэцгээ.Та бүхний хамтарсан засгийн гол уриа бол том асуудлаа шийдье, хурдан хөгжье гэж байгаа.
Яг энэ уриа шигээ ажлаа гялалзуулмаар байна.Наадам найр гэж хавтайгаар явбал энэ сонгуулийн үр дүн, иргэдийн саналаар та нар тоглолоо л гэж ойлгох хэрэгтэй.Л.Оюун-Эрдэнийн Засгийн газар “Шинэ сэргэлтийн бодлого” гэх зүйлийг дэвшүүлээд багагүй хугацаа өнгөрсөн.Энэ бодлогод тусгагдсан боомтын боймыг тайлна гэх хөтөлбөр чинь юу болсон бэ.Одоо хүртэл боомтууд боймлогдсон хэвээрээ байна. Тиймээс боомтынхоо боймыг бодитой тайлцгаа.Хамтарсан Засгийн газрын шийдэх гол ажлуудын нэг нь энэ байх. Сонгуулийн дараахь эдийн засгийн нөхцөл байдал таагүй болно гэж эдийн засагчид анхааруулж хэлж байсан. Тэгвэл эдийн засгийн өнөөгийн өсөлтөө хадгалах, төгрөгийн ханшаа алдахгүй байх чиглэлд одооноос л анхаарч ажиллах шаардлагатай. Наадам, найр гээд явчих л юм бол энэ олон ажлууд та нарын шийдвэрийг хүлээгээд байж байхгүй л байх.Валютын нөөц таван тэрбум ам.доллар давсан. Энэ зун, энэ наадмаар нөөц улам бүр нэмэгдэх хандлагатай байгаа. Гэвч наадмын дараа гаднаас барилга, хүнс, түлш, шатахуун, хувцас, автомашин, эрчим хүч гээд авах бараа, бүтээгдэхүүн асар их бий. Тиймээс экспорт, импортынхоо асуудлыг одооноос л анхаар.
Асуудлыг товчхон хэлэхэд ийм олон зүйл байна. Шийдэл, шийдвэр, санхүүжилтээ хүлээж байгаа олон асуудал Монгол Улсад байна. Бараг энэ олон асуудлыг харж, мэдрээд, яаж шийдэх вэ гэж толгойгоо гашилгаж суугаа хүнд юун наадам, юун зугаалга, амралт бодох манатай баймаар. Гэтэл шинээр байгуулагдсан парламентын гишүүд, хамтарсан Засагт орох тохироогоо хийсэн улстөрчид та бүхэн чихэр долоосон хүүхэд шиг баярлан бахдаж, инээж цовхчиж байгаа чинь ард түмэнд таалагдахгүй шүү.Нэг л их инээцгээсэн, нэг л их ард түмнийхээ төлөө гэж ирээд шударга дүр эсгэн хүмүүс яваад л байна даа. Та нарыг ард түмэн, улс орныхоо төлөө ажиллах уу, эс ажиллах уу гэдгийг иргэд андашгүй мэднэ.
Төрийн ордны торгон хивсэн дээгүүр толгойндоо шинэ ширээ сандлаа бодон маасайн явахыг чинь ч ард түмэн алхаа гишгээнээс чинь шууд л танина.Ард түмэн баярлаж, цэнгэж, зугаалж болно. Ардын засаг, алаг засаг, анхын 126-д энэ жилдээ наадах эрх байхгүй.Ирэх жилийн ажлаа энэ жилдээ багтаан хийчихээд дараа жил даврахгүй сайхан наадацгаагаарай. Эцэст нь, гайхамшигт Монгол наадам эхэллээ. Монгол түмэн маань хотол олноороо сайхан наадаарай.
Э.МӨНХТҮВШИН
Монголын барилгын салбарыг Олон улсад таниулах, Монголын Барилгын Үндэсний Ассоциац ТББ-ыг барилгын салбарын бизнес эрхлэгчдийн томоохон төлөөллийн байгууллага болгон үүсгэн хөгжүүлж, өнөөдрийн түвшинд хүргэхэд бодитой хувь нэмэр оруулан, тууштай ажиллаж буйг болон
Улаанбаатар хотын дүр төрхийг өнгө нэмэн өөрчилсөн офис ,нийтийн орон сууц, хауc хотхонууд, олон арван нийгэм ахуйн барилга байгууламжуудын төслүүдийг амжилттай удирдаж ашиглалтад хүлээлгэн өгч барилга, үл хөдлөх хөрөнгийн салбарт Олон улсын менежмент, чанарын стандартуудыг анхлан нэвтрүүлэхэд оруулсан хувь нэмрийг нь өндрөөр үнэлэн Монголын Барилгын Үндэсний Ассоциацийн Тэргүүн, ЦАСТ компанийг үүсгэн байгуулагч Нямрагчаагийн Баярсайханыг Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зарлигаар “МОНГОЛ УЛСЫН ГАВЬЯАТ БАРИЛГАЧИН” цол тэмдэгээр шагналаа.
Монгол ардын намын жагсаалтын нэгдүгээрт бичигдэж парламентад сонгогдсон УИХ-ын гишүүн Ганзоригийн Лувсанжамцтай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.
-Юуны өмнө Төрийн эрх барих дээд байгууллагад сонгогдож нийт иргэдээ төлөөлөн ажиллах болсонд баяр хүргэе. Шинэ гишүүн болоод орж ирсэн анхны сэтгэгдэл тань ямар байна вэ?
-Энэ удаагийн сонгууль холимог тогтолцоогоор буюу тойрогт нэр дэвшигчдээс гадна нам дугуйлснаараа өмнөх хоёр сонгуулиас ялгаатай байлаа. МАН-ын хувьд жагсаалтаар нэр дэвшигчдээ салбаруудын төлөөлөл, мэргэшсэн боловсон хүчнээр бүрдүүлснээрээ мөн онцлог байлаа. Тангараг өргөж байхад сэтгэл их хөдөлсөн. Маш том үүрэг хариуцлага ирж байгааг ухаарсан.
Би хариуцлагатай, тууштай байдал, хамтын ажиллагаа гурвыг хувийн амьдрал болон ажлын арга барилдаа чухалчилдаг хүн. Өргөсөн тангарагтаа тууштай байж түмэн олны төлөөлөл гэдгээ ухамсарлаж, ёс зүйтэйгээр ажиллахыг зорьж байна.
-Улс төрийн ууган хүчин МАН-аас танд анх жагсаалтын нэгдүгээрт бичих саналаа яаж тавьж байв. Тухайн үед та ямар байдлаар хүлээн авч байсан бэ?
-Жагсаалтаар нэр дэвших саналыг авахдаа би нэгэн цагт Хүлэгү хааны захирч байсан Турк улсын Газиантеп хотод сэргээн босголтын төсөл дээр ажиллаж байсан. Намын удирдлагаас утсаар санал тавьсан. Тухайн үед итгэж өгөхгүй тулгамдаад татгалзсан боловч сайн бодож үзээрэй гэсэн. Гэр бүлтэйгээ ярилцаад ийм зоригтой, шийдмэг санал тавьж байгаа болохоор улс орныхоо төлөө хариуцлагатайгаар ажилласан нь зөв гэсэн шийдвэр гаргасан. Харин нэгдүгээрт, бичигдсэнээ өглөө онгоцноос буугаад л мэдсэн. Үнэнийг хэлэхэд тухайн үед их сандарсан шүү.
-Та бол залуу хүн, боловсролтой хүн. Энэ утгаараа өнгөрсөн 30 жилийн хугацаанд Монгол Улсын хөгжил, Монгол төрийн бодлого юунд нь онож, юунд нь алдаж ирэв гэдгийг юу гэж бодож явдаг вэ?
-Сүүлийн 30 жилийн хугацаанд төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас чөлөөт зах зээл рүү шилжих үйл явцыг дутуу дулимаг хийсэн гэж боддог. Ялангуяа эрчим хүч, дэд бүтэц, хот байгуулалт, барилгын салбар нь төр болон шат шатны дарга нараас хэт хараат байгаа нь алдаа гэж боддог. Мөн сонгуулийн тогтолцоо нь тойргийн буюу гишүүд улс орны бодлого гэхээсээ илүү сонгогдсон тойрогтоо түлхүү анхаарч, жижиг цар хүрээгээр ажилладаг тогтолцоо давамгайлсан нь буруудсан гэж боддог.
-Ерэн оноос эхлээд бид Ардчилсан тогтолцоо, чөлөөт зах зээлийн нийгэм рүү шилжсэн. Өнөөдөр энэ бүх эрх, эрх чөлөө бүрэн утгаараа хангагдаж чадаж байгаа гэж харж байна уу?
-Сая хэлсэнчлэн дутуу дулимаг зүйл байгаа учраас нийгэм эдийн засгийн олон асуудал шийдэгдэж чадалгүй өдийг хүрсэн гэж хардаг. Улс үндэстэн бүр өөр өөрийн онцлогтой. Тухайн өгөгдөл, нөхцөл, соёл, аж амьдралд тааруулан оновчтой шийдэл, шинэчлэл, шилжилтийг хэрэгжүүлж байж хөгжлийн үүд хаалга нээгдэнэ гэж хардаг. Бүрэн эрхийнхээ хугацаанд ардчилал, эрх чөлөө, чөлөөт эдийн засгийг тууштай дэмжиж ажиллана.
-Хөгжсөн орнуудыг харахад эдийн засгаа аль болох чөлөөт урсгалаар явуулж ирсэн байх юм. Хувийн хэвшил, бизнес эрхлэгчдээ хааж боох, татвараар дарамтлах биш, эсрэгээрээ бүх хаалтаас чөлөөлж бизнес хийх боломжийг нь нээлттэй болгож өгснөөрөө тухайн улс хөгжсөн жишээ олон. Манай улс яг энэ жишгээр явж чадаж байна уу?
-Юуны түрүүнд эрчим хүч, дулаан, цэвэр бохир ус зэрэг хот байгуулалтын суурь болсон инженерийн дэд бүтцийн салбар дахь хувийн хэвшлийн оролцоог нээж, төр давамгайлсан байдлыг арилгах ёстой гэж бодож байна. Бусад салбарт ч мөн адил төрийн оролцоог багасгаж, чөлөөт өрсөлдөөнийг дэмжиж, татварын болон хууль эрх зүйн таатай орчныг бий болгох, гарааны болон жижиг дунд бизнесийг дэмжих, үүнийг хэрэгжүүлэх оновчтой бодлого боловсруулахыг зорьж ажиллана. Тийм болохоор эдийн засгийн байнгын хороо, аж үйлдвэржилтийн бодлогын байнгын хороонд орох саналаа бүлгийн даргадаа өгсөн. Цомхон төр, чадварлаг хувийн хэвшил, чөлөөт өрсөлдөөнийг бий болгож байж улс орон хөгжинө гэж боддог. Цаашдаа ч энэ үзэлдээ тууштай байна.
-Яг энэ цаг үед Засгийн газрын бүтэц, бүрэлдэхүүн байгуулагдаж байна. Иргэдийн хувьд хамтарсан засаг байгуулагдах асуудал дээр хоёр талтай шүүмжлэлийг хэлж байна л даа. Хувь гишүүнийхээ хувьд та ямар зарчим баримталж байна вэ?
-Бусад намуудын мөрийн хөтөлбөрийг уншсан. Ерөнхий зорилт, чиглэл дээр ижил төстэй талууд олон харагдсан. Тоон зорилт бага зэрэг зөрсөн ч харж буй зүг нэг бол тухайн салбарууд дээр хамтраад ажиллах нь зүйтэй гэж хувьдаа бодож байна. Ер нь сонгуулийн холимог тогтолцоотой улс оронд хамтарсан засаг байгуулагдах жишээ түгээмэл байдаг шүү дээ. Харин мэргэжлийн, чадварлаг, туршлагатай хүмүүсээс бүрдсэн засаг байгуулагдаасай гэж бодож байна.
-Хэн, хэн сайд болох вэ гэдэг асуудал олны анхаарлын төвд байгаа. Яг энэ цаг үед сошиалаар таныг сайд болох тухай мэдээлэл их харагдаж байна. Таны нэр үнэхээр сайдад яригдаж байгаа юу?
-Албан ёсоор надад ийм мэдээлэл огт ирээгүй. Энэ явж байгаа мэдээлэл тандалт, эсвэл шуум болов уу гэж бодож байна.
-Улаанбаатар хотод хүн амын талаас илүү хувь нь аж төрдөг. Тэр утгаараа нийслэл хотын асуудал уул мэт их. Ядаж замын түгжрэлээ бид яаж шийдэх вэ. Метро барьчихвал замын түгжрэл алга болно гэж үзэх хүн олон. Үнэхээр тийм нөхцөл үүсэх үү?
-Юуны өмнө яагаад ийм нөхцөл байдалд хүрсэн шалтгааныг тайлбарлах ёстой байх. Манай улсын хот байгуулалтын хууль эрх зүйн орчин сүүлийн 30 жилийн хугацаанд төдийлөн сайн шинэчлэгдэж чадаагүй.
Хуучин социалист буюу төр нь бүх асуудлыг шийдэх гэж оролддог, дээрээс доош чиглэсэн захиргаадалтын хот байгуулалтын тогтолцоотой хэвээрээ байна. Мөн хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөө, газар зохион байгуулалтын төлөвлөгөө, хүн амын нутагшилт суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөл, салбарын яамдуудын төлөвлөгөө гээд хэтэрхий их төлөвлөгөө байдаг. Тэдгээрийн уялдаа сул, төсөв болон хөрөнгө оруулалтын тодорхойгүй байдлын улмаас утаа, түгжрэл зэрэг хотын асуудлууд үүссэн. Хууль эрх зүйн орчныг засаж, иргэдийн оролцоот, иргэндээ чиглэсэн, 20 минутын хот консептыг хэрэгжүүлж байж суурь асуудлууд шийдэгдэнэ.
-Түгжрэлийн тухайд…?
-Улаанбаатар хот нь өөрөө автомашин бус нийтийн тээвэрт зориулсан хот. Хүн бүрд хүртээмжтэй олон сонголтот, оновчтой нийтийн тээврийн сүлжээнээс шийдэл эхэлнэ. Оновчлолын хувьд жишээ нь III, IV хорооллоос хотын төв рүү явдаг автобус хэт их ачаалалтай байхад Шар хад-Толгойт чиглэлийн автобус харьцангуй ачаалалгүй атлаа хэтэрхий олон автобус явдаг. Иймд бид бодит бөгөөд чанартай мэдээлэл цуглуулах, боловсруулан дүгнэж, иргэдийн санал, зорчилт хөдөлгөөний тандалт судалгаанд үндэслэсэн арга хэмжээ авах шаардлагатай байна. Зам зогсоол барих, өргөтгөх хэрэгтэй гэсэн санал их сонсогддог. Нөгөө талдаа явган болон дугуйгаар зорчигчдод ээлтэй орчинг бүрдүүлэх шаардлага хэрэгцээ бас өндөр байгаа. Автомашин ашиглалтыг багасгах цогц арга хэмжээ үгүйлэгдэж байна. Тэрэгтэй, тэргэнцэртэй, таягтай бүх иргэдэд зориулсан гудамж, хотыг хүмүүс хүсч байгаа гэдэгт итгэлтэй байна. Үүний тулд хорооны иргэдийн нийтийн хуралд суурилсан төлөвлөгөө боловсруулалт нэн чухал. Мэргэжил, туршлагадаа суурилж эдгээр болон бусад асуудлууд дээр анхаарч ажиллана.
-Сая сонгуулийн өмнө томоохон хэд хэдэн аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагааг зогсоож, дансыг нь царцаалаа. Ер нь Монголд бизнес эрхлэгч, баялаг бүтээгчдийнхээ эрх ашигт нөлөөлөх, халдах асуудал цөөнгүй гардаг. Тэдний эрх ашгийг хамгаалах чиглэлд та ямар санал санаачилга гаргаж ажиллах бодолтой байна вэ?
-Төр бол хувийн хэвшил болон иргэдийн татвар дээр оршин тогтнодог. Бизнесийн орчинг сайжруулах хууль эрх зүйн орчинг бүрдүүлж, зөв зохицуулалт хийх нь гол үүрэг гэж боддог. Хэн нэгэн дарга, эсвэл төрийн байгууллага хувийн хэвшлийн үйл ажиллагааг дур мэдэн гэнэт зогсоох, дансыг хаах, ганц татварын байцаагчийн шийдвэрээр өндөр торгууль тавих зэрэг асуудал ардчилсан, чөлөөт эдийн засагтай улсад байж болохгүй гэж хувьдаа боддог. Зөвхөн шүүхийн шийдвэр дээр үндэслэж хийгдэх ёстой болов уу. Хааж хурааж, цагдаж хорихгүйгээр хянаж шалгах бүрэн боломжтой шүү дээ. Энэ асуудал бол зөвхөн нэг хувийн хэвшил, ажил олгогчийн асуудал биш. Тэнд ажиллаж байгаа олон ажилтан, тэдний ар гэр, үр хүүдүүд бас байгаа гэдгийг анхаарч, болгоомжтой хандах ёстой. Бизнес эрхлэх орчин чөлөөтэй, таатай байж л эдийн засаг хөгжинө. Хөдөлмөр эрхлэгч, ажил олгогч зэрэг бүх талуудын саналыг сонсож, салбарын төлөөлөл болсон бусад гишүүдтэйгээ хамтарч бизнесийн таатай орчинг бий болгох, хувийн хэвшлийг хамгаалах, төр хувийн хэвшлийн түншлэлийг дэмжих тал дээр анхаарч ажиллана. Мөн зөвшөөрлийн тогтолцооноос стандартын тогтолцоонд бүрэн шилжих бодлогыг хэрэгжүүлж, ямар нэг үйл ажиллагаа эрхлэхэд зөвшөөрөл авах бус, зөвхөн мэдүүлэхэд л хангалттай тогтолцоог бий болгохоор зорьж байна. Товчхон хэлэхэд, ажил хийж амь зогоохын тулд төрөөс зөвшөөрөл авдаг тогтолцоог утгагүй зүйл гэж хувьдаа боддог.
-Таны улс төрийн ирээдүйн зорилго юу вэ?
-Дээр хэлсэн барилга хот байгуулалтын бодлогын өөрчлөлт, хууль эрх зүйн орчинг засаж залруулж, хүн төвтэй, хүндээ чиглэсэн ая тухтай хотыг бий болгох нь миний хувийн болон улс төрийн зорилго. Хот байгуулалтын салбар өөрөө өөрчлөлт гарах, тэр нь мэдрэгдэхэд хугацаа их шаарддаг болохоор зорилгодоо тууштай зүтгэнэ. Зөвхөн нийслэл хот гэлтгүй аймгийн төвүүд ч утаагүй болж, машин төвтэй бус хүн төвтэй хот болохыг зорино. Харин Улаанбаатар хотоо дэлхийн өвлийн нийслэл болоосой гэж мөрөөддөг. Үүнийхээ төлөө хамтын ажиллагааг чухалчилж, иргэд оршин суугчидтайгаа ойр ажиллаж, нийгмийн төлөөллийнхөө хувьд улс төрд шинэ шийдэл, зарчим, соёлыг бий болгохын тулд мөн хичээж ажиллана аа. Ардчилал, эрх чөлөөг бэхжүүлэхэд хэвлэл мэдээллийн салбарын үүрэг, оролцоо чухал гэж боддог. Хамгийн эхний алхам бол хэвлэлийн эрх чөлөөг хамгаалах явдал гэж боддог. Дөрөв дэх засаглал, үнэнг хамгаалагч гэгддэг салбарын та бүхэнтэй ойр байж, нээлттэй ажиллахыг зорьж байна. Танай хамт олон, бусад хэвлэлийн байгууллага, мөн уншигч олондоо амжилт хүсч, үндэсний их баяр наадмын баярын халуун мэндийг хүргэе. Гадаадад олон жил ажиллаж амьдарсан болохоор наадмаа үзэхийг тэсэн ядан хүлээж байна.
Э.МӨНХТҮВШИН
Энэ сарын 7-17-ны хооронд Богд хааны ордон музейд “Хорин нэгэн Дара эхийн чуулган” нэртэй үзэсгэлэн нээгдэж байна. Энэ талаар тус музейн захирал, “Болор цом”-ын эзэн, яруу найрагч Ц.Эрдэнэбаатараас тодруулсан юм.
-Үзэсгэлэнгийн нэг хэсгийг “Сахиус догшдын бүжиглэл” хэмээн нэрлэсэн нь ямар учиртай юм бэ?
-Сахиус догшдыг тэнгэрээс газарт буулгана гэдэг бол хүн төрөлхтний баяр. Монголчуудын баяр бол наадам, наадмын эхлэл бол Даншиг шүү дээ. Даншиг гарахад цам гарч байсан. Цам нь тэнгэр газаргүй баярлаж байна гэх санааг бий болгож, дээд аль нэг орноос догшид сахиусыг буулгаж байгаа хэрэг. Лхачинсүрэн гэх цагаан өвгөн энэ замбуулинд бууж ирээд догшид сахиус, бурхдаа дууддаг. Цагаан өвгөн бол урт нас, аз жаргалын бэлгэдэлт дүр. “Зуу насалж зургаадай таяг тулаарай” гэж монголчууд ярьдаг, ерөөдөг.
Зургаадай таяг гэж юу болохыг энэ үзэсгэлэнгээс харж болно. Энэ таяг зөвхөн Богд хааны ордон музейд л байдаг. Цагаан өвгөний иж бүрэн хувцас, дээл, эрхи, гутал энд байна.
Гутал нь гэхэд барын арьсан гутал. Домогт: Нэгэн анчин ан хийж яваад бар алсан чинь тэр нь эх болох гэж буй бар байж таараад үхэхдээ дөрвөн зулзага төрүүлжээ. Нэг дор таван амь сүйтгэлээ гээд тэр хүн ихэд гэмшээд дахин хүйтэн зэвсэг амьтан руу шагайхгүй гэж тангараг өргөж, түүгээр зогсохгүй гэгээрэн бурхан болсон гэдэг. Яг Б.Лхагвасүрэн “Буутын ус” зохиолд гардаг шиг юм болж л дээ. Ингээд тус анчны агнасан өнөөх барын арьсаар хийсэн гутал гэж болно.
-Цамын ёслол болж, цагаан өвгөн гарч ирэн бүжихэд Богд хааны ордон музейд буй үзмэрүүдийг хэрэглэдэг үү, эсвэл өөрийг хэрэглэдэг үү?
Мэдээж тухайн цагт хэрэглэгдэж байсан л эдүүд байх. Ер нь 1937 онд 700-гаад сүм хийд устгагдсан гэж ярьдаг шүү дээ.
Тэдний 500-гаад нь өөр өөрийн өвөрмөц онцлогтойгоор Цам гаргадаг байсан гэнэлээ. Тэгэхээр цам бол нэлээд хөгжсөн зүйл бололтой. Жахар буюу Даншиг наадам нь шажны хаан буюу Богдыг урт наслуулж, удаан жаргуулах, нас буяныг нь нэмэх зорилготой л хийгдэж буй наадам. Хаанд зориулагдсан цам учраас бусдаас арай өөр байх нь дамжиггүй. Тиймд “Хүрээ цам” бол зиндаа өндөр.
-Энд дэлгэгдсэн үзмэрүүдээс товч танилцуулбал, олон түмэнд илүү хүрэх болов уу?
-Богдын ар талд Аюуш бурхан залдаг байсан уламжлалтай. Энэхүү Аюуш бурхны зээгт наамлаар бүтээгджээ. Зээг наамал гэдэг бол торгон дээр бурхнаа зураад өнгөөр ялгахдаа будгаар бус өнгө өнгийн торго, хоргой зэргийг орлуулж зээглэж оёдог бурхан бүтээх нэг өвөрмөц арга шүү дээ. Дан торго хоргой, хошмог, есөн эрдэнэ хүртэл хэрэглэсэн нь бий.
Хүрээ цамын бас нэг гол дүр бол Хангарьд шувуу байгаа юм. Нийслэл маань Сонгинохайрхан, Чингэлтэй, Баянзүрх, Богдхан гэсэн дөрвөн уулын дунд оршдог. Энэ дөрвөн уулаас бид бүхэн Богдхан уулыг тэргүүн болгож шүтдэг. Харин уг шүтээний маань савдаг нь Хангарьд шувуу юм. Тиймд манай хотын сүлдэн харгарьд байдаг.
Гонгор бурхан бол эд баялгийг дуудагч сахиус. Тэгэхээр энэ Цамтай цуг эд баялаг ирэх нь гэсэн үг.
-Дамдинчойжоо бурхны талаар тайлбарлавал…?
-Дамдинчойжоо бурхныг Эрлэг номун хаан гэдгээр нь монголчууд мэднэ. Хэн ч бай, төрөөд үхэх нь үнэн. Үхэх үедээ хүн энэ бурхан дээр очдог байх нь. Эрлэг дээр очоод энэ амьдралдаа хэрхэн зөв амьдарч чадсан бэ, шунал тачаал, мунхаг харанхуй, атаа хорсол чинь их байсан уу, бага байсан уу гэдгээс шалтгаалж там диваажингаа сонгоно ш дээ. \инээв\ өөрөөр хэлбэл, мөнх бусыг мөн цам маань сануулдаг байх нь.
Очирваань бурхан бол Монголыг даасан бурхан. Төвөдийг бол Жанрайсиг бурхан, Хятадыг бол Манзушир бурхан даадаг. Монголчууд даасан бурхнаа энэ их баяр дээрээ залдаг. Энэ удаагийн үзэсгэлэнгийн танхим нь жижиг учраас өндөрт нь тааруулж гурван метрийн өндөртэйг л залсан байна. Том үзэсгэлэнгийн танхимтай байсан бол таван метр, долоон метр өндөртэй очирваань бурхныг залж болно. Тухайн үед гадаа тийм өндөртэй бурхдыг залдаг байсан мэдээ бий.
-Цамын ёслол бол сүсэгтэн олныг баярлуулдаг, энэ хэдийд анх Даншиг наадамд орж ирсэн хэрэг вэ?
-Өндөр гэгээн Занабазарыг шашны хаан буюу анхдугаар Богдоор өргөмжлөхөд Даншиг наадам хийсэн түүхтэй. Даншиг наадамд Цамыг оруулж ирсэн хүн бол дөрөвдүгээр Богд юм. 1811 энэхүү “Жахар” буюу хүрээ цамыг үзүүлсэн гэдэг. Дөрөвдүгээр Богдын үед жинхэнэ утгаараа Хүрээ цам зохион байгуулагдсан байдаг.
-Г.Занабазарын өөрийн гараар бүтээгдсэн бүтээлүүд тун ховор гэгддэг. Энэ талаар?
-Өндөр Гэгээний өөрийн мутрын бүтээлүүд бол тун ховор. Ногоон, цагаан дара эх тэргүүт 21 дара эх, язгуурын таван бурхан, Очирдарь,босоо Майдар, Манзушир, Аюуш гээд 30 гаруй л бүтээл бий.
-Богд хааны ордон музей рүү орохдоо ноёд хаадууд нь төрөх гэж байгаа охиноо, тулгар эхнэрээ авчирч босгонд нь мөргүүлдэг байсан гэдэг. Энэ нь үр хүүхэд нь эрүүл энх байх, хүндрэлгүй төрөхгүй ч юм уу ерөөл бэлгэдэлтэй үйл гэх нь бий. Энэ уламжлалын талаар сонирхуулбал…?
Энэ 21 Дара Эхийн үйлс нь хүний бүх хүслийг 21-д багтаан багцалсан гэж үзвэл тэр 21 хүслийг буюу хүний бүх хүслийг биелүүлэх увдис шидтэй л гэсэн үг л дээ. Харин энэ хорин нэгийн бүгдийх нь увдис чадлыг бүрдүүлж чадсан бурхан нь бол Ногоон Дара Эх.
-Ер нь Өндөр гэгээн Занабазарын урласан Дара эхийг хамгийн зөв тэг хэлбэртэй гэж бичсэн байхыг, тэгж тайлбарлахыг олонтаа сонсож байсан шүү?
-Өндөр Гэгээний урлалын тухай Ногоон Дарь Эхийг жишээлэн авч тайлбарлахыг хичээе. Бурхны тэг гэж ярьдаг бурхан багш нас дээр гарахын үест шавь нар нь “Хэн ч мөнх бус. Та ер нь нэлээд өндөр насыг насаллаа, таныг бид ямар дүрээр дурсан санаж байх юм бэ” гэсэн чинь бурхан багш “Бурхны тэг” гэдэг зүйлийг бичээд зураад өгчихсөн. Түүнд нь тэргүүнийх нь өндөр суугаа биеийнх нь гуравны нэг, босоо биеийнх нь долооны нэг, нүүрнийх нь өргөн мөрний толгойноос бүдэрхий хүртэлх зайтай ижил байна, гэдэг ч юмуу? Ер нь бол аман зураг зурж орхижээ.
Энэ бурхны тэгийг анагаах ухаанд хэрэглэж амжаагүй байхад Ленорда да Винчи гэдэг хүн төгс хүн гэдэг зураглалыг гаргаж ирсэн, тэр нь яг бурхны тэг шиг хэмжээст хүний зураг байдаг. Леонардо да Винчи 1500 оны үед амьдарч байсан гэхээр бурхан багш бол түүнээс 2000 жилийн өмнө зурж бичээд үлдээчихсэн гэсэн үг. Леонардогаас зуугаад жилийн дараа Өндөр Гэгээн цутгуурын урлаг дээр Дара Эхийг бүтээсэн чинь Леонардогийн бодсон бодлого, бурхны тэг, Өндөр Гэгээний бүтээл гурав хэмжээсийн хувьд яг нэг цэг дээр давхцаж байгаа юм. Хоёрдугаарт, энэ цутгуурын урлагийг бүтээхдээ тэргүүнийг нь, мутрыг нь, мөрөн дээрх бадам цэцэг болон их биеийг нь тус тусад цутгаад дараа нь хооронд нь нийлүүлж гагнадаг учиртай. Гэтэл энэ Ногоон Дара Эхийг тэгж гагнаагүй юм шиг гагнаас нь мэдэгддэггүй, тийм учраас энийг номын хүчээр бүтээсэн гэж хэлэх нь ч бий. Шинжлэх ухааны үүднээс харвал том алхимич хүн байсан болохоор тэр гагнаасыг нууцалж чадсан байх л даа.
-Ер нь Богд хааны ордон музейд Хорин нэгэн Дарь эхийн үзэсгэлэнг гаргаж байсан уу?
-Ер нь үзэсгэлэн гэдэг бол дэглэлтийг л өөрчлөх асуудал. Үзмэр бол байж л байгаа шүү дээ, үзэгч бол энэ дэглэлтийг өөр орчинд харахыг хүсдэг. Далайн хөвөөн дээр харахыг хүсэж байгаа, магадгүй орчлонгийн хоосон орон зай болсон тэр сансарт харахыг хүсэж байгаа, сүмбэр уулын орой дээр Хорин нэгэн Дара эх заларсан байхыг харахыг хүсэж байгаа шүү дээ хүмүүс, үзэсгэлэн гэдэг бол өөрөө энэ юм. Нөгөө талаасаа манай ордон музейн үзмэрийн арав орчим хувь нь дэлгээтэй байдаг, бусад 90 орчим хувиа үзэсгэлэнгээр дамжуулан үзүүлдэг, улиралд 1-2 үзэсгэлэн гаргаж үзүүлдэг гэсэн үг. Хорин нэгэн Дара эхийн орон зайг сольж бид нар Дүрслэх урлагийн музейд гурван жилийн өмнө гаргасан, хүмүүс маш их сонирхсон. Өнгөрсөн намар Өндөр Гэгээний өөрийн мутрын бүтээлүүдээс бүрдсэн “Өндөр Гэгээний өв” гэж том үзэсгэлэнг Богд хааныхаа ордон музейд зохион байгуулж чадсан, энэ үзэсгэлэнг бол маш их хүн үзсэн. Өнгөрсөн өвөл “Хааны хаш” гэж үзэсгэлэнг зохион байгуулсан, өнгөрсөн хавар бид бурхан багшийн үлдэц эрдэнүүдээр үзэсгэлэн зохион байгуулсан, мөн л маш их хүн үзсэн.
-Үзэсгэлэн гаргаж байгаагийн ач холбогдлыг товчхон дүгнэвэл…?
-Музейд энэ үзэсгэлэнгээр дамжуулж хүмүүс ирээд сурчих юм бол музей өөрөө боловсролын төв байгууллага учраас энүүгээр орж ирж байгаа хүн болгон соён гэгээрэх тухай асуудал юм. Бурхдын энэ сууриуд нь бадам цэцэг байна шүү дээ, энэ яагаад заавал бадам цэцэг байна вэ гэхээр мунхаг харанхуй гэдэг шавар балчгийг ялж гарсан бадам цэцэг шиг ургасан бодит хүмүүс байхгүй юу. Гэгээрсэн гэдэг ойлголт бол: Сэтгэлээ хөгжүүлж, дадуулж чадсан гэсэн үг. Жаахан өөрөөр тайлбарлавал амьдралын мөн чанарыг бүрэн ойлгоод, гуйлга гуйж байгаа хүн, энд арваганаад явж байгаа аалзыг адилхан та өөрийнхөө үрийг яаж хардаг уу тэрэн шиг харж чаддаг болтол дадал суулгахыг хэлдэг. Сэтгэлийн фитнесийг хөгжүүлж чадсан хүмүүс л бурхан болдог. Ард нийтээрээ сэтгэлийнхээ фитнесийг хөгжүүлж чадвал аз жаргалтай амьдрах боломжтой.
-Энэ жилийн тухайд долдугаар сарын 7-ноос үзэсгэлэнгээ дэлгэлээ. Тэгэхээр энэ цаг хугацааг жуулчдын улиралтай харьцуулж гаргасан уу. Ер нь үзэсгэлэндээ хэзээнээс бэлдэж эхэлсэн бэ?
-Ер нь Монголын хамгийн том баяр бол Цагаан сар, Наадам хоёр. Тэгэхээр энэ хоёр баяртаа зориулаад жилийн өмнөөс ямар зүйл үзүүлж харуулах тухайгаа боддог. Энэ баяраараа дамжуулж, баярлангаа өв соёлоороо бахархах, соён гэгээрх боломж нөхцөлийг бүрдүүлж буй ухаантай.
Ярилцсан
Н.САРАНЧИМЭГ
Э.ОДОНЧИМЭГ
М.УРАНБИЛЭГ