Category: нүүр-хуудасны-онцлох

Categories
нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Шинэ ургацын төмс өмнөх жилээс 500-900 төгрөг, лууван 2500 төгрөгөөр өсчээ DNN.mn

ХИЧЭЭЛ ОРОХ ДӨХӨХӨӨР ИРГЭДИЙН ХУДАЛДАН АВАЛТ БУУРДАГ ГЭВ

Зуны адаг сар дуусч намрын өнгө айсуй. Газар тариалан эрхлэгчдийн хувьд намрын их ажилдаа орох бэлтгэлээ хэдийнэ базаасан байна. Зарим газрын ногоочид ургацаа хураан авч, түүнийг нь зах, худалдааны төвүүд худалдаалж байгаатай холбогдуулан хүнсний ногоо, өргөн хэрэглээний барааны үнэ ханшийн талаар сурвалжилахаар “Барс” худалдааны төв болон “Бөмбөгөр” худалдааны төвийг зорилоо. Үдийн наранд сүүдэр бараадан зогсох хүмүүсийн хажуугаар өнгөрөн “Барс” зах руу ороход төрөл бүрийн хүнсний ногоо, жимс алаглуулан өрсөн олон лангуун дундуур үнэ ханш, хэрэгцээд бараагаа эрэх хүмүүс олон байв.

Хэд хэдэн лангуу дамжин хүнсний ногоо, гурил будааны үнэ асуувал төмс нэг килограмм нь 2000-2500 төгрөг, лууван 4500 төгрөг, байцаа 3000 төгрөгөөр тус тус худалдаалж байна. Монголчуудын хамгийн өргөн хэрэглэдэг гурилын хувьд Улаанбаатар нэгдүгээр гурил килограмм нь 2350 төгрөг, хоёрдугаар гурил 2000 төгрөг, дээд гурил 2700 төгрөгийн ханшаар зарагдаж байлаа.

Харин нэг килограмм будааны хувьд 3500 төгрөгийн үнэтэй зарагдаж байв. Өмнөх сард Нийслэлийн Статистикийн газраас гаргасан судалгааны дүнтэй харьцуулахад энэ сард төмс 500-900 төгрөг, лууван 2500 төгрөгөөр тус тус өсчээ.

Дараа нь бид иргэдийн худалдан авалт ямар байгаа талаар “Барс” захын хүнс, ногооны худалдагч А.Ариунаас тодрууллаа. Тэрбээр “Иргэдийн худалдан авалт ерөнхийдөө багасчихсан. Угаасаа наймдугаар сард хичээл орох дөхөхөөр гурил будаа, хүнсний ногооны худалдан авалт буурдаг. Учир нь иргэд хүүхдийнхээ сургуулийн бэлтгэл ажлыг хийхэд их мөнгө ордог учраас худалдан авалт багасдаг. Харин тэмдэглэлт баяр ёслол дөхөх үед мөн тэтгэвэр, цалин буух үед борлуулалт өсдөг” гэлээ.

Махны лангуу орвол ястай хонины мах килограмм нь 13000 төгрөг, цул нь 15000 төгрөг, үхрийн мах ястай нь 19000 төгрөг, цул нь 20000 төгрөгийн үнэтэй худалдаалагдаж байв. Үүнээс харахад “Барс” захын махны үнэ өнгөрсөн сарын үнээс нэмэгдээгүй байна.

ХУДАЛДАН АВАГЧ Г.ДЭЛГЭР: ЦАЛИН ГЭХ ХЭДЭН ТӨГРӨГӨӨ ЮУНД ЗАРЦУУЛАХ ВЭ, ЮУНД ХҮРГЭХ ВЭ ГЭЖ АЙЖ БАЙНА

Бидний дараагийн орсон зах бол “Бөмбөгөр”худалдааны төв. Барс захтай харьцуулахад махны үнэ адилхан боловч хүнсний ногоогоо шинэ ургацын болон хуучин гэж ангилсан хэд хэдэн лангуу байв. Төмс шинэ нь 2500 төгрөг, хуучин 1500 төгрөг, лууван шинэ 4500 төгрөг, хуучин 3500 төгрөгийн үнээр худалдаж байна. Энэ үеэр тус захын ногоо худалдагч Т.Золжаргал “Өргөст хэмх, шинэ ногооны үнэ харьцангуй багассан. Мөн шинэ хүнс ногоогоо ирсэн үнээр нь, хуучин ногоогоо үндсэн үнээр нь зарж байна” гэж байлаа. Хүнсний бараа бүтээгдэхүүн борлуулагчдаас ийн тодруулсаныхаа дараа худалдан авагчдын сэтгэгдлийг сонслоо.

Иргэн Г.Дэлгэр “Хүнс хэрэглээний барааны үнэ өсөх тусам иргэдийн амьжиргааны түвшинд эрс нөлөөлж байгаа. Авъя гэсэн юмаа дандаа багасгаж, илүү хямдыг хайж авч байна. Нэг удаа хүнс цуглуулахдаа 50-60 мянган төгрөг зарцуулдаг, тэр нь 2-3 хоногийн хүнсний хэрэглээ л байдаг. Үнийн өсөлт зах замбараагүй байна. Тэтгэвэр, цалин нэмэгдсэн сургаар наймаачид үнээ нэмсэн нь жирийн иргэдэд үнэхээр дарамт болж байна. Удахгүй хичээл, сургууль орно. Авч байгаа цалин гэх хэдэн төгрөгөө юунд нь зарцуулах вэ, юунд нь хүргэх вэ гэж бодохоос айж байна даа” гэв.

Э. Анхчимэг

Ө. Урангоо

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл үндэсний-бөx

Улсын начин Г.Ганжад: Шинэ арсланг давж Даншигийн заан болох замаа зассан даа, сэтгэл хөдөлсөн шүү DNN.mn

Төв аймгийн Сүмбэр сумын харьяат “Алдар” спорт хороо, Зэвсэгт хүчний 310 дугаар ангийн бөх Улсын начин Галсан-Очирын Ганжадтай ярилцлаа. Тэрбээр өнгөрсөн амралтын өдрүүдэд болсон “Даншиг-Хүрээ цам” наадмын бөхийн барилдаанд үзүүрлэж Даншигийн заан цолны болзол биелүүлсэн юм.

-Та Улсын наадмын дутуугаа Даншиг наадмын дэвжээнд гүйцээлээ. Даншиг наадмын барилдаанууд ямар болов?
-Даншиг наадам өргөн дэлгэр боллоо. Газар газраас олон хүн цуглаж Хүй долоогийн дэнж хотойтол сайхан наадлаа. Даншиг наадмын бөхийн барилдаанд энэ цагийн шилдэг бөхчүүдийн цөм нь барилдлаа. Хэдхэн хоногийн өмнө Улсын наадамдаа түрүүлж үзүүрлэсэн арслан, гарьд хоёр маань зодоглож наадамчин олноо баясгалаа. Шилдэг бөхчүүд чуулсан өргөн цар хүрээтэй барилдаанд үзүүрлэж Даншигийн заан боллоо сайхан байна. Таны хэлж байгаагаар Улсын наадмын шөвгийн даваанд унасан дутуугаа Даншиг наадмын дэвжээнд үзүүрлэж гүйцээлээ. Сэтгэгдэл өндөр байна.
-Таны барилдааныг харахад Улсын наадмаар цол ахисан бөхчүүдийн цөмийг нь давлаа шүү дээ. Шийдвэрлэх даваануудад ямар барилдаан төлөвлөж гарав?
-Даншиг наадмын нэг онцлог нь бүх даваанд сугалаагаар барилддаг. Иймдээ олон хүний анхаарал татдаг. Ямар нэгэн яриа хөөрөө, найраанаас ангид цэвэр шударга өрсөлдөөн энэ наадмаар харагддаг юм. Энэ наадмын дөрвийн даваанд л гэхэд Ц.Бямба-Отгон гарьд Б.Бат-Өлзий заантай нугарч байх жишээтэй. Даншигийн барилдаануудаа эргээд харахад энэ жилийн наадмаар цол ахисан бөхчүүдтэй сугалаа таарч барилдсан байна лээ. Дөрвийн даваанд л гэхэд Увсын Д.Тогтохжаргал начинг давсан. Тавын даваанд харин шинэ арслан М.Бадарчтай хүч үзэж өвдөг шороодуулсан.
Шинэ арслан мөн ч ир, бяртай байсан шүү. Барилдаан хаашаа ч эргэж мэдэх эгзэгтэй үед хавираад туг тойрсон. Ингэж би Даншигийн начин болсон. Харин заан цолны төлөө залуу харцага С.Сүхбаттай оноолт таарч шийдсэн мэхээ хийгээд давсан даа. Сүхбатын тухайд өнгөрсөн наадмаар М.Лхагвагэрэл зааныг давж шуугиан тарьсныг та бүхэн харсан байх. Сая тулахад их л бяртай санагдаж байлаа. Миний тухайд бол барилдаанаа нэг их урьдчилж төлөвлөөд байдаггүй юм. Тухайн агшинд төрсөн мэдрэмжээрээ л барилддаг. Өмнө нь тэгж ингэнэ гээд төлөвлөөд байдаггүй.
-Шинэ арслан М.Бадарчийг давж таавар эвдсэн барилдааныхаа талаар ярихгүй юу?
-Бид зургаагийн даваанд таарч барилдсан. Барилдаан яаж ч шийдэгдэж болох эгзэгтэй үед хүчийг нь дагуулаад хавирчихсан юм. Тухайн хормыг мэдрэлгүй алдсан бол би унаж ч болох байлаа. Арслантай тулахад ойгүй их бяртай нь мэдэгдэж байсан шүү. Ийм сайн бөхийг давж Даншигийн заан болох замаа зассан даа, сэтгэл хөдөлсөн шүү. М.Бадарч арслангийн тухайд цаашдаа илүү сайн барилдаж цолоо ахиулах байх аа. Өөрөө бол туйлын хөдөлмөрч хүн. Үүний үр шимээр л улсын наадамд түрүүлсэн гэж хардаг юм.
-Даншигийн арслан цолны төлөө та Б.Зоригтбаатар харцагатай барилдсан шүү дээ. Харцагыг аргалж болсонгүй юу?
-Гарч ирсэн ирийг нь дарж барилдахаар тооцоолж байлаа. Барилдаан миний тооцоолсноос өөрөөр эргэсэн. Б.Зоригтбаатар чинь дайрч давхар хамж сугадаад л надад боломж олгосонгүй. Түрүүлэх бөх тэгээд өөр байдаг даа. Тэр өдөр Б.Зоригтбаатар үнэхээр сайн байсан. Энэ жил өссөн нутаг Төв аймгийн минь түүхт 100 жилийн ой тохиож байгаа. Улсын наадмаар дээшээ даваанд зорьж барилдсан ч санасандаа хүрсэнгүй. Харин Даншиг наадмын дэвжээнд үзүүрлэж нутгийн зон олноо тодорхой хэмжээнд баясгаж чадсан болов уу гэж бодож байна.
-Даншиг наадмаар таны хүү аавынхаа малгайг өмсөөд явж байна лээ. Хүүгээ та бөх болгох нь уу?
-(Инээв) Би таван хүүтэй хүн. Эд маань бөх болох болов уу гэж дотроо горьддог л юм. Заавал барилд гэж шаардахгүй ээ. Бөх чинь хүнд спорт. Үнэхээр их сонирхолтой байж л амжилт үзүүлнэ. Бүх зүйлээ л зориулна шүү дээ. Миний хүү өөрөө сонирхвол барилдана биз. Аав нь бүх зүйлээр нь дэмжинэ. Миний дунд хүү барилдахад дагаж явах дуртай. Нартай, бороотой ямар ч үед аавынхаа хувцсыг бариад зогсож байдаг юм. Хүүгээ дагуулаад явахаар унаж болохгүй, хариуцлагатай барилдана. Доогуур даваанд уначихвал хүүдээ юу гэж хэлэх юм бэ, их хэцүү. Бага хэмжээний дарамттай барилддаг гэх үү дээ. Хүүгээ дагуулж наадамд явснаараа мартагдахааргүй гоё дурсамж бүтээж байна л гэж боддог доо. Магадгүй удахгүй хамтдаа барилдаад явдаг болох биз. Амьдралын зөв хэв маягийг сонгоод явахад тэр хүртэл аав нь барилдаад явж болох байх аа. Төсөөлөхөд сайхан байна шүү. Ер нь бид энэ их өв соёлыг энэ цагт тээж яваа улс. Цаашид түгээж явах улсаа бэлтгэж л байх хэрэгтэй гэж боддог. Ирээдүйд бидний үр хойч л тээж явах учиртай гэж хардаг. Үүнийг орхигдуулбал хэдэн мянганы элээж энэ хүрсэн өв соёл цаашид бүдгэрч болох талтай. Үүнд бид анхаарах нь зөв.
-Энэ жилийн наадмаар өндөр даваанд гарч барилдах зорилготой байсан талаараа хэлж байна. Даян аварга Н.Батсуурь таныг шөвгийн даваанд амлаж хүч үзсэн шүү дээ. Барилдаан ямар болов?
-Энэ жил бэлтгэл их сайн байсан шүү. Өвөл, хаврын барилдаануудад ч шөвгөрч сайн барилдсан. Наадмаар тавын даваанд энэ цагийн манлай монгол бөх Н.Батсуурь аварга намайг амласан. Аваргатай өнгөрсөн хавар заалны барилдаанд таарахад би давж байсан юм. Тийм ч учраас давна гэсэн бүрэн итгэлтэй гарсан. Гэтэл хавар надад унадаг Н.Батсууриас шал өөр формтой хүн зогсож байсан даа. Аварга хүн ч тэгээд аварга л байдаг юм билээ. Огт хий зай байхгүй, нягт, барилдааны мэдрэмжтэй.
-Тухайн барилдаандаа та ямар дүгнэлт хийв?
-Эргээд харахад аваргыг хүлээж барилдсан нь миний алдаа байжээ. Барилдааны эхнээс л ажиллаад барилдсан бол гэх бодол сүүлд орж ирсэн. Гэхдээ Н.Батсуурь аварга өөрийгөө дээд түвшинд бэлтгэж гарч ирсэн байна лээ. Товчхон дүгнэхэд ийм л барилдаан болсон. Аварга уналаа гээд тэгж их харамсаад байсан зүйл алга. Өөрийнхөө хэмжээнд сайхан л үзсэн.
-Дөрвийн даваанд та Завханы Б.Чимэдвандан начинтай их удаан барилдсан шүү дээ. Тавын давааны өмнө сэргэлт авч чадсан уу?
-Бэлтгэл сайн байхад жаахан амсхийгээд л сэргэчихдэг. Тэгж их хялайгаад байдаггүй. Миний хувьд форм сайн байсан учраас их амархан сэргэсэн. Барилдаандаа бүрэн төвлөрч гарсан.
-Та наадмын хоёр ч аваргатай хүч үзээдэхлээ. Тэр жил Ч.Санжаадамба аваргатай хийсэн барилдаан шуугиан тарьсан даа.
-Энэ цагийн өнгийг тодорхойлж буй аваргуудтай наадмын дэвжээнд бяраа үзнэ гэдэг сайхан шүү. Хэн хэн нь л цолондоо дүүрэн сайхан бөхчүүд. Хүмүүс Санжаадамба аваргатай хийсэн барилдааныг өөр өөрийнхөөрөө л дүгнэдэг. Янз бүрийн л юм ярьж байдаг. Тухайн үед ажилласан Цэцүүдийн л гаргасан шийдвэр. Миний тухайд начин цолоо ахиулахаар үзээд л байна. Өдөр тутмын бэлтгэлээ үүний тулд хийж байна. Хичээгээд зүтгэхэд цолоо ахиулах өдөр ирэх байх аа. Гэхдээ энэ сайхан цолондоо эзэн болж явж байгаа болов уу л гэж боддог. Заалны барилдаануудад ч тогтмол барилдахыг л эрмэлздэг.
-Бөхчүүдийг анзаарахад наадмын дэвжээнд нутгийн дүүгээ дэмжих, илтэд худал барилдах, нэгнийхээ үйлдэл гаргах юм. Сүүлдээ камерын өмнө утсаар ярьж ч найраа хийж байна. Таны хувьд хэн нэгэнд өгөх, авах тохиолдол байх уу?
-Үгүй ээ. Тийм зүйлээс хол. Илтэд дургүйцдэг юм. Үүнийгээ ч ил цагаан илэрхийлдэг. Ийм учраас янз бүрийн гуйлт надад ирдэггүй. Би ч давна гэсэн хүнээ л амлаад барилддаг. Унахдаа унана, давахдаа давна. Шударга л барилддаг. Миний ард олон хүн итгэж дэмжиж байхад худлаа барилдаад байж болохгүй. Хүнд өгөхгүй, хүнээс гуйхгүй өөрийнхөөрөө л явж энд ирлээ. Цаашид ч өөрөөрөө л барилдана.
-Улсын харцага С.Сүхбатаас авахуулаад шинэ мянганы залуус тодроод гарч ирлээ. Тэдэнтэй тулахад ямар мэдрэмж төрж байх юм.
-Тэгж их онцгой санагдах юу байх вэ. Залуустай сайн барилдаад давахдаа даваад, унахдаа унаад л явж байна. Энэ их баярыг минь хуваалцсан та бүхэнд баярлалаа. Төрөлх нутаг Төв аймгийнхаа зон олонд түүхт 100 жилийн ойн баяр наадмын мэнд дэвшүүлье.
Categories
нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

​Тээвэрчин Н.Саарал: Зөв зохион байгуулбал Гашуунсухайтаар өдөрт 1800 машин гарах боломжтой DNN.mn

Тээвэрчин Н.Сааралтай ярилцлаа.

-Та Боомтын сайдад шаардлага хүргүүлж байна лээ. Энэ ямар шаардлага байв?

-БНХАУ 10 мянган хүн хэвтүүлэх хүчин чадалтай эмнэлгийг долоо хоногийн дотор л ашиглалтад оруулж байна. Гашуунсухайтад хоёр давхар байшин барих гэж дөрвөн жил боллоо. Суурь нь тавигдсанаас бусдаар ажил нь огт явсангүй. Ийм сэтгэлгүй байна л даа. Үүнээс шалтгаалаад явган зорчигч нэвтрэх боломжгүйд хүрч, өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний хомсдол бий болсон. Шаардлагын нэгдүгээр асуудал нь ийм. Хоёрдугаарт боомтын зохион байгуулалтын асуудал. Үүнийг хэрхэн яаж зохион байгуулж байгаа нь олон нийтэд ил тод нээлттэй байх ёстой. Тээвэрчдийн зүгээс үүний ард авлига байна гэж харж байгаа. Нэг хэсэгт нь давуу байдал бий болгож нөгөө хэсгийг нь хясан боогдуулж байна. Төрийн зүгээс үүнийг хэрхэн тайлбарлах юм байгаа юм. Миний хувьд бол ардчилсан засаглалтай улс оронд амьдарч байна л гэж итгэж үнэмшиж явдаг. Өнөөдөр шударга зарчим цаасан дээр л бичээстэй байна. Хэрэгжиж байгаа газар алга. Шударга өрсөлдөөний тухай хууль тогтоомж нь хэнд үйлчлээд, хэнд үйлчилдэггүй юм бэ. Харц ардуудад бол төмөр нүүрээ харуулаад эрхтэн дархтануудын өмнө үйлчлэхгүй байгаа тухай л шаардлагад онцолсон.

-Шаардлагын хариуг авч чадав уу?

-Үүнд огт хариулт өгөхгүй байна. Шаардлагын хариу авахаар очиход ажил дээрээ ч байхгүй зугтаад байх юм. Жирийн ажилчин хоёр цагийн ажил таслахад хариуцлагын асуудал ярьж, талх боорцогны мөнгийг нь булаадаг. Төрийн сэнтийд заларч төсвийн мөнгөөр цалинждаг нөхөд ажил дээрээ ирэхгүй, энд тэнд наадам хэсээд явж байгаа нь ямар учиртай вэ. Барилга нь хөгжихгүй, зам нь эвдэрчихсэн байхад л Боомтын сайд нь огт тоохгүй юм.

-Гашуунсухайт боомт дахь нөхцөл байдал одоо ямар байна вэ?

-Хилийн таталт бол сэргэсэн. Өдөрт 1200 тээврийн хэрэгсэл гарч байна. 1500-1800 тээврийн хэрэгсэл гарах боломжтой. Үүнийг зөв, оновчтой зохион байгуулах ёстой. Ингэснээрээ үр өгөөж нь илүү нэмэгдэнэ. Зөв оновчтой зохион байгуулж чадахгүй байгаа учраас боломжоо алдаад байна. Чадамжгүй гэхээс илүү сэтгэлгүй л харагдаж байна. Жишээ нь зуслангийн байшин барих ганц зуны л ажил. Гашуунсухайтад хоёр давхар байшин барихад хэдэн жил болох ёстой юм бэ. Гүйцэтгэгч компани орсон гэх мэдээлэл байгаа. Үүнийг хэн, ямар сонгон шалгаруулалтаар оруулав. Суурь цутгаад л гурав, дөрвөн жил болж байхад яагаад хариуцлагын асуудал хөндөгдөхгүй байгаа юм бэ. Байшин барина гээд л төсвөөс мөнгө авсан байлгүй. Яагаад ажил явахгүй байгаа юм бэ. Гашуунсухайтад өөр нэг асуудал байгаа нь замын нөхцөл байдал. Тээвэрчид нэг рейсэндээ жин тонноосоо шалтгаалаад 240-өөд мянган төгрөгийн хураамжийг замын төлбөрт тушаадаг. Дэлхийд байхгүй өндөр төлбөртэй зам. Ганцхан сард л хэдэн тэрбум төгрөгийг хураамжаар бүрдүүлж байгаа. Энэ мөнгө хаашаа ордог нь сонин. Зам засвар, арчилгаа нь хэзээ хийгдэх юм бэ. Осол, аваар гараад хүний амь үрэгдээд байна шүү дээ. Тэдэн тонн нүүрс зарж, тэдэн сая доллар оллоо л гэдэг. Тэр доллар нь хэдэн амиар орж ирж байгаа бол. Зам засвар үйлчилгээ огт хийхгүй байна. Үүнийг тодруулахаар хандахад сэжиглээд байдаг юм уу, уулзахгүй асуудлыг тойроод яваад байх юм.

-Та уртын тээврийн асуудлаар Сүхбаатарын талбай руу том тээврийн машин оруулж, тэмцэл илэрхийлж байсан. Ямар үр дүнд хүрэв?

-Тодорхой хэмжээнд үр дүн гарсан. Тээвэрлэлт хийх эрхийг таван сараар сунгаж өгсөн байдаг. Ковидын нөлөөгөөр экспорт зогссон үед уртын тээвэр л улс орны гол зогоосон юм шүү. Бид л нүүрс зөөгөөд мөнгө олоод байгаа ойлголт биш шүү дээ. Тээвэрчдийн зөөсөн нүүрсний тонн тутмыг л хэдэн зуун доллараар зарж байгаа биз дээ. Энэ нь тэтгэврийн мөнгө, хүүхдийн мөнгө болж ард түмний гарт хүрсэн байх. Муу л бол жолооч нарыг ад үзэхээ болих хэрэгтэй. Сүүлдээ тээвэрчид нүүрсний хулгайд ч буруутай болж байх шиг. Нүүрс тээврийн салбар чинь улсын эдийн засгийн 40 орчим хувийг дангаараа бүрдүүлдэг. Үүнийг алдаршуулж магтдаггүй юм аа гэхэд хясан боогдуулж, дарангуйлдаг тогтолцоогоо халах хэрэгтэй.

Categories
нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

​Д.Гансаруул Дэлхийн яруу найргийн “Struga Poetry Evenings” их наадамд оролцоно DNN.mn

Бүгд Найрамдах Хойд Македони улсын Струга хотноо энэ сарын 24-нд “Struga Poetry Evenings” 62 дахь удаагийн Олон улсын яруу найргийн их наадам эхэлнэ. Энэ удаагийн наадамд МЗЭ-ийн гишүүн, Г.Сэр-Одын нэрэмжит шагналт, яруу найрагч Д.Гансаруул эх орноо төлөөлөн оролцохоор болжээ.

Наадмыг зохион байгуулагчид “Дэлхийн хамгийн эртний бөгөөд хамгийн том яруу найргийн наадмын нэг болох яруу найрагчдын энэхүү алдартай цугларалт амжилттай болно гэдэгт итгэлтэй байна. Дайнтай хэцүү цаг үед хүн төрөлхтөн бид эв нэгдлийг эрхэмлэн дээдлэх учиртай. Тиймээс наадмыг зохион байгуулахад онцгой хүчин чармайлт гаргаж байна” гэжээ.

“Struga Poetry Evenings” дэлхийн яруу найргийн их наадамд Монголын яруу найрагчид жил бүр амжилттай оролцдог бөгөөд Г.Мэнд-Ооёо, А.Эрдэнэ-Очир, Дан.Нямаа, Ц.Буянзаяа, Д.Галсансүх, Г.Аюурзана нарын нэрт яруу найрагчид уг наадамд хүрэлцэн ирж оролцож байсныг зохион байгуулагчид онцолжээ.

Яруу найрагч Д.Гансаруул “Зүрхний нандин эмзэг уяа чамдаа” туурвилзүйн бүтээл (2007 он), “Саранд гандсан хөшиг” яруу найргийн түүвэр (2009 он. Монголын Зохиолчдын эвлэлийн Анхны номын уралдаанд шалгарсан ном), “Сарны тосгон” яруу найргийн түүвэр (2014 он), “Цоохор майлзын түүх” триллер, акмейст, детектив шүлгийн түүвэр (2017 он) тус тус хэвлүүлсэн. 2019 оноос эхэлж “Da.Gansaruul” хуудсаараа үргэлжилсэн үгийн бүтээлүүдээ уншигчдад цувралаар хүргэж байна.

Яруу найрагч Д.Гансаруул Монголын Зохиолчдын эвлэлийн шинэлэг, шилдэг бүтээлд олгодог Гомбын Сэр-Одын нэрэмжит шагналыг 2019 онд хүртсэний сацуу Монголын Урлагийн зөвлөлийн “2020-2021 оны Онцлох уран бүтээлч”-ээр шалгарч байжээ.

Эдүгээ Монголын өдөр тутмын “Өдрийн сонин”-ы www.admin.dnn.mn вебсайтын Орлогч захирлаар ажиллаж байна. Д.Гансаруул хүний эрх, эх хэлээ хамгаалах тухай голлон бичдэг бөгөөд түүнд Японд төвтэй Азийн эрх чөлөө, ардчиллын төлөөх эв нэгдлийн зөвлөлөөс 2020 оны “Азийн хүний эрхийн шагнал”-ыг олгосон байна.

Д.ОТГОНТУЯА

Categories
нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл үндэсний-бөx

Улсын начин Г.Ганжад: Шинэ арсланг давж Даншигийн заан болох замаа зассан даа, сэтгэл хөдөлсөн шүү DNN.mn

Төв аймгийн Сүмбэр сумын харьяат “Алдар” спорт хороо, Зэвсэгт хүчний 310 дугаар ангийн бөх Улсын начин Галсан-Очирын Ганжадтай ярилцлаа. Тэрбээр өнгөрсөн амралтын өдрүүдэд болсон “Даншиг-Хүрээ цам” наадмын бөхийн барилдаанд үзүүрлэж Даншигийн заан цолны болзол биелүүлсэн юм.

-Та Улсын наадмын дутуугаа Даншиг наадмын дэвжээнд гүйцээлээ. Даншиг наадмын барилдаанууд ямар болов?
-Даншиг наадам өргөн дэлгэр боллоо. Газар газраас олон хүн цуглаж Хүй долоогийн дэнж хотойтол сайхан наадлаа. Даншиг наадмын бөхийн барилдаанд энэ цагийн шилдэг бөхчүүдийн цөм нь барилдлаа. Хэдхэн хоногийн өмнө Улсын наадамдаа түрүүлж үзүүрлэсэн арслан, гарьд хоёр маань зодоглож наадамчин олноо баясгалаа. Шилдэг бөхчүүд чуулсан өргөн цар хүрээтэй барилдаанд үзүүрлэж Даншигийн заан боллоо сайхан байна. Таны хэлж байгаагаар Улсын наадмын шөвгийн даваанд унасан дутуугаа Даншиг наадмын дэвжээнд үзүүрлэж гүйцээлээ. Сэтгэгдэл өндөр байна.
-Таны барилдааныг харахад Улсын наадмаар цол ахисан бөхчүүдийн цөмийг нь давлаа шүү дээ. Шийдвэрлэх даваануудад ямар барилдаан төлөвлөж гарав?
-Даншиг наадмын нэг онцлог нь бүх даваанд сугалаагаар барилддаг. Иймдээ олон хүний анхаарал татдаг. Ямар нэгэн яриа хөөрөө, найраанаас ангид цэвэр шударга өрсөлдөөн энэ наадмаар харагддаг юм. Энэ наадмын дөрвийн даваанд л гэхэд Ц.Бямба-Отгон гарьд Б.Бат-Өлзий заантай нугарч байх жишээтэй. Даншигийн барилдаануудаа эргээд харахад энэ жилийн наадмаар цол ахисан бөхчүүдтэй сугалаа таарч барилдсан байна лээ. Дөрвийн даваанд л гэхэд Увсын Д.Тогтохжаргал начинг давсан. Тавын даваанд харин шинэ арслан М.Бадарчтай хүч үзэж өвдөг шороодуулсан.
Шинэ арслан мөн ч ир, бяртай байсан шүү. Барилдаан хаашаа ч эргэж мэдэх эгзэгтэй үед хавираад туг тойрсон. Ингэж би Даншигийн начин болсон. Харин заан цолны төлөө залуу харцага С.Сүхбаттай оноолт таарч шийдсэн мэхээ хийгээд давсан даа. Сүхбатын тухайд өнгөрсөн наадмаар М.Лхагвагэрэл зааныг давж шуугиан тарьсныг та бүхэн харсан байх. Сая тулахад их л бяртай санагдаж байлаа. Миний тухайд бол барилдаанаа нэг их урьдчилж төлөвлөөд байдаггүй юм. Тухайн агшинд төрсөн мэдрэмжээрээ л барилддаг. Өмнө нь тэгж ингэнэ гээд төлөвлөөд байдаггүй.
-Шинэ арслан М.Бадарчийг давж таавар эвдсэн барилдааныхаа талаар ярихгүй юу?
-Бид зургаагийн даваанд таарч барилдсан. Барилдаан яаж ч шийдэгдэж болох эгзэгтэй үед хүчийг нь дагуулаад хавирчихсан юм. Тухайн хормыг мэдрэлгүй алдсан бол би унаж ч болох байлаа. Арслантай тулахад ойгүй их бяртай нь мэдэгдэж байсан шүү. Ийм сайн бөхийг давж Даншигийн заан болох замаа зассан даа, сэтгэл хөдөлсөн шүү. М.Бадарч арслангийн тухайд цаашдаа илүү сайн барилдаж цолоо ахиулах байх аа. Өөрөө бол туйлын хөдөлмөрч хүн. Үүний үр шимээр л улсын наадамд түрүүлсэн гэж хардаг юм.
-Даншигийн арслан цолны төлөө та Б.Зоригтбаатар харцагатай барилдсан шүү дээ. Харцагыг аргалж болсонгүй юу?
-Гарч ирсэн ирийг нь дарж барилдахаар тооцоолж байлаа. Барилдаан миний тооцоолсноос өөрөөр эргэсэн. Б.Зоригтбаатар чинь дайрч давхар хамж сугадаад л надад боломж олгосонгүй. Түрүүлэх бөх тэгээд өөр байдаг даа. Тэр өдөр Б.Зоригтбаатар үнэхээр сайн байсан. Энэ жил өссөн нутаг Төв аймгийн минь түүхт 100 жилийн ой тохиож байгаа. Улсын наадмаар дээшээ даваанд зорьж барилдсан ч санасандаа хүрсэнгүй. Харин Даншиг наадмын дэвжээнд үзүүрлэж нутгийн зон олноо тодорхой хэмжээнд баясгаж чадсан болов уу гэж бодож байна.
-Даншиг наадмаар таны хүү аавынхаа малгайг өмсөөд явж байна лээ. Хүүгээ та бөх болгох нь уу?
-(Инээв) Би таван хүүтэй хүн. Эд маань бөх болох болов уу гэж дотроо горьддог л юм. Заавал барилд гэж шаардахгүй ээ. Бөх чинь хүнд спорт. Үнэхээр их сонирхолтой байж л амжилт үзүүлнэ. Бүх зүйлээ л зориулна шүү дээ. Миний хүү өөрөө сонирхвол барилдана биз. Аав нь бүх зүйлээр нь дэмжинэ. Миний дунд хүү барилдахад дагаж явах дуртай. Нартай, бороотой ямар ч үед аавынхаа хувцсыг бариад зогсож байдаг юм. Хүүгээ дагуулаад явахаар унаж болохгүй, хариуцлагатай барилдана. Доогуур даваанд уначихвал хүүдээ юу гэж хэлэх юм бэ, их хэцүү. Бага хэмжээний дарамттай барилддаг гэх үү дээ. Хүүгээ дагуулж наадамд явснаараа мартагдахааргүй гоё дурсамж бүтээж байна л гэж боддог доо. Магадгүй удахгүй хамтдаа барилдаад явдаг болох биз. Амьдралын зөв хэв маягийг сонгоод явахад тэр хүртэл аав нь барилдаад явж болох байх аа. Төсөөлөхөд сайхан байна шүү. Ер нь бид энэ их өв соёлыг энэ цагт тээж яваа улс. Цаашид түгээж явах улсаа бэлтгэж л байх хэрэгтэй гэж боддог. Ирээдүйд бидний үр хойч л тээж явах учиртай гэж хардаг. Үүнийг орхигдуулбал хэдэн мянганы элээж энэ хүрсэн өв соёл цаашид бүдгэрч болох талтай. Үүнд бид анхаарах нь зөв.
-Энэ жилийн наадмаар өндөр даваанд гарч барилдах зорилготой байсан талаараа хэлж байна. Даян аварга Н.Батсуурь таныг шөвгийн даваанд амлаж хүч үзсэн шүү дээ. Барилдаан ямар болов?
-Энэ жил бэлтгэл их сайн байсан шүү. Өвөл, хаврын барилдаануудад ч шөвгөрч сайн барилдсан. Наадмаар тавын даваанд энэ цагийн манлай монгол бөх Н.Батсуурь аварга намайг амласан. Аваргатай өнгөрсөн хавар заалны барилдаанд таарахад би давж байсан юм. Тийм ч учраас давна гэсэн бүрэн итгэлтэй гарсан. Гэтэл хавар надад унадаг Н.Батсууриас шал өөр формтой хүн зогсож байсан даа. Аварга хүн ч тэгээд аварга л байдаг юм билээ. Огт хий зай байхгүй, нягт, барилдааны мэдрэмжтэй.
-Тухайн барилдаандаа та ямар дүгнэлт хийв?
-Эргээд харахад аваргыг хүлээж барилдсан нь миний алдаа байжээ. Барилдааны эхнээс л ажиллаад барилдсан бол гэх бодол сүүлд орж ирсэн. Гэхдээ Н.Батсуурь аварга өөрийгөө дээд түвшинд бэлтгэж гарч ирсэн байна лээ. Товчхон дүгнэхэд ийм л барилдаан болсон. Аварга уналаа гээд тэгж их харамсаад байсан зүйл алга. Өөрийнхөө хэмжээнд сайхан л үзсэн.
-Дөрвийн даваанд та Завханы Б.Чимэдвандан начинтай их удаан барилдсан шүү дээ. Тавын давааны өмнө сэргэлт авч чадсан уу?
-Бэлтгэл сайн байхад жаахан амсхийгээд л сэргэчихдэг. Тэгж их хялайгаад байдаггүй. Миний хувьд форм сайн байсан учраас их амархан сэргэсэн. Барилдаандаа бүрэн төвлөрч гарсан.
-Та наадмын хоёр ч аваргатай хүч үзээдэхлээ. Тэр жил Ч.Санжаадамба аваргатай хийсэн барилдаан шуугиан тарьсан даа.
-Энэ цагийн өнгийг тодорхойлж буй аваргуудтай наадмын дэвжээнд бяраа үзнэ гэдэг сайхан шүү. Хэн хэн нь л цолондоо дүүрэн сайхан бөхчүүд. Хүмүүс Санжаадамба аваргатай хийсэн барилдааныг өөр өөрийнхөөрөө л дүгнэдэг. Янз бүрийн л юм ярьж байдаг. Тухайн үед ажилласан Цэцүүдийн л гаргасан шийдвэр. Миний тухайд начин цолоо ахиулахаар үзээд л байна. Өдөр тутмын бэлтгэлээ үүний тулд хийж байна. Хичээгээд зүтгэхэд цолоо ахиулах өдөр ирэх байх аа. Гэхдээ энэ сайхан цолондоо эзэн болж явж байгаа болов уу л гэж боддог. Заалны барилдаануудад ч тогтмол барилдахыг л эрмэлздэг.
-Бөхчүүдийг анзаарахад наадмын дэвжээнд нутгийн дүүгээ дэмжих, илтэд худал барилдах, нэгнийхээ үйлдэл гаргах юм. Сүүлдээ камерын өмнө утсаар ярьж ч найраа хийж байна. Таны хувьд хэн нэгэнд өгөх, авах тохиолдол байх уу?
-Үгүй ээ. Тийм зүйлээс хол. Илтэд дургүйцдэг юм. Үүнийгээ ч ил цагаан илэрхийлдэг. Ийм учраас янз бүрийн гуйлт надад ирдэггүй. Би ч давна гэсэн хүнээ л амлаад барилддаг. Унахдаа унана, давахдаа давна. Шударга л барилддаг. Миний ард олон хүн итгэж дэмжиж байхад худлаа барилдаад байж болохгүй. Хүнд өгөхгүй, хүнээс гуйхгүй өөрийнхөөрөө л явж энд ирлээ. Цаашид ч өөрөөрөө л барилдана.
-Улсын харцага С.Сүхбатаас авахуулаад шинэ мянганы залуус тодроод гарч ирлээ. Тэдэнтэй тулахад ямар мэдрэмж төрж байх юм.
-Тэгж их онцгой санагдах юу байх вэ. Залуустай сайн барилдаад давахдаа даваад, унахдаа унаад л явж байна. Энэ их баярыг минь хуваалцсан та бүхэнд баярлалаа. Төрөлх нутаг Төв аймгийнхаа зон олонд түүхт 100 жилийн ойн баяр наадмын мэнд дэвшүүлье.
Categories
нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

DNN-СУРВАЛЖЛАГА: Нарантуул захад сурагчийн дүрэмт хувцас 95-130 мянган төгрөгийн үнэтэй байна DNN.mn

Хичээлийн шинэ жил эхлэх гэж буйтай холбогдуулан Ерөнхий Боловсролын Сургуулийн сурагчдын дүрэмт хувцасны үнэ ханш, худалдан авалтыг сурвалжлахаар бид Нарантуул захыг зорьсон юм.

Захын баруун хаалгаар дөнгөж орж ирмэгц эгнүүлэн зассан лангуун дээр төрөл бүрийн бал, дэвтэр, өнгийн харандааг дэлгэн тавьжээ.

Энд дэвтэр хамгийн нимгэн нь 300 төгрөг. Харин цүнх хамгийн багадаа 45 мянган төгрөг байлаа.

Ёстой л нэг хүний хэрэгцээ цөм бүрэн гэдэг үг санаанд бууна. Хичээлийн бэлтгэлээ хангахаар баярлаж хөөрсөн хүүхдүүд аав, өвөө эмээгээтэй явна. Зарим нь найз нөхдөөрөө яваа харагдана.

Сурагчийн дүрэмт хувцасны лангуу хүний хөлд дарагджээ.

Хүн бүрт бараагаа тайлбарлан, үнэ ханшаа хэлэх “Нарантуул” захын худалдаачин н.Нарангэрэл “Энэ жилийн хувьд худалдан авалт өмнөх жилүүдийнхтэй харьцуулахад адил байна. Иргэд дүрэмт хувцсыг иж бүрнээр нь авах нь багассан. Бага ангийн хүүхдийн форм л иж бүрэн зарагдаж байна.

Зах худалдааны төвд зарагддаг боломжийн үнэтэй гэхээр иргэд чанар муу, ганц жилийн эдэлгээтэй л байх гэж боддог. Үнийн хувьд айхавтар өсөөгүй. Бага ангийн эмэгтэй сарафан хамгийн багадаа 55 мянган төгрөг. Зарим үед 50 мянган төгрөгөнд өгчихдөг юм. Тэгээд эрэгтэй бага ангийн хүүхдийнх 75 мянган төгрөг, эмэгтэй дунд ахлах ангийн форм 95-105 мянган төгрөг, эрэгтэй нь 105-130 мянган төгрөгийн хооронд худалдаалж байна” гэлээ.

Цааш явтал хүүхдүүдтэйгээ ямар хувцас авах талаар ярилцаж буй иргэн Т.Цэнгэлмаа “Энэ жил гурван хүүхдийн хичээлийн хэрэгсэл, хувцсыг бэлдэх санаатай л явж байна даа. Том хүү маань наймдугаар анги, хоёр охины нэг нь дөрөвдүгээр анги, нөгөөх нь нэгдүгээр ангид орцгооно. Өнөөдөр бараг л бүх лангуугаар орлоо. Энэ жил нэгдүгээр ангид орох охиндоо л шинэ хувцас, хэрэгсэл аваад хоёр томыг нь өмнөх формыг өмсүүлчихье л гэж бодож байгаа.

Бага охиндоо нэг форм 50 мянган төгрөгөөр авсан. Өмнө жил бас эндээс авч байсан. Үнийн хувьд боломжийн санагдаж байна” хэмээн ярилаа.

Бид цааш явж нэлээд хэдэн лангуугаар орж үзэхэд үнэ, материалын хувьд зөрүү байсангүй.

Нарантуул зах дээр сурагчийн дүрэмт хувцас 50-130 мянган төгрөгийн үнэтэй байна.

Харин үндэсний үйлдвэрлэлийн компани болон нэрийн дэлгүүрүүдэд 78- 198 мянган төгрөгийн ханшаар худалдаалагдаж байна.

Улаанбаатарчууд төдийгүй аймаг орон нутгаас хичээлийн шинэ жилийн бэлтгэлээ базаахаар хүн бүр энэхүү захыг зорин ирдэг.

Тэдний нэг болох Тэлмэн хүү Баянхонгор аймгаас иржээ. Энэ жил аравдугаар ангид орох гэнэ.

Тэрбээр “Одоо ахлах ангид орох болохоор өмдөө шинээр авсан. Өмнөх нь цэнхэр байсан юм. Сая саарал өнгөтэйг авсан. 40 мянган төгрөг гэж байна” хэмээн хуучиллаа.

Дунд ангид ороход нь ээж аав нь үндэсний үйлдвэрийн форм авч өгсөн ч хоёр жил болоод жижигддэг гэв.

П.ТЭРГЭЛСАРАН

У.АНХЦЭЦЭГ

Categories
нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Э.Энхмөнх: Бохирдсон хөрс өвчин үүсгэгч бичил биетэн амьдарч үржих тохиромжтой орчин болдог DNN.mn

Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төвийн хөрс, хог хаягдал, халдваргүйтгэл хариуцсан эрдэм шинжилгээний ажилтан Э.Энхмөнхтэй ярилцлаа.

-Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төвөөс үер усны гамшгийн нөхцөлийн дараа ямар ажлыг хийж, хэрэгжүүлж байна вэ?
-Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төвийн зүгээс иргэд болон аж ахуй нэгжүүдэд зориулсан инфографик болон үерийн дараах арга хэмжээтэй холбоотой мэдээллүүдийг сошиал хуудсуудаараа цаг алдалгүй түгээн ажиллаж байна.
-Хөрсний бохирдол бохир ус, бохир усны цооног хальсны улмаас хөрсний бохирдол үүсдэг шүү дээ?
-Хөрсний бохирдол гэдэг нь тухайн хөрсний хэвийн үйл ажиллагаа гадны ямар нэгэн нөлөөгөөр байгалийн хэв шинжээ алдах үйл явцыг хэлдэг. Үүнд, гэр хорооллын нүхэн жорлон, хог хаягдал, ил задгай бие засах, үнс угаадсаа асгах, мөн автомашины задгай угаалгын газрууд зэрэг орно.
Гэр хорооллын хөрсийг бохирдуулагч гол эх үүсвэрүүдийн нэг нь нүхэн жорлон ба Улаанбаатар хот дахь гэр хорооллын нийт өрхийн 94.8 хувь нь нүхэн жорлон ашигладаг. Үүнээс 27.3 хувь нь л сайжруулсан нүхэн жорлон ашиглаж байна.
-Үерийн усны аюулын дараа иргэд халдваргүйжүүлэлтийг хэрхэн хийх хэрэгтэй вэ?
-Үерийн дараах халдваргүйтгэлийг хийхдээ иргэд 10 гр гипохлорит кальцийг, мөн дөрвөн ширхэг жавелионы шахмалыг 10 литр усанд хийж сайтар уусгаж найруулна. Түүний дараа уусмалыг муу усны нүх, ил задгай бие засах газарт сайтар шингээж хийнэ. Хөрс болон гадна 1кв.м талбайд 1.5 литр уусмал байхаар тооцож шүрших хэрэгтэй.
-Цаашид үерийн усны аюул, хөрсний бохирдлын үед хүн амын эрүүл мэндийг хамгаалахын тулд юуг хийх хэрэгтэй вэ?
-Иргэд ундны усыг баталгаат газраас авах нэн шаардлагатай ба ил задгай булаг шандны ус, гар худгийн усыг хүнсэнд хэрэглэхгүй байх, мөн үерийн усаар бохирлогдсон хүнсний бүтээгдэхүүнийг устгах шаардлагатай. Хэрэв танд халуурах, толгой өвдөх, суулгах, ил шарх шалбархай үрэвсэх гэх зэрэг шинж тэмдэг илэрсэн тохиолдолд эмнэлэгт яаралтай хандахыг зөвлөе.
-Үерийн дараа гэдэсний халдварт өвчин ихэсдэг, гэдэсний халдварт өвчнөөс өөр ямар халдвар тархах эрсдэлтэй байдаг вэ?
-Бохирдсон хөрс нь өвчин үүсгэгч бичил биетэн амьдарч үржих тохиромжтой орчин болдог бөгөөд цаашилбал хөрс, усыг бохирдуулж, улмаар хүн амын эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөлөл үүсгэдэг. Үүнээс улбаалан хөрсний бохирдолтой холбоотойгоор гэдэсний халдварт өвчин (цусан суулга, халдварт шар, балнад, урвах тахал гэх зэрэг), малаас хүнд дамжин халддаг халдварт өвчин (боом, бруцеллёз гэх зэрэг), мэрэгч амьтдаас хүнд халддаг өвчнүүд (тарваган тахал, галзуу гэх мэт), шимэгч хорхойн халдварууд (хүүхдийн хялгасан хорхой, цагаан хорхойтох, өргөн туузан хорхой, үхрийн болон гахайн туузан хорхой, хүний хүж хорхой гэх зэрэг), тоосны халдварууд (сүрьеэ, амьсгалын замын өвчин) үүснэ. Бохирлогдсон хөрсөнд балнад, түүний бүлгийн нян 400 хоног орчим, сүрьеэ хөрсөнд зургаан сар, тоосонд 100 хоног, цусан суулгын нян нэг жил хүртэл, шимэгчид 1-2 жил, хялгасан хорхой (аскаридоз)-ийн өндөг 6-10 жил амьдрах чадвартай байдаг.
-Бохирлогдсон хөрс хүний эрүүл мэндэд хэрхэн нөлөөлдөг вэ?
-Бохирлогдсон хөрс нь хүнд хоёр замаар нөлөөлж болно. Нэгдүгээрт, хөрстэй шууд харьцсанаас буюу хүүхдүүд бохирдсон хөрс шороогоор тоглох, бохирдсон хөрсний тогтмол уснаас уух, жимс, хүнсний ногоог угаахгүйгээр хэрэглэх, ялаагаар дамжин халдварлах зэрэг багтдаг. Хоёрдугаарт, хөрс нь шууд бус хавьтлын замаар буюу бохирдсон хөрсөнд тарьсан ургамлын гаралтай хүнсний бүтээгдэхүүн, бохирдсон хөрснөөс нэвчсэн газрын доорх усаар дамжин хүнд гэдэсний халдвар үүсгэдэг.
Хөрс нь газрын гадаргуугийн хамгийн шим тэжээлтэй өнгөн давхарга. Хүн амын оршин сууж байгаа нутаг дэвсгэрийн эрүүл ахуйн байдлыг илтгэн тодорхойлдог гол хүчин зүйл нь хөрс юм.
Categories
нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл улс-төр

Б.Чойжилсүрэн: Энэ өвөл уг туршилтыг хийснээр агаарын бохирдол хоёр дахин буурна DNN.mn

УИХ-ын гишүүн, Эрчим хүчний сайд Б.Чойлжилсүрэнтэй агаарын бохирдлын эсрэг утаагүй түлшний асуудлаар ярилцлаа.

-Энэ жилийн өвөл утааг 50 хувь бууруулахын тулд коксжсон нүүрсийг боловсруулаад түлж үзье гэдэг саналыг та НИТХ-ын хуралдааны үеэр гаргалаа. Энэ талаараа тодорхой мэдээлэл өгөхгүй юу?

-Хэрэв, нийслэлээс 177.5 тэрбумын бонд гаргасан тохиолдолд 115 мянган тонн хагас коксжих нүүрсийг ойрын хугацаанд буюу ирэх арваннэгдүгээр сарын 15-н гэхэд тендер зарлаж, үйлдвэрлээд 2023 оны арванхоёрдугаар 15-наас 2024 оны нэгдүгээр сарын 31 хүртэл түлж, туршиж үзье гэсэн санал оруулсан. Энэхүү туршилтыг нийслэлчүүд та бүхэн дэмжиж өгөөч гэдгийг Эрчим хүчний сайдын хувьд ч тэр Орчны бохирдлыг бууруулах Үндэсний хорооны даргын хувьд ч гуйж байгаа юм.

-Сайд аа, энэхүү туршилтыг хийснээрээ утаа бүрэн алга болох уу?

-Энэ асуултыг надаас асуух олон хүн байна. Би нэг л зүйлийг хэлж байгаа. Утааг бүрэн алга болгоно гэж гоё, сайхан үг хэлж худлаа ярихгүй. Харин утааг нүдэнд харагдах хэмжээнд багасгаж чадна гэдгийг би баттай хэлмээр байна. Тэгэхийн тулд 177 тэрбум төгрөгөөр энэ 12 дугаар сарын 15-наас ирэх оны нэгдүгээр сарын 31-нийг дуустал буюу ирэх өвлийн эхэн сард түлээд үзье ээ. 45 хоногийн турш энэхүү бүтээгдэхүүнээр галлагаа хийснээрээ утаа 50 хувь буурах тооцоолол бий.

-Яг 50 хувь буурах уу. Та бүхэн нийтээр нь биш нэг, хоёр зууханд галлаж, туршилт хийж үзсэн үү?

-Туршилтаар мидлингээр шахмал түлш хийхэд 157 мг/м3 байсан бол 43 мг/м3 болсон. Дэгдэмхий 19.5-аас 11.8 хувьтай гарсан. Хүхрийн хэмжээ 0.97 хувь байсан бол 0.41 хувьтай гарсан үр дүнтэй байна. Ойролцоогоор 45 орчим хувь буурсан. Өөрөөр хэлбэл, агаарын бохирдлын хэмжээ одоо байгаагаас хоёр дахин буурах тооцоо байна. Туршилтаас айхгүй байгаа. Хоёрдугаарт, 2023 ондоо багтаагаад 600 мянган тн хагас коксжих нүүрсний үйлдвэр барья гэж байгаа. Одоо байгаа мидлингээ үйлдвэрлээд дорвитой үр дүн гарахгүй нь. Эс бөгөөс утаан дээрээ дорвитой өөрчлөлт гаргаж чадахгүй. 177 тэрбум харамсахаар мөнгө мөн үү гэвэл мөн. Улаанбаатарчууд хүсвэл галлагааг туршиж үзүүлнэ. Айлуудад туршиж үзсэн. Нүүрсийг боловсруулж байгаа болохоос биш бүрэн утаагүй болно гэж ойлгож болохгүй. Одоо байгаа утааны бохирдлыг хоёр дахин бууруулах юм.

-Туршилтад яагаад энэ хэмжээний хөрөнгө гарч байгаа юм бэ?

-Энэхүү 177 тэрбум төгрөгийн 30 орчим тэрбум төгрөг нь асаагч байна. Бусад санхүүжилтээр нь хагас коксжсон нүүрс авна. Одоо байгаа түүхий нүүрсээ хагас коксжсон бүтээгдэхүүнээр солиод үйлдвэрлэнэ гэсэн үг.

-Энэ бүтээгдэхүүнийг гаргаж ирэхийн тулд яагаад заавал БНХАУ-аас импортоор авах гэж байгаа юм бэ. Өөрсдөө бид үйлдвэрлэх боломжгүй юм уу?

-Энэ жилийн хувьд бидэнд хагас коксжсон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх үйлдвэр байхгүй. Тиймээс БНХАУ-ын зах зээлээс энэхүү бүтээгдэхүүнийг импортолж оруулж ирье гэж байгаа юм. Тэгснээр нэг тонн шахмал түлшний үнэ 1.5 сая орчим төгрөг болж байгаа. Ингээд иргэдэд 150-200 мянган төгрөгийн хооронд борлуулна. Үүнээс бид алдагдал хүлээнэ. Гэхдээ бодит амьдрал ийм л байна. Энэ шийдлийг би хамгийн төгс төгөлдөр гарц гэж харахгүй байгаа. Гэхдээ зүгээр суухаар утааны эсрэг нэг туршилт хийж үзье л гэж байгаа юм. Ямартай ч энэ өвөл үүнийг Улаанбаатар хотод түлж туршиж үзнэ. Туршилт гэдэг үгнээс бид айхгүй байгаа. Угаасаа өөр арга байхгүй байна.

-НИТХ-ын зарим төлөөлөгчид нийслэл хот ийм зүйлд зориулсан бонд босгомооргүй байна. Хойч үедээ өр өвлүүлмээргүй байна, ийм эрсдэлтэй өр тавина гэж байхгүй гэдэг зүйлийг хэлж байсан. Өр тавьж туршилт хийх нь үнэхээр зөв юм уу?

-Амьдрал угаасаа хүндрэлтэй байна. Одоо байгаа түлшийг манайхаас өөр олон улсад туршаад амжилтгүй гэдэг нь тогтоогдсон. Тиймээс бид өөр шийдэл хайх хэрэгтэй болж байгаа юм. Тэгэхээр хүссэн хүсээгүй бид хагас коксжих нүүрсээр үүнийг солихоос өөр аргагүй. Мэдээж таны асууж байгаа санхүүгийн хүндрэл, эрсдэлийг би ойлгож байгаа. Гэхдээ бид зоригтой шийдвэр, оролдлого хийж чадахгүй юм бол утаатайгаа л өвөлжинө. Харин эрсдэлтэй, хүнд хэцүү байсан ч гэсэн утаанаас салах оролдлого хийж үзэх нь бидний хувьд гарц шийдэл рүү дөхөж байгаа хэлбэр гэж ойлгох хэрэгтэй. Үүнийг бид туршиж үзэхгүй л бол утааны асуудалд ямар ч ахиц гаргаж чадахгүй. 177 тэрбум төгрөгийн өр тавиад үүнийг 45 хоног шатаагаад дуусгаж байгаа нь харамсалтай. Гэхдээ бид үүнийг хийхгүй л бол утаатайгаа байж л байна гэсэн үг. Үүнээс илүү шийдэл байгаа бол Орчны бохирдлыг бууруулах Үндэсний хороонд ирүүлээрэй. Бид иргэд олон нийттэйгээ хамтраад бодит шийдлийг хөгжүүлэхэд бэлэн байгаа шүү. Нэг зүйл хэлэхэд туршилт амжилттай болсон ч нийслэлийн утааг зуун хувь шийдчихлээ гэсэн үг огт биш шүү. Одоо байгаа утааны хэмжээ, аюулт чанарыг хоёр дахин бууруулах асуудлыг л ярьж байгаа юм. Юмыг наанатай цаанатай ойлгож байх хэрэгтэй.

-Бид өөрсдөө нүүрс экспортолдог орон. Гэтэл нүүрсээ бусад орноос буцаагаад импортоор авна гэхээр иргэдийн бухимдал төрөөд байна л даа. Та үүнд ямар тайлбар хэлэх вэ?

-Ирэх 10 дугаар сарын 1-нд УИХ-ын намрын чуулган эхэлнэ. Намрын чуулганаар бид орчны бохирдлыг бууруулах чиглэлд зарим нэг хуулийн өөрчлөлтүүдийг хийж өгнө. Ямар өөрчлөлт вэ гэхээр Төсвийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулна. Одоо явж байгаа Төсвийн тухай хуулиар монголчууд ирэх гурван жилийнхээ ажил амьдралыг төлөвлөөд л явж байгаа. Тэгэхээр үүнийг бид өөрчлөх ёстой. Нөгөөтэйгүүр уг хуулийн өөрчлөлтөөр Тендерийн тухай хуулийг мөн өөрчилнө. Ингээд ямар нэгэн ажил хийхэд эрх зүйн хувьд ямар ч зөрчилгүй болно гэсэн үг. Ирэх 2025 оны зургадугаар сар гэхэд хагас коксжих нүүрс боловсруулах үйлдвэрийг бид ашиглалтад оруулах ёстой. Одоо бидэнд ийм үйлдвэр байхгүй учраас бид хагас коксжих нүүрсийг БНХАУ-аас түр авъя гэж байгаа юм. Түүнээс биш түүхий нүүрс гаргадаг орон байж бусад орноос түүхий нүүрс дахин импортолно гэж ойлгож болохгүй. Бид бүтээгдэхүүн импортоор авах гэж байна. Түүнээс биш түүхий эд импортоор авах тухай асуудал огт биш ээ. Үүнийгээ бид сайн ялгаж салгаж ойлгох хэрэгтэй.

-Агаарын бохирдлын эсрэг авч байгаа энэхүү шийдлийг сонгуулийн өмнөх ард түмэнд таалагдах гэсэн түр зуурын шийдвэр гэж шүүмжлэх хүн олон байна. Үүнд та ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Орчны бохирдлыг тодорхой хэмжээгээр бууруулах нь тодорхой. Гэхдээ бүрэн алга болгоно гэж би болон Засгийн газрын хувьд үзэхгүй байгаа. Бүрэн алга болгочихно шүү гэж хэлэхгүй байгаа шүү дээ. Энэхүү санал ажил хэрэг боллоо гэхэд ямар нэгэн шахаа, элдэв долоон хулгай луйвар гэсэн зүйл байхгүй. Тендерийг нийслэл өөрөө зарлаж явуулна. Зарим хүмүүс нүүрс биш хийн түлшээр асуудлыг шийдвэрлэхгүй юм уу гэдэг. Гэтэл хий нь өөрөө нүүрснээс хоёр дахин илүү өртөг өндөр байгаа юм. Хоёрдугаарт Монгол Улс хий үйлдвэрлэдэггүй. Үүнийг бид импортоор авдаг. Тиймээс манайх руу хий импортолж байгаа улс орон хийгээ зогсоолоо, ямар нэгэн асуудал гаргалаа гэхэд бид яах вэ. Айлуудаа хөлдөөх үү. Ийм эрсдэлтэй зүйлийг огт хийж болохгүй. Тэгэхээр бид аль болох шийдэлтэй өвлийг угтъя гэж байгаа юм. Түүнээс биш утаагаар улс төржих гээгүй. Энэ бол таны, миний эрүүл мэндэд асар их хор хөнөөл авчирч олон жил явсан асуудал учир одоо багасгах боломж юу байна, бүгдийг нь туршиж үзье. Зүгээр өвөл болохоор утааг яриад суух биш түүнээс нь өмнө ямар нэгэн байдлаар утааг алга болгох ажлыг туршиж үзэх шаардлагатай л гэж үзсэн. Өөр юу ч байхгүй.

-ОХУ-аас БНХАУ руу чиглэсэн хийн хоолойн төсөл манай нутаг дэвсгэрээр дамжиж байгаа. Тэр утгаараа уг хийнээс бид дотооддоо хэрэгцээгээ хангах боломжгүй юу?

-Юутай ч ОХУ-аас урагшаа чиглэсэн хийн хоолойн төслийн ажил явагдаж байгаа. Миний хувьд Монголоос хариуцсан ажлын хэсгийн орлогч даргаар явж байна. Тэр утгаараа уг төсөлтэй холбоотой асуудлаар тодорхой хэмжээний мэдээ, мэдээлэл байнга авдаг. Одоо уг төсөл Ямалын ордоос Бээжин хот хүртэл явах юм байна лээ. Жилдээ 50 тэрбум шоо метр губ газ нийлүүлэх ийм төсөл. Гол худалдан авагч нь БНХАУ шүү дээ. Хэрэв хамгийн өөдрөгөөр бодвол энэ ондоо багтаад оросууд Хятадтай худалдааны нөхцөл, үнэ бусад асуудлаа тохирсон тохиолдолд 2024 онд уг ажил эхэлнэ. Ямалын ордоос манай улсын хил хүртэл 4800 орчим км байгаа. Манай Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээр дайрах нь 1000 орчим км. Дахиад урагшаагаа 1000 гаруй км явах ийм том төсөл. Тэр утгаараа уг төслийн ажил хамгийн өөдрөгөөр төсөөллөө гэхэд 2030 онд ашиглалтад орно гэсэн үг. Тэгвэл бид 2030 оныг хүлээх болж байна уу. Тэр хүртэл юу ч хийхгүй сууснаас байгаа нөхцөл боломжиндоо тааруулаад иймэрхүү туршилтаар агаарын бохирдлыг бууруулах чиглэлд жижиг туршилт хийгээд үзсэн нь дээр шүү дээ. Өнөөдрийг хүртэл иймэрхүү туршилт хийхгүй явснаас болж хэдэн мянган хүн эрүүл мэнд, амь насаараа хохирчихов оо. Ийм туршилт хийх нь ч надад хүнд байна. Туршилт учраас үр дүн нь яаж ч гарч мэднэ. Гэхдээ нийслэлчүүд энэхүү туршилтыг хамтдаа хийж үзсэнийхээ дараа дахин нэг шийдвэр гаргана. Өөрөөр хэлбэл энэ туршилтаа бүрэн ашиглаж эхлэх үү үгүй юу гэдгээ шийднэ гэсэн үг.

-Улаанбаатар хотын утааг бууруулахын тулд янданг нь цөөрүүлэх ёстой юм биш үү?

-Мэдээж яндан буурснаар утаа буурна. Энэ зөв. Сүүлийн 10 гаруй жил Улаанбаатар хотод ашиглалтад орсон орон сууцны тоог бид гаргаж үзсэн. Хамгийн цөөхөн ашиглалтад орсон жилдээ бол 10 орчим, хамгийн ихдээ 17 мянган орон сууц ашиглалтад орж байгаа юм билээ. Гэр хороололд 230 мянган айл, өрх бий. Гэтэл нийслэлийн хүн амын механик өсөлтийн тоотой тэнцэх орон сууц жилд баригдаж байгаа нь яндан буурахгүй байгаа гол шалтгаан болж байгаа юм. Тэр утгаараа бид нийслэлчүүдийг орон сууцжуулж хойноос нь яваад үнэхээр гүйцэхгүй байгаа юм. Ойрын хэдэн арван жилдээ галаа түлээд явна, яндангийн тоо хэвээрээ байна гэж бодох хэрэгтэй. Тиймээс л бид түлж байгаа түлшнийх нь бохирдлыг бууруулъя, нийслэл хотын иргэд энэ өвөл өмнөх жилийнхээс хоёр дахин бага бохирдолтой агаар амьсгалъя л гэж зорьж байна. Энэ бол тийм төгс төгөлдөр шийдэл гэж би огт ярихгүй байгаа шүү. Үнэхээр аргаа барсан л зүйл.

Categories
нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Гаагийн олон улсын шүүхийн хуульч Н.Орчлон: Дарангуйлалтай орнуудад хүний эрхийн төлөөх дуу хоолойг дарагдуулах арга нь эх орноосоо урвасан гэсэн ял тулгах DNN.mn

Нидерландын вант улсын Гааг дахь Олон Улсын Эрүүгийн шүүхэд ажилладаг хуульч Н.Орчлонгийн хүний эрхийн тухай яриаг та бүхэнд хүргэж байна. “Тогтвортой хөгжлийн төлөө сэтгүүлчдийн клубийнхэн түүнтэй өглөөний уулзалт хийсэн юм. “Ирээд удаагүй, цагийн зөрүү гарахгүй, нойрмог яваад байна” гэж зочин маань тайлбарлав. Тэрбээр “Олон улсын Эрүүгийн шүүхэд хуульчаар ажилладаг. 2006 оноос хойш 17 дахь жилдээ ажиллаж байна. Түүнээс өмнө Монголд Цагдаагийн дээд сургууль төгсөөд, мөрдөн байцаагч, өмгөөлөгчөөр ажиллаж байсан. Олон улсын хууль, хүний эрхийн чиглэлээр мэргэшсэн хуульч. Ажлаасаа халагдчихгүй бол хүүхдээ 18 нас хүртэл тэндээ ахиад хэдэн жил ажиллах бодолтой байгаа” хэмээн танилцууллаа. Мөн “Орос, Украины дайнаас шалтгаалаад ажлын ачаалал ихэссэн. Прокурорын албанаас явуулж байгаа мөрдөн байцаалтын ажил маш өргөн хүрээг хамрах болсон. Тэнд дайны маш олон гэмт хэрэг үйлдэгдэж байна. Гэм буруугийн асуудлыг одоо дүгнэх боломжгүй. Миний ярьж байгаа зүйл хувийн үзэл бодол болохоос биш Олон улсын Эрүүгийн шүүхийн байр суурь биш гэдгийг та бүхэн ойлгоорой” хэмээн оршил болгож хэлэв.

Мөн тэрбээр ярианыхаа эхэнд өөрийн үзэх дуртай сувгаа нэрлэсэн юм. “Хамгийн их үздэг суваг Катарын “Аль-Жазира”. Арай төвийг барьсан, үнэнийг мэдээлдэг. Ямар нэг мэдээг хэдхэн минутад бус маш гүн судалж бэлтгэдэг. Дэлхийн мэдээллийн том агентлагуудын тоодоггүй, ядуурал, хүний эрх, дайн бослого тэмцэл гэх мэт чухал сэдвүүдийг хөнддөг. Яагаад ийм болсныг сайтар харуулдаг” хэмээн тэр үнэлэв. Ингээд түүний яриаг хүргэе.

-Монгол ардчилсан улс, ардчиллын арал гэж ярьцгаадаг. Гэсэн ч эрүү шүүлт, хүний эрхийн зөрчил байсаар ирсэн. Мэргэжлийн үүднээс харахад бид хүний эрхийг хэр их зөрчдөг улс вэ?

-Хорин жилийн өмнө Д.Энхбат гэдэг хүнийг хулгайлж авчирсан хэрэг гарсан.

Д.Энхбат гэдэг хүний өмгөөлөгч Л.Санжаасүрэн гэж хүн байв. Тэр хэрэгт өмгөөлөгчийг нь холбогдуулж татаж байсан. Би тэр үед Монголдоо өмгөөлөгчөөр ажиллаж байлаа. Л.Санжаасүрэн гуайн өмгөөлөгчөөр ажилласан юм. Тэр хэрэг дээр НҮБ-ын Эрүүдэн шүүхийн эсрэг хорооны тусгай илтгэгч Манфред Новак Монголд ирж, шалгалт хийсэн юм.

Одоо бол би гадаадад ажиллаж, амьдардаг, олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр цацагдаж байгаа түвшинд мэдээлэлтэй байгаа. С.Зоригийн хэрэгтэй холбоотой эрүүдэн шүүсэн асуудлын талаар видео нотлох баримт цацагдсан шүү дээ. Гэхдээ миний маш гайхсан зүйл бол Монголын хууль шүүхийн системд 30 жил явсан хууль зүйн реформ хаачсан бэ.

Тийм асуудал болж байна гэдэг маш аюултай. Хэн ямар гэм буруутайг би хэлж мэдэхгүй. Гэхдээ эрүүдэн шүүлт болсон гэдэг маш тодорхой байсан. Ялангуяа ардчилсан улсад ийм зүйл байж болохгүй.

Энэ бол хувь хүмүүсийн асуудал биш. Ямар ч улсад эрүүдэн шүүх асуудал гарч болзошгүй. Гэхдээ энэ бүхэл бүтэн системийн олон нүх сүвтэй, маш их эвдэрсэн, олон хэрэг харанхуйд үйлдэгдэж байгаагийн илрэл. Ийм зүйл үргэлжлэх боломжтойг илтгэж байгаа юм.

-Манайхан асуудал дэгдэхээр “Олон улсын шүүхэд хандана” гэцгээдэг. Танд олон хүн хандаж тусламж хүсдэг үү?

-Байсхийгээд бөөн хүн чат бичиж, “Хүний эрхийн шүүхэд хандана, та монгол хүн байж яагаад туслахгүй байгаа юм бэ” гэдэг. Дэлхийд олон улсын шүүх цөөхөн. Хүний эрхийн асуудлаар гэвэл Монгол Улс харьяалагддаг Олон улсын хүний эрхийн шүүх гэж байхгүй. Латин Америкийн хүний эрхийн шүүх, Африкийн бас Европын хүний эрхийн шүүх гэж байдаг. Европын хүний эрхийн шүүх дэлхийн хамгийн шилдэг, хүний эрхийн хуулийг хэрэгжүүлдэг систем. Харамсалтай нь дэлхийн хүн амын тал нь амьдардаг Ази, Номхон далайд хүний эрхийн шүүх байдаггүй. Олон улсын тогтолцоо нь ийм. Монгол Улс миний ажилладаг Олон Улсын Эрүүгийн шүүхийн албан ёсны гишүүн. Гэхдээ дөрвөн төрлийн гэмт хэрэгт л манай шүүх шүүн таслах ажиллагаа явуулдаг. Эзлэн түрэмгийлэх гэмт хэрэг. Дайны гэмт хэргүүд, хүн төрөлхтний эсрэг гэмт хэргүүд, төрлөөр нь устгах (геноцид) гэмт хэрэгт л шүүн таслах ажиллагаа явуулдаг. Африкийн Руандад 1994 онд гуравхан сарын хугацаанд нэг сая хүнийг хядсан байдаг. Олон улсын Эрүүгийн шүүхэд энэ мэт ноцтой хэргүүдийг шүүн тасалдаг юм.

НҮБ-ын дэргэдэх Олон Улсын шүүх байдаг. Энэ зөвхөн улс хоорондын маргааныг шийддэг. Энд хэн нэгэн УИХ-ын гишүүн, иргэний хөдөлгөөний тэргүүн, хүний эрхийн хуульч хандах боломжгүй. Улс хоорондын хилийн маргаан, олон улсын гэрээний маргаан шийддэг шүүх. Монголд гарч байгаа Хүний эрхийн асуудлыг шийддэг олон улсын шүүх байхгүй.

Гэтэл хүмүүс надад маш их ханддаг. “Та туслаач ээ” гэдэг. Би тэр болгонд хууль зүйн зөвлөгөө өгөх боломжгүй. Хувьчлан ярих зав ч байдаггүй. Иргэд “Хүний эрх зөрчлөө” гээд Засгийн газраа өгөх олон улсын шүүх байхгүй. Ямар боломж байгаа гэхээр Монгол Улс нэгдэн орсон Олон улсын хүний эрхийн гэрээг хэрэгжүүлдэг, Хүний эрхийн тусгай хороод бий. Гэхдээ энэ бол хүний эрхийн шүүх биш. Монгол Улс нэгдэн орсон олон улсын хүний эрхийн бүх гэрээг хэрэгжүүлдэг олон улсын хороод байдаг. Эдгээр хороодод гомдол гаргаж болно.

Энэ хороод таны гомдлыг авч үзээд, Засгийн газрын байр суурийг бас сонсоод хүний эрхийг зөрчсөн эсэх асуудлаар дүгнэлт гаргадаг. Гэхдээ яг шүүх биш. Хууль зүйн дүгнэлт гаргадаг. Хүний эрхийн зөрчилтэй холбоотой пактыг шалгадаг Олон улсын хүний эрхийн хороод байдаг.

Иргэний болон улс төрийн эрхийн пакт гэж олон улсын маш том конвенц байдаг. Үүнийг хэрэгжүүлэгч нь Швейцарийн Женев хотноо байдаг Хүний эрхийн хороо. Хүүхдийн эрхийн тухай конвенц бий. Эмэгтэйчүүдийн эрхийн конвенц мөн тусгай хороотой, Арьс өнгөөр ялгаварлан гадуурхахын эсрэг конвенц бүгд тусдаа хороотой. Хүний эрхийн олон улсын хяналтын ийм механизм ажилладаг.

-Олон улсын эдгээр хороод хүний эрхийг зөрчсөн гэсэн дүгнэлт гаргавал юу болох вэ?

-Тэр дүгнэлт хууль зүйн баримт бичиг. Олон улсын гэрээ гэдэг олон улсын хууль. Олон улсын гэрээг зөрчсөн гэдгийг тогтоосон олон улсын байгууллагын шийдвэр хууль зүйн хүчин чадалтай. Тэр дүгнэлтийг бариад Монголын шүүхэд хандвал шүүх энэ дүгнэлтийг хүлээн зөвшөөрөх ёстой.

– Япон, Хятад гэх мэт улс орнуудтай харьцуулахад Монголд санаатай гэмт хэргийн тохиолдол олон байдаг гэж ойлгосон. Монголд байнга л “Эрүүгийн нөхцөл байдал хүнд байна” гэж дүгнэдэг. Нөхцөл байдал нь хөнгөн болдоггүй юм байх даа. Эсвэл манайхан хүнд нөхцөлд амьдардаг юм болов уу?

-Монголчууд гэмт хэргийн мэдээг яг цаг агаарын мэдээ шиг танилцуулдаг. Өнөөдөр бороотой, маргааш нартай гэж байгаа юм шиг л “Эрүүгийн нөхцөл байдал хүнд байна” гэдэг. Гарч байгаа хэргийг мэдээлээд өнгөрөх чухал биш. Хамгийн гол нь энэ хэргийн мөрөөр ямар арга хэмжээ авсан бэ. Ямар шийдэл байгаа вэ. Эрүүгийн нөхцөл байдлыг хүндрүүлж байгаа хүн амины болон хүчингийн гэмт хэрэгтэй яг яаж тэмцэж байгааг мэдээлэх чухал.

НҮБ-ын Мансууруулах бодис, гэмт хэрэгтэй тэмцэх албаны гишүүн бүх орон гэмт хэрэгтэй тэмцэж байгаа тайлангаа энэ олон улсын байгууллагад илгээдэг. Хүн амины хэрэг ноднин жилийнхээс өссөн аль эсвэл буурлаа гэж мэдээлдэг. Олон улсын агентлагийн гаргасан шалгуурын дагуу тайлангаа гаргаж өгдөг. Энэ бол та бүхний мэдэж байх ёстой бодит мэдээлэл. Монгол хүн амины гэмт хэргээр дэлхийд өндөрт тооцогддог. Гэмт хэрэгтэй тэмцэх нь Засгийн газрын үүрэг.

-Гурван шатны шүүхээс ял оноосон мөртлөө буцаагаад сулладаг. Энэ хэр зохистой вэ?

-Гурван шатны шүүхээр шийдсэн ч дахиж шалгадаг нөхцөл байдал хаана ч байдаг. Шүүхийн шийдвэр тухайн нөхцөл байдалд үндэсэлж гардаг. Гэтэл шинэ нотлох баримт гарч ирээд, цоо шинэ нөхцөл байдал үүсч болно. Тийм тохиолдолд хүний эрхийг хангах нь чухал. Хүний эрхийг зөрчсөн гэдэг нь мэдэгдэж, шинэ нотлох баримт олдсон байхад заавал гурван шатны шүүхийн шийдвэр үнэн гэж таарахгүй. Шүүхийн тогтоол хэр чанартай байна гэдэг асуудал бий.

Шүүх хэргийн үнэн мөнийг тогтоож чадаж байна уу. Энэ хамгийн чухал. Дэлхийн олон оронд шүүхийн шат янз бүр. Гурав эсвэл тав, зургаан шат байх нь чухал биш. Хүнд холбогдуулж гаргасан шийдвэрийг давж заалдах эрхтэй байх ёстой. Хамгийн гол нь анхан шатны шүүх дээр яллах, цагаатгах нотлох баримтаа 100 хувь гаргах боломжтой эсэхээс шүүхийн шийдвэр үнэ зөв гарах эсэх нь шалтгаалдаг. Давж заалдах шатны шүүх дээр Анхан шатан дээр гарсан шийдвэрийг хууль зүйн дагуу байна уу, хянах боломж нь байна уу гэдэг дээр шүүхийн шийдвэрийн чанар тодорхойлогддог.

Миний ажилладаг шүүхийн шийдвэр нэг хэрэг дээр гэхэд л зузаан ном шиг байдаг. Бүх нотлох баримтыг судалж үзнэ. Давж заалдах шатан дээр дахиад зузаан ном шиг шийдвэр гардаг. Шүүхийн шийдвэрийн өгүүлбэр болгоныг хянаж үздэг.

-Сая Ц.Хулангийн хэрэг дээр цагаатгах талаас нь ажиллах боломж олгоогүй гэж өмгөөлөгч нь ярьж байсан?

-Хэргийн нарийн ширийнийг мэдэхгүй. Хамгийн гол нь яллах, цагаатгах талуудад адил тэгш боломж олгож байна уу гэдэг чухал.

Олон улсын хүний эрхийн хуулиар нууц нотлох баримт гэж байж болохгүй. Нууц нотлох баримт байвал түүнийг өмгөөлөгч тал заавал шалгах бүрэн эрхтэй байх ёстой. Монголд ганцхан төрийн нууц гэж байдаг юм биш шүү дээ. Дэлхийн бүх оронд бий. Америкт ч төрийн нууц задруулсан, тагнуул хийсэн хэргүүд гарна. Мэдээлэгч бий. Мэдээлэгчийг шүүх дээр авчирч байцаадаг. Гэхдээ тэр нь олон нийтэд хаалттай байдаг. Харин өмгөөлөгч тал ямар ч гэрч, мэдээлэгч, нууц баримт өгсөн хүнийг шалгах, мөрдөн байцаалт явуулах эрхтэй. Төрийн нууцтай холбоотой асуудлаар ч нотлох баримт цуглуулах, шинжээч томилох эрхтэй байх ёстой. Ардчилсан орны, хүний эрхийг дээдэлдэг шүүх дээр бол хэзээ ч нууц нотлох баримт гэсэн ойлголт байх ёсгүй. Хэрэв нууц нотлох баримтаар хүнийг яллах боломжтой бол хэнийг ч яллаж шоронд явуулж болно.

-Эх орноосоо урвасан, тагнуул хийсэн гэхээр олон нийт маш хүнд гэмт хэрэг гэж ойлгодог. Гэтэл үнэн хэрэгтээ тухайн хүнийг яллахын тулд ялласан уу, эсвэл үнэхээр гэмт хэрэгтэн үү гэдэг нь тодорхойгүй үлддэг. Социализмын үед бол энэ нь амиа алдаж болох хүнд гэмт хэрэгт тооцогддог байсан?

-Хулгайн хэрэг, хүчиндэх хэрэг маш ойлгомжтой. Харин дарангуйлалтай орнуудад иргэдээ боож боомилдог, дарамталдаг, сөрөг хүчнийхнээ нухчин дардаг, хүний эрхийн төлөөх дуу хоолойг дарагдуулах арга нь эх орноосоо урвасан гэсэн ял тулгах. Яагаад гэвэл энэ маш тодорхой бус хэрэг. Гэхдээ ямар ч улсад эх орноосоо урвах, тагнуул хийх үйлдэл байдаг. Яг ямар үйлдлийг эрүүгийн гэмт хэрэгт тооцож байгааг Эрүүгийн хуульд тусгах нь чухал. Тэгэхгүй бол дарангуйлалтай оронд эх орноосоо урвах, төрийн эсрэг ажилласан гэж буруутгах боломжтой. Яг юуг хэлэх нь тодорхойгүй. Иранд “Бурхны нэр төрийг доромжлох” гэсэн ял байдаг. Хэнийг ч шоронд хийх, буруутгах эрсдэлтэй. Дарангуйлагч төртэй газар хуульдаа зориуд ийм ял байлгадаг. Төрөөс тухайн гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнийг ямар ч утгаар тайлбарлаад хэнийг ч буруутгах боломжтой. Гэмт хэргийн бүрэлдэхүүний асуудал туйлын чухал. Ялангуяа төрийн эсрэг гэмт хэрэг гэдэг бол маш нарийн, хүний эрхийн хараагаар нарийн нягталж байж тухайн үйлдэл нь үнэхээр гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнтэй эсэхийг хянах учиртай.

Төрийн эсрэг гэмт хэрэг, эх орноосоо урвах хэргүүдийн гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнийг туйлын нарийн харж байх ёстой. Зөвхөн хууль батлаад орхих бус хараат бус шүүх, хүний эрхийн болон хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд нь маш нарийн харж байх ёстой. Эх орноосоо урвах гэдэг маш ноцтой сонсогддог. Гэхдээ яг ямар үйлдлийг эх орноосоо урвасан гэж үзэх вэ. Эх орон гэж юуг хэлээд байгаа юм. Ардчилсан оронд хэнийг ч яллаж болох гэмт хэрэг байж болохгүй. Орост сая “Цэрэг армийг доромжлох” гэсэн зүйл анги шинээр гарлаа. Энэ хэргээр маш олон хүн шоронд явж байна. Энэ юу гэсэн үг вэ. Шүүмжилж болохгүй юм уу. Тийм учраас эх орноосоо урвах, төрийн эсрэг гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнийг маш нарийн тодорхойлсон байх ёстой. Ийм гэмт хэрэг дээр нууц нотлох баримтаар хүнийг яллаж болохгүй. Ийм байвал хэнд ч хилсээр ял шийтгэл оноох боломжтой.

-Авлигын хэргийн шүүх хурлыг хаалттай явуулж байгааг сэтгүүлчид шүүмжилдэг, ямар нөхцөлд хаалттай явуулж болох вэ?

-Шүүх хурал нээлттэй эсвэл хаалттай байх ёстой. Нээлттэй гэдэг олон нийтэд нээлттэй гэсэн үг. Олон нийтэд нээлттэй бол хэнбугай ч ирээд суух боломжтой байх ёстой. Ардчилсан нийгэмд олон нийтийн мэдэх эрх чухал. Нэгэнт хаалттай биш бол хэвлэл мэдээллийн байгууллагыг оруулах оруулахгүй гэсэн асуудал байх ёсгүй. Миний ажилладаг шүүхийн хувьд шүүх хурлыг нээлттэй, хагас хаалттай, хаалттай гэсэн гурван байдлаар явуулдаг. Хагас хаалттай гэхээр шилэн хаалтны цаанаас харж болно, гэхдээ хүмүүсийн яриа сонсогдохгүй. Хаалттай гэхээр Монголд шүүх хурлыг бүтэн хаачихдаг. Ийм байж болохгүй. Олон нийтийн мэдэх эрх зөрчигдөнө. Ардчилсан нийгмийн тулгуур зарчмын нэг нь шүүх хурал нээлттэй явагдах. Зарим тохиолдолд хүндэтгэн үзэх шалтгаанаар хаалттай явуулж болно. Гэрч хүчингийн гэмт хэргийн талаар мэдүүлэг өглөө гэж бодъё. Бага насны хүүхдийн хүчирхийлэлд өртсөн тухай ярихын тулд тухайн хүүхдийн нэр нас, оршин суугаа газрын тухай мэдээлэл өгөх болно. Зөвхөн энэ хэсэг нь хаалттай. Хувийн мэдээлэлтэй холбоотой хэсэг хаалттай. “Энэ хүний утасны дугаар дурдагдах учир энэ хэсгийг нь хааж өгөөч ээ” гэдэг. Нээлттэй хаалттай, нээлттэй хагас хаалттай, хагас нээлттэй гэх байдлаар явдаг. Түүнээс биш шүүх хурлыг бүтэн хаалттай хийвэл олон нийтийн мэдэх эрх зөрчигдөнө.

-Путиныг баривчлах улс орнуудыг зарлахад Монгол бас дурдагдсан. Путин мэдээж Монголд ирж баривчлагдах алхам хийхгүй л дээ. Гэхдээ хэрэв тийм тохиолдол гарвал монголчууд баривчлах үүрэг хүлээсэн гэсэн үг үү?

-Монгол Улс Олон улсын Эрүүгийн шүүхийн гишүүн. Тийм учраас Олон улсын Эрүүгийн шүүхээс гаргасан шийдвэрийг заавал биелүүлэх ёстой. Путиныг баривчлах шийдвэр гарсан бол баривчлах ёстой. Олон улсын өмнө хүлээсэн Засгийн газрын үүрэг юм.

-Эрүүдэн шүүсэн тохиолдолд яаж хариуцлага тооцдог вэ?

-Монгол Улс Эрүүдэн шүүхийн эсрэг конвенцид нэгдсэн улс шүү дээ. Эрүүдэн шүүх байдлаар олж авсан нотлох баримтыг шүүх дээр нотлох баримт гэж тооцохгүй л байх ёстой. Эрүүдэн шүүсэн бол тухайн хүн “Би арван хүн алсан” гэж хэргээ хүлээсэн ч нотлох баримт гэж үзэхгүй. Эрүүдэн шүүж олж авсан нотлох баримтыг шүүх хүлээж аваад байгаа учраас эрүү шүүлт хэрэглээд байгаа юм. Эрүүдэн шүүсэн хуулийн байгууллагын ажилтан заавал шийтгэл хүлээх ёстой гэсэн зарчим байдаг. Яагаад эрүү шүүлт хэрэглээд байна гэхээр “Намайг яаж ч чадахгүй” гэж бодоод байгаа гэсэн үг. Эрүү шүүлттэй ийм байдлаар тэмцдэг. Манай шүүх хурал хавтас хэрэг гэдэг юм руу яваад байна шүү дээ. Хавтаст хэрэг гэдэг зөвхөн яллах талын нотлох баримт. Шүүх хурал нь ийм зузаан хавтаст хэрэг өгдөг бол өмгөөлөх тал нь яг адил хэмжээтэй хавтаст хэрэг гаргах боломжтой. Түүнээс биш яллах талын нотлох баримтыг өмгөөлөгчид уншуулаад, шүүх дээр ижил тэгш мэтгэлцэх ямар ч боломж байхгүй.

Б.Янжмаа

Categories
нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл улс-төр

Ц.Адъяасүрэн: МАН олон хууль баталж байгаа ч бүгд хүний эрх, эрх чөлөө, хувийн өмч рүү халдсан зохицуулалттай DNN.mn

Монгол Улсын Үндсэн хууль батлалцсан депутат, Үндсэн хууль тогтоогч, БНМАУ-ын Ардын их хурлын орлогч дарга, Байгаль орчны сайд асан Ц.Адъяасүрэнтэй ярилцлаа.

-Тантай ярилцах сэдэв их өргөн хүрээг хамарна байх. Гэхдээ танаас юуны өмнө АИХ-ын орлогч дарга, Засгийн газрын гишүүн, Ардчилсан хувьсгалд гар бие оролцож, олон жил улс төрд явж ирсэн ахмад хүний тань хувьд өнөөгийн улс төрийн нөхцөл байдал, тогтолцоо ямар байгаа талаар яриагаа эхэлье?

-Өнөөгийн улс төрийн нөхцөл байдал үнэхээр хүнд байна. Болж байгаа төрийн тогтолцоо, бодлого гэж алга болж. Монголчууд өөр хоорондоо учраа ололгүй будилаад байгаа болохоос биш бид хөгжих, сайхан амьдрах бүх боломжоор хангагдсан ард түмэн. Бидэнд эрх чөлөө, сайхан амьдрах бололцоо гээд бүх юм байна. Харин түүнийгээ зөв зохицуулан удирдаж, хөгжүүлэн баяжуулан хэрэглэж л чадахгүйд бидний гол алдаа оршиж байгаа юм. Үнэндээ 1990-оноос өмнө бидний амьдарч байсан социалист нийгэмд өнөөгийнх шиг ийм өргөн боломж хүн бүхэнд байсангүй. Хамгийн гол алдаа бол социалист төрийн удирдлагууд хэзээ ч ард түмэндээ итгэж, тэднийг ажил үйлсээ чөлөөтэй эрхэлж, бие дааж амьдрах боломж олгож байгаагүй. Харин иргэдээсээ айж, түүнээс болоод иргэдээ үргэлж мөрдөж, хавчиж ирсэнийг манай залуу үе гадарлахгүй болов уу. Товчхондоо бүх юм өнөөгийнх шиг эрх чөлөөтэй, дураараа аж төрлөө сонгож, сайхан амьдрах бололцоотой байсангүй шүү дээ. Монголын өнөөгийн улс төрийн нөхцөл байдал сайнгүй байна гэж би хэлсэн. Учир нь төр, засгийн эрх мэдлийг авсан нам, улстөрчид төрийн бодлого, төрийг удирдах чиглэлд үнэхээр хангалтгүй ажиллаж байна. Зөвхөн эрх барьж байгаа намд бус ер нь Монголын улс төрийн хүчнүүдийн алдаа бол энэ. Үүнд Ардчилсан нам ч ялгаагүй багтана.

-Тэгэхээр 1990 онд Ардчилсан хувьсгал ялсаны хүчинд бидэнд сайхан амьдрах бүх боломж олгогдсон гэж хэлэх гээд байна уу, та?

-Ардчиллаас хойш төрсөн хүүхдүүд энэ талаар сайн мэдэхгүй л дээ. 1990 оноос өмнөх нийгэмд хүн амын бүх хэрэгцээ, хангамжийг улс өөрөө хариуцаж даанч дийлэхгүй байлаа. Бид дандаа бүх юмаар дутаж, улс даяараа ядуу байлаа шүү дээ. Улс нь мөнгөгүй, иргэд нь амьжиргаагүй тийм л цаг үе байв. Иргэд нь дуртай сонирхсон ажлаа хийж болохгүй.

Бодол санаагаа илэрхийлж нийгэмд байтугай найз нөхдөдөө ч ярьж болохгүй. Бие биенээсээ нэг ёсондоо айж, бэргэнэ. Дандаа айдас, хүйдэстэй амьдарна. Дээр нь нэмээд хүний нэн тэргүүний хэрэгцээтэй хангамж, бараа таваар дэлгүүр хоршоонд нь байхгүй. Өнөөгийнх шиг хаашаа ч дураараа явах эрхгүй. Бүх юм нам, засгаас тэдний төлөөлөл болсон дарга нараас хараат. Энэ бүхэн бол хувь хүний зовлон байлаа.

-Тэгвэл улс орны зовлон ямар байв?

-Тэр бол төрийн бодлогын бүх эрх мэдэл гадаад улсын буюу ЗХУ-ын эрхшээлд байлаа гээд хэлчихвэл хилсдэхгүй. Өөрөөр хэлбэл аливаа нэгэн улс төрийн шийдвэр гаргахдаа манай том дарга нь дандаа оросуудын амыг харна гэсэн үг. Манай дарга нар шийдвэр гаргаад байгаа мэт ард иргэддээ харагдах боловч тэр нь оросуудаас зөвшөөрөл авч тэдний таалалд нийцэж байх ёстой. Хатуухан хэлэхэд Москвагаас асуулгүйгээр гадаад бодлого болон дотоодын гол асуудлаа өөрсдөө шийдэх эрхгүй л явж ирсэн шүү дээ. Энэ бол бодит түүхэн үнэн. Тиймээс одоо ч оросуудын гар хөл Монголд цөөнгүй байгаа.

-Та ярианыхаа эхэнд Ардчилсан нам ч төр удирдахдаа алдаа гаргаж байна гэж хэлсэн. Одоо Ардчилсан нам даргатай болсон. Дотоод асуудал нь шийдэгдсэн гэж үзэж байгаа. Та уг намын гишүүний хувьд юу гэж ойлгож байна вэ?

-Манай намд нэг том алдаа байдаг. Тэр нь сонгуульд өрсөлдөж амжилт гаргана. Улмаар төрийн бодлого тодорхойлж шийдвэр гаргах түвшинд оччихоод олон фракцдаа хуваагдаад салчихдаг. Энэ л бидний алдаа. Зангидсан гар шиг байж чаддаггүй нь бидний алдаа. Нэг талдаа нүүдэлчин монголчуудын онцлог зан, төлөвшил боловч нөгөө талдаа эрх ашгийн сонирхол хэт нэг талдаа байгаа гэдэг нь харагддаг. Түүнээс гадна намын залуучууд болоод нийт иргэд маань 1990 оны хувьсгалын гол ач холбогдлыг огт ойлгохгүй байна. Нам, дарга дагаж яваад нэг дарга л болчихвол миний ашиг орлого нэмэгдэнэ гэсэн сэтэхүйтэй залуучууд их болж. Угтаа дарга болсноороо баяждаг зүйл огт биш. Харин ч эсрэгээрээ хариуцлага үүрэх, тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд тархиа гашилгаж суудаг хүнийг дарга гэж байгаа юм. Гэтэл манай залуучууд дарга болчихоод хариуцлагаас зугтдаг, харин эсрэгээрээ тархи нь мөнгө хулгайлах аргадаа илүү гаршсан байдалтай явж байна. Энэ бол зөв тогтолцоогоор хортой ургамлын үр асгаад явж байгаа хүнтэй агаар нэг юм. Тиймээс бид хортой үр тарьж явдаг улсуудаас салах хэрэгтэй. Салахын тулд зөв хүнээ л сонгож гарах ёстой.

-2024 оны сонгуулийг Үндэсний хуулийн өөрчлөлтийн дагуу 126 мандаттай, сонгуулийн холимог тогтолцоогоор явуулахаар болсон. Таны хувьд Ардчилсан шинэ Үндсэн хуулийг боловсруулж, батлалцаж явсан хүн. Тэр утгаараа энэ өөрчлөлтийн дараа Монголын нийгэм сайхан болох уу?

-Миний хувьд угтаа анх Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг ярьж байхад Монгол Улс дээд, доод парламентын танхимтай болох ёстой гэдэг байр суурьтай явж ирсэн л дээ. Гэхдээ өнөөгийн эрх баригч улстөрчид энэ саналыг дэмжихгүй юм билээ. Саяны өөрчлөлтөөр парламентын гишүүнийг 126 болголоо. Энэ мэдээж сайн. Үүнийг би дэмжсэн. Учир нь хүн амынхаа өсөлт, төлөөллийг хангах гэдэг утгаараа парламентын гишүүдийн тоог нэмэх ёстой байсан, нэмчихлээ. Энэ сайн. Мөн сонгуулийн тогтолцоог холимог болгосон нь бүр сайн зүйл боллоо. Угтаа сонгуулийг зуун хувь пропорциональ тогтолцоотой болгочих ёстой байсан юм. Өөрөөр хэлбэл холимог бус бүтэн хувь тэнцүүлсэн тогтолцоотой болгох байсан гэсэн үг. Гэхдээ ирэх сонгуулийг холимог тогтолцоогоор явуулах нь зүгээр. Манай Ардчилсан намын хувьд ирэх сонгуулиас өмнө дотоодод янз бүрийн асуудалдаа цэг тавиад нэгэн цул болоод оролцвол нийгэм, улс орныг хөгжүүлэх чиглэлд гэрэл асаж мэднэ. С.Эрдэнэ дарга байхад нам дээрээ очоод хурал, зөвлөгөө гээд оролцоотой явдаг байлаа. Харин Лу.Гантөмөр дарга болсноос хойш бид хэдийг огт урихгүй, уулзахгүй болсон. Магадгүй та нар хөгширсөн учир намаас холд гэж байгаа юм байлгүй дээ. Гэхдээ бидэнд одоо янз бүрээр нэгнийгээ дайрч, муудах, эв зүйгүй байх ямар ч шаардлагагүй. Сонгосон даргыгаа дэмжээд асуудал байвал түүнийгээ сонгуулиас өмнө нэн яаралтай шийдвэрлээд л явах учиртай.

-Өнөөдөр нэг намын дарангуйлал дахин бий боллоо гэж шүүмжлэх, тэмцэх хүмүүс цөөнгүй байна. Үнэхээр бид нэг намын дарангуйлал дор байна уу. Үүнээс яаж салах ёстой вэ?

-Ардчилсан намын тухайд бол баруун үзэл баримтлалтай нам. Тэр утгаараа энэ үзлээ дээдлээд л цааш явах ёстой. Өөрөөр хэлбэл бид өмчийг дээдэлсэн, хувийн өмчийг хамгаалсан харилцааг л бэхжүүлэх шаардлагатай гэсэн үг. Гэтэл өнөөдөр хувийн өмч рүү ямар бүдүүлэг дайрч байна вэ. Үүнээс л нэг намын дарангуйлал эхэлдэг. Үүнээс л эрх чөлөө боогдож, дуусдаг байхгүй юу даа. Өнөөгийн эрх барьж байгаа МАН-ын хувьд янз бүрийн хууль баталж байна. Тэр бүгд нь хүний эрх, эрх чөлөөний эсрэг тэр дундаа хувийн өмч рүү бүдүүлгээр халдсан эрх зүйн зохицуулалтыг хийж өгөөд байна. Үүнээс болж улс орон даяараа нэг намын дарангуйлалд өртөж байгаа юм. Жишээлбэл, байгаль орчин бохирдууллаа гээд иргэний автомашиныг хурааж, журамлаж байгаа. Угтаа тухайн иргэний зөрчилд торгууль эсвэл хорих ял өгч шийтгэж болно. Гагцхүү тухайн иргэний автомашиныг хураах ёсгүй юм. Өөрөөр хэлбэл хувийн өмчид нь халдах эрх төрд байхгүй. Харин тухайн иргэд оногдуулах шийтгэлээ торгууль тавих, шоронд хорих зэргээр хэрэгжүүлж болно гэсэн үг. Гагцхүү хүний хөрөнгө рүү л халдаж болохгүй. Энэ бол өөрөө ардчиллын маш эмзэг цэг. Тиймээс ямар ч ардчилсан орон ардчиллаа хамгаалахын тулд хувийн өмч рүү нь халддаггүй. Гэтэл манайд хууль болгон өмч хөрөнгөтэй нь ярьсан, үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхтэй нь холбоотой гарч байгаа нь өөрөө ардчилал хэдийнэ үгүй болсны жишээ. Өөр нэг жишээ хэлэхэд Эрдэнэтийн 49 хувийг бид Оросоос авч ирж чадсан. Энэ бол маш том зөв ажил. Гэтэл үүнийг төр авсан. Ингээд бөөн хулгай Эрдэнэтэд нүүрлэсэн шүү дээ.

-Танай намын гишүүн Ч.Сайханбилэг энэ ажлыг хэрэгжүүлсэн биз дээ. Одоо өөрөө “шувуу” болчихоод явж байна. Таныхаар бол Ч.Сайханбилэг гэдэг хүн зөв зүйл хийсэн гэж хэлэх гээд байна уу?

-Би энэ асуултад шууд хариулъя. Ч.Сайханбилэг бол сайн юм хийсэн хүн. Түүний анх эхлүүлсэн Дубайн гэрээ гэдэг бол өнөөдрийн Оюу толгойн гүний уурхайн эхлэл байсан юм шүү. Хэрэв Ч.Сайханбилэг Дубайн гэрээг хийгээгүй байсан бол өнөөдөр Оюу толгойн гүний уурхай эхлэхгүй байсан юм. Гэтэл өнөөгийн эрх баригчид Оюу толгойн гүний уурхай эхэллээ. Бид гүний уурхайгаас асар их ашиг олно гээд л хөөрцөглөөд явж байгаа биз дээ. Би хэдхэн хоногийн өмнө тус уурхайгаар яваад ирсэн. Гэтэл тэндхийн ажилчдын 97 хувь нь дандаа Монгол залуус байна. Үгүй ээ энэ чинь хөгжил биш юм уу. Манай монгол залуус тэнд ямар үлгэр жишээ ажиллаж чадаж байна вэ. Риотинто шиг томоохон компаниудын удирдлагууд манай Монгол залуусыг авч ажиллуулах сонирхолтой болсон гэж байна лээ. Энэ чинь нөгөө монгол хүний дэлхийд танигдсан үнэлэмж биш юм уу. Ийм зүйлийг эхлүүлсэн хүн нь Ч.Сайханбилэг юм аа.

-Ярианы эхэнд та эдийн засгийн тусгаар тогтнолоо олж байж улс хөгжинө гэсэн. Үүнтэй адил бид эрчим хүчний тусгаар тогтнолоо олж авах ёстой байх. Тэр утгаараа Эгийн голын усан цахилгаан станцын төслийг эхлүүлэх шаардлагатай гэдэг. Гэтэл Оросын талаас уг станц нь Байгаль нуурын эко системд сөрөг нөлөөтэй гэж үзээд байдаг шүү дээ. Таны хувьд байгаль орчны судалгаа шинжилгээ хийж явдаг хүний хувьд нөгөөтэйгүүр Байгаль орчны сайд байсан хүний хувьд уг асуудалд ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Монгол Улс Оросоос эрчим хүч болон нефть, шатахууны хараат оршдог орон. Тэр утгаараа Орос руу гадагшлах эдийн засгийн урсгал асар их. Үүнийг бид багасгаж байж эдийн засгийн тусгаар тогтнолоо олж авна. Ингэхийн тулд мэдээж эрчим хүчний хараат байдлаасаа гарах хэрэгтэй. Гарахын тулд Эгийн голын усан цахилгаан стацын төслийг яаралтай хэрэгжүүлэх шаардлагатай. Таны асууж байгаачлан Оросын талаас уг станцыг барья гэхээр Байгаль нуурт хортой гэлцдэг. Гэвч үнэндээ Эгийн голын усан цахилгаан станц бол байгаль орчинд ямар ч сөрөг нөлөө үзүүлэхээргүй станц юм. Үүнийг би судлаач, эрдэмтэн хүний хувьд баталгаатай хэлж чадна. Бид яг тэр орчмын судалгааг хийгээд уг судалгаагаа НҮБ-д хүргүүлсэн. Удахгүй шийдвэр дүгнэлтүүд нь гарна байх. Тэгэхээр Эгийн голын усан цахилгаан станц нь өөрөө 315 МВт-ын хүчин чадалтай станц. Гэтэл Байгаль нуурын орчим доод тал нь 1500 түүнээс дээш 6000 МВт-ын хүчин чадалтай 10 орчим усан цахилгаан станцууд ашиглагдаж байна. Гэтэл яагаад зөвхөн Эгийн голын усан цахилгаан станц Байгаль нуурт хохирол учруулах гээд байгаа юм бэ. Уг асуудал нь өөрөө улс төр, эдийн засгийн ач холбогдолтой учир оросууд бидний хүслээр тийм ч амар энэ ажлыг эхлүүлэхгүй байгаа юм. Гэхдээ олон улсын дүгнэл юмнууд нь гараад ирэхээр бид энэ төслөө эхлүүлж л таарна. Эхлүүлж, ашиглалтад оруулж байж бид Оросоос эдийн засаг, эрчим хүчнийхээ хараат байдлаас салж чадна. Дахин хэлэхэд Эгийн голын усан цахилгаан станц нь өөрөө Байгаль нуурт ямар ч сөрөг нөлөө үзүүлэхээргүй төсөл шүү.

-Хийн хоолой тавих асуудалд та ямар байр суурьтай явдаг хүн бэ?

-Үүнийг би шууд эсэргүүцэн жадалдаг хүмүүсийн нэг. Яагаад ч бид энэ хийн хоолойг газар нутгаа ашиглуулан тавиулж болохгүй. Үүнийг дэмжиж байгаа хүмүүс нь “Хийн хоолой тавьснаар манайд эдийн засгийн асар том боломж гарч ирнэ” гэж ярьдаг. Магадгүй эдийн засгийн хэд гурван төгрөг улсын төсөвт орох л байх. Үүнийг би үгүйсгэхгүй. Гэхдээ эдийн засаг, мөнгөөр бид Улсынхаа тусгаар тогтнолыг сольж болохгүй. Украины дайн яагаад эхэлсэн юм. Ерөөсөө хийнээс болоод л эхэлсэн. Оросууд нь “та нар хий хулгайлсан биз дээ” гээд л эхэлсэн шүү дээ. Үүгээрээ далимдуулж байгаад л энэ дайныг оросууд эхлүүлсэн байхгүй юу. Тиймээс тусгаар тогтнолдоо эрсдэл авчирсан төслийг бид яагаад ч дэмжиж болохгүй юм. Нөгөөтэйгүүр Украин руу оросууд халдсан. Улмаар Украйныг нэг сарын дотор эзэлчих байх гэсэн бодолтой олон хүн байсан нь үнэн. Гэвч тэд тийм ч амар бууж өгөлгүй өдийг хүрлээ. Үүний гол нууц юу байна вэ. Ерөөсөө Украин улс бол эрх чөлөөний амтыг мэдэрчихсэн орон байхгүй юу. Юу гэхээр Украйнд ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөө, тусгаар тогтонол бие болоод гуч гаруй жил болж байна. Энэ гучин жилийн эрх чөлөөний амтыг мэдэрчихсэн улс бусдад тийм ч амар байдлаар эзлүүлдэггүй юм байна. Үүнийг украинчууд дэлхий нийтэд маш том жишээ байдлаар харууллаа, нотоллоо. Тиймээс аливаа улс, үндэстэн, ард түмний хамгийн том зэвсэг, хамгийн том үнэт зүйл бол ардчилал, эрх чөлөө юм. Тиймээс үүнийг бид яс махандаа тултал ойлгох ёстой.

-Гуравдагч хөршийн бодлогод та ямар байр суурьтай байдаг вэ. Монгол Улсын эдийн засгийн хөгжлийн хамгийн том гарц бол гуравдагч хөршийн бодлого гээд байгаа шүү дээ?

-Монгол Улс хөгжихийн тулд эхлээд эдийн засгийн тусгаар тогтнолоо олж авах хэрэгтэй. Энэхүү тусгаар тогтнолыг олж авахын тулд мэдээж хоёр хөршөөс гадна бусад улс орнуудтай харилцах, хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэх шаардлагатай. Өөрөөр хэлбэл холын хөршүүдийн нөлөөллийг гадаад бодлогодоо илүү сайн оруулж өгөх шаардлагатай байгаа юм. Гуравдагч хөршийн бодлого эдийн засаг утгаараа нөлөөлж хэрэгжиж байгаа ганц зүйл бол Оюу толгой байна.

-Таны хувьд өнөөгийн Засгийн газрын тэргүүнийг шүүмжилж их бичдэг. Тэгвэл ерөнхий сайд таны хэлээд байгаа гуравдагч хөрш рүү сая явчихаад ирлээ. Энэхүү айлчлалын ач холбогдлыг та юу гэж харж байна вэ?

-Таны хэлдэг шиг би Ерөнхий сайдыг их шүүмжилдэг хүн л дээ. Гэхдээ эрүүл шүүмжлэл гэдэг хүнд тустай гэж боддог. Дандаа болохгүй байна, бүтэхгүй байна гэж шүүмжлэх нэг өөр. Харин болж байгааг нь сайнаар хэлж, урам өгөх гэдэг бас нэг өөр асуудал. Тэр утгаараа Ерөнхий сайдын АНУ-д хийсэн айлчлалыг би хувьдаа бодитой харилцаа тогтоож, тодорхой ажил хэрэгч айлчлал боллоо гэж дүгнэж байгаа юм. АНУ, Монгол Улс хооронд хэрэгжихээр болсон олон арван төслүүдийн дийлэнхийг АНУ бидэнд туслах маягтай дэмжиж байгаа харагдсан. Эсвэл Монгол Улсын зүгээс бидэнд туслаад өгөөч гэж гуйсан уу, нэг бол АНУ та бүхэнд тусалъя гэсэн үү. Үүнийг бас бодох ёстой. Нөгөөтэйгүүр Монгол Улс бол Азийн цээжинд орших эрх чөлөөний арал. НҮБ-ын тэргүүн нь Монгол Улсад хүрч ирээд “Монгол бол энх тайвныг эрхэмлэдэг үлгэр жишээ ардчилсан улс мөн” гэж хэлсэн байдаг. Энэ бол бусад улс орон Монгол Улсыг эрх чөлөөний арал гэдгийг нь хүлээн зөвшөөрч байна гэсэн үг. Үүнээс шалтгаалж дэлхийн томоохон гүрнүүдийн удирдагчид манай улсад цөөнгүй ирлээ. Үүнийг дагасан эдийн засгийн өсөлт, хөрөнгө оруулагчдын сонирхол нэмэгдэж эхэлдэг. Тиймээс гуравдагч хөршийн бодлого гэдэг бол маш ил тод, идэвхтэй байх ёстой.

Э.МӨНХТҮВШИН

Э.АНХЧИМЭГ