Category: нүүр-хуудасны-онцлох

Монгол Улсын Үндсэн хууль, монгол хүний үндсэн эрхтэй шууд холбоотой мэдээллийг нийтэлж, олон нийтэд хүргэсний төлөө Үндсэн хуулийн Цэц нь сэтгүүл, хэвлэл мэдээллийн байгууллагатай ёс зүй ярьж, улмаар Үндсэн хуулиар олгогдсон хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөнд халдахыг оролдсоныг хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд бичиж, эсэргүүцэж байна.

Өнөөдөр Монголын хэвлэл мэдээллийн салбар ямар байдалтай байна вэ. Хамгийн наад захын жишээ гэхэд “Хил хязгааргүй сэтгүүлчид” олон улсын байгууллага жил бүр дэлхийн улс орнуудын хэвлэлийн эрх чөлөөний индексийг гаргахдаа тухайн орны улс төр, хууль, эрх зүйн орчин, эдийн засаг, нийгэм соёлын нөхцөл байдал, аюулгүй байдал гэсэн таван шалгуур үзүүлэлтээр дүгнэдэг. Тус байгууллагын 2024 онд дэлхийн 180 улсыг хамруулсан судалгаанаас Монгол Улс хэвлэлийн эрх чөлөөний үзүүлэлтээр 109 дүгээр байрт жагсчээ. Өнгөрсөн онд 88-д жагсаж байсан манай улс 21 байраар ухарч 109-д эрэмбэлэгдсэн нь ардчилсан улсын хувьд маш муу дүн юм.

Монгол Улсад 600 гаруй хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл үйл ажиллагаа явуулж, 4500 гаруй хүн ажиллаж байна.

С.Амартүвшин: Өнөрөөгийн асуудлаас улбаатай төрийн хатуу бодлого, шийдвэрээр хэвлэл мэдээллийг зохицуулах зорилт хэрэгжээд явчихлаа

Уг сэдвээр МУБИС-ийн Сэтгүүл зүйн тэнхимийн багш, доктор С.Амартүвшинтэй ярилцлаа.

---

-Өнөрөөгийн кейс Монголын хэвлэл мэдээллийн дархлаанд хэрхэн нөлөөлөв?

-Ний нуугүй хэлэхэд, Монголын хэвлэл мэдээллийн дархлаа алдагдсан шүү дээ. Үүнд Өнөрөө гэж ганц сэтгүүлчдээ ч биш. Манай цөөнгүй сэтгүүлч, хэвлэлийнхний алдаа дутагдал, мэргэжлийн бус хандлагатай холбоотой.

Ер нь, Өнөрөөгийн кейс харамсалтай. Түүний алдаандаа ч биш дээрх асуудлаас улбаатай төрийн хатуу бодлого, шийдвэрээр хэвлэл мэдээллийг зохицуулах зорилт хэрэгжээд явчихлаа. Нөгөө талаараа Өнөрөөгийн сэтгүүлчийнхээ хувьд нийтийн эрх ашгийг тэргүүнд тавих, олон түмний дуу хоолой болох гэсэн үйл, хандлагаасаа болж өртөж байгаа. Чөлөөт хэвлэлийн нэгэн чухал үзүүлэлт шударга шүүмжлэл. Үүнийг төрөөрөө хүлээн зөвшөөрдөг байх ёстой. Шүүмжлэлгүй нийгэм, хэлэлцүүлэггүй ардчилал гэж юу байх билээ. Зөвшилцөл чухал байтал, нийгэм дэх гажуудал завхарлыг засан залруулах шийдмэг бодлого барих гээд Төр засаг ч “дэврүүнээр” хатуурхаад эхэлсэн. Энэ байдал битгий даамжраасай. Нөгөө утгаараа хэвлэл мэдээллийн дархлаа юун дээр тогтдог гээч. Үндсэн хуулиар баталгаажсан хувь хүний үзэл бодлоо илэрхийлэх, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх эрх, Хэвлэл мэдээллийн хуулиар баталгаажсан хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөн дээр тогтдог. Үүнийг хөндөж, цензурдээд эхлэх л юм бол хэвлэл мэдээллийн дархлаа алдагддаг.

-Сэтгүүлчдийг Эрүүгийн хуулиар далайлган үг дуу, үзэл бодлыг нь хорьдог боллоо. Энэ үйл явц улам хүрээгээ тэлж даамжрах шинжтэй. Энэ тал дээр Таны үгийг сонсмоор байна?

-Иргэд, олон түмний мэдэх эрхэд үйлчилж, мэдээлэлтэй байх хэрэгцээ шаардлагаар мэдээллийн эрх чөлөөг хангаж ажилласныхаа төлөө эрүүгийн хуулиар буруутгагдахын эсрэг зарчим олон улсын эрх зүйн практикт үйлчилдэг.

Энэ бол шууд утгаараа төрийн цагдан хяналт буюу цензурын хэлбэр. Гэтэл манайд сэтгүүлчдийг ялладаг жишиг бараг тогтох маягтай болчихоод байна. Энэ бол Үндсэн хуулиар болон ХМЭЧТ хуулиар баталгаажсан иргэн хүний үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэх эрх, хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөг боомилохыг зорьж буй явуургүй санаа, үзэл хандлагын тод илрэл. Нөгөө талдаа мэдээж цахим орчны худал хуурмаг, үнэн зөв мэдээллийн учир зүйн олдохоо байсан мэдээлэл харилцааны хэт урсгалын давлагааны уршиг. Нийгмийн сүлжээний сайн хийгээд саар харилцаа болон сэтгүүл зүйн мэргэжлийн үйл ажиллагааны зааг хязгаар дахь ээдрээтэй байдлын үр дүн. Ардчиллын үнэт зүйл болсон хувь хүн, иргэнийхээ нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүндийг хамгаалал нь эрхэм зарчим.Гэхдээ ардчиллын бас нэг үнэт зүйл болох хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөг шийтгэлийн хамгийн хатуу санкцитай эрүүгийн хуулиар зохицуулах нь буруу. Буруугаар тогтохгүй одоо цөөнгүй сэтгүүлч хатуу үр дагаврыг нь хүлээхдээ тулаад байна. Гэхдээ хууль шүүхийнхэн маань хуулийн хатуу заалт барьж шийдэхээсээ өмнө нийгмийн сайн сайхны төлөө хууль үйлчилдэг зарчмаа бариасай гэж хүсэх байна. Ингэх байх гэж ч найдаж байна.

-Мэдээж, бусдын нэр хүндийг хамгаалах хэрэгтэй. Гэхдээ заавал эрүүгийн хуулиар далайлгах бус иргэний хуулиар шийдвэрлэж болох асуудлыг хүндрүүлэх шаардлагагүй мэт санагддаг. Ялангуяа эрх мэдэлтэн, албан тушаалтан, төрийн байгууллагын нэр хүндийг хамгаалахын тулд сэтгүүлчдийг ялладаг, айлган сүрдүүлдэг цаг үе иржээ. Үүнтэй Та санал нийлэх үү?

-Нэгд, үзэл бодлын, хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөг иргэний хуулиар зохицуулах нь чухал гэж олон улсад үздэг. Бас өөрийн зохицуулалтын механизмыг төгөлдөржүүлж шийдвэрлэх чиг хандлага давамгайлдаг. Хоёрт, “өндөр мод салхин дилүү хүчтэй найгаж, савладаг” гэсэн үг хэллэг бий. Төрийн өндөр албан тушаалтан болон олны танил болж хувь хүний байр сууриа олон түмэнд даатгасан, тэднийг төлөөлсөн этгээдүүдэд “гомдоллоод байх эрх” ч байхгүй. Харамсалтай нь юм л бол шүүх, ёс зүйн зөвлөлд гомдол гаргагчдын дийлэнх олонх нь “тэд” байдаг. Шүүхэд гомдол гаргах моод нь цензурын нэг хэлбэр. Цаашлаад сэтгүүлчид, хэвлэл мэдээллийнхнийг “реккет”үүдээр дарамтлах ч тохиолдол байдаг. Дээр нь эрүүгийн хуулиар хувь хүнд учирсан хохирлыг хэлэлцэн шийдвэрлэдэг болохоос “хийсвэр нэр хүнд”ийн хохирлыг шийдвэрлэдэггүй гэсэн зарчим байдаг гэж сонссон. Сэтгүүлчид үүнийг мэдэж байхад илүүдэхгүй.

-Эрүүгийн хуулийн 13.14-т “Илт худал мэдээлэл цацах замаар бусдын алдар хүндэд халдсан бол эрүүгийн хэрэгт тооцно” гэсэн заалтаар сэтгүүлчдийг айлгаж, тэдний үзэл бодлыг хайрцаглаж байна. Үүнийг яаж засах вэ?

-Анх Эрүүгийн энэ хуулийн заалтыг манай салбарынхантай хууль зүйн сайд, дэд сайд тэргүүтэй хүмүүс хэлэлцэн уулзалтууд хийж байхад нэг уулзалт дээр тухайн үеийн сайд Х.Нямбаатарт би хэлж байсан. Энэ заалт хожим олон сэтгүүлчийг, цахим орчинд үзэл бодлоо илэрхийлдэг иргэдийг эрүүгийн гэмт хэрэгтэн, ялтан болгон чирэх эрсдэлтэй шүү гэж. Гэтэл сэтгүүлчдэд бараг хамаарахгүй. Учир нь “Худал мэдээлэл түгээх” гэсэн зүйлчлэлд сэтгүүлч үнэхээр үнэн бодит баталгаатай мэдээллийг түгээдэг мэргэжлийн үйл ажиллагаа бол гэм буруутайд холбогдохгүй гэж тайлбар хийсэн. Гэвч онолын мод бор саарал байдаг бол амьдралын мод нов ногоон байдаг гэгчээр хуулийг практикт яаж хэрэглэж эхлэх вэ, тэр жишгээр цаашид шийдвэрлэдэг жишиг тогтно гэдгийг сануулж байлаа. Харамсалтай нь ёр юм шиг тийм л жим татчихлаа. Энэ нь тус заалтын“Хүний нэр төр, алдар хүнд, хуулийн этгээдийн ажил хэргийн нэр хүндэд халдсан илт худал мэдээллийг олон нийтэд тараасан бол…” гэсэн дэх “олон нийтэд тараасан” гэх томьёололд хамаг учир бий. Яаж ч хэрэглэж болох энэ хэллэгийг “ухаалаг” шигтгэчихсэн дээ.

–Хэвлэлийн эрх чөлөөний хууль хэр амьдралд нийцсэн хууль вэ?

-Энэ хуулийн хамгийн чухал зүйл нь хуулийн үзэл баримтлал нь юм. Үндсэн хуулиар баталгаажсан хувь хүний эрхүүдийн амин чухал нэг эрх болох үзэл бодлоо илэрхийлэх, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөтэй холбоотой хэвлэл мэдээллийн салбарын хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөг баталгаажуулсан чухал хууль. Ардчилсан нийгэмд энэ эрхийг Үндсэн хууль болон энэ хуулиар баталгаажуулсан эсэхээр чөлөөт хэвлэлтэй байгааг тодорхойлдог зарчимтай. Мэдээж цагийн явцад сэтгүүл зүйн практикт хэвлэлийн мэдээллийн эрх чөлөөг бүрэн хангаж ажиллахад шаардлагатай зарим асуудлыг зохицуулж чадахгүй байгаа, тунхагийн шинжтэй боловч хууль, шүүхийн практикт сэтгүүлчээ хамгаалдаг гол эрх зүйн эх сурвалж шүү дээ. Өнөөдөр энэ хуулийг шинэчлэх, шинэчлэн найруулах тухай асуудал хөндөгдөж, УИХ-ын чуулганаар хэлэлцэн, батлах түвшинд асуудал шуурхай яригдаж байна. Ажлын хэсэг ч гарчихсан, МСНЭийн болон ХҮЭК, мэргэжлийн болон салбарын байгууллага, холбоодын хэлэлцүүлэг өрнөж байна. Харин үүнд хувь судлаачийн хувьд дараахь байр суурьтай байгаа.

Шинэчлэх бол сэтгүүлч эх сурвалжаа нууцлах, хамгаалах болон хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн эзэмшлийг ил тод болгох гэсэн хоёр асуудлыг зохицуулсан зүйл заалт л нэмж оруулахад хангалттай. Харин олон зохицуулалт оруулж, олон зүйлийг хуульчлах л юм бол хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөг хангах бус харин ч хязгаарлах нөхцөл бүрдэж үзэл баримтлалтайгаа зөрчилдөх үндсийг тавих болно. Ер нь хэвлэл мэдээллийн эрх зүйн орчны онцлог нь тус салбарын онцлогоосоо шалтгаалан хуулиар үл зохицуулах зарчим чухал гэж үзэж байна. Чөлөөт хэвлэлийн үзэл номлолд ч тэр, чөлөөт хэвлэл хөгжсөн олон улсын практикт ч ингэж үздэг. Зүй нь, эрх зүйн позитивист бус философиор нийгмийн харилцааг өөрийн зохицуулалтын механизм, хууль, нийгмийн хэм хэмжээ гэсэн гурван зүйлээр зохицуулна гэж үздэг. Хэрэв Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулийг шинэчилж байна гээд үзэл баримтлалыг нь дордуулж, хэтийдсэн зохицуулалтууд оруулснаас хэвээр нь байлгасан нь дээр. Харамсалтай нь, манай салбар дотор ч, манайхтай “хавьсахыг хүсдэг”зарим байгууллага энэ хуулийн шинэчлэлд өөр өөрийн ашиг сонирхолоо шигтгэчихгээд байгаа хандлага бас байна. Үүнийг тус хуулийг шинэчлэн найруулахаар санаачилсан хэд хэдэн хуулийн төслүүдээс харж болно. Хоёрт ХМЭЧТ хуулийг санаачлах, шинэчлэх субьект төр засгийн байгууллага, институци байхыг би хувьдаа эсэргүүцдэг. Учир нь, санаачлагч нь төрийн субьект байх л юм бол тэр тал өөрийн ашиг сонирхлоо хуульд ил, далдаар эвтэйхэн, “хулгайн” үг, хэллэг, томьёоллоор зайлшгүй тусгадаг. Үүний нэг нотолгоо нь Эрүүгийн хуулийн 13.14 шүү дээ. Тиймээс төрийн бус субьектээс төсөл боловсруулж, хэлэлцүүлж аваасай гэж уламжилмаар байна. МСНЭ-ийн УЗийн гишүүний хувьд эвлэлийн байр суурийг ч энэ дашрамд даймаар байна. Саяхан манай эвлэл санаачлан салбарын эвсэл, холбоодын төлөөлөл болон хүний эрх, хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний чиглэлээр судалгаа хийж ажилладаг хуульчдын төлөөллүүдтэй уулзалт хэлэлцүүлгийг зохион байгуулсан. Хэлэлцүүлгийн үр дүнд тэдгээр хуульчдадаа хуулийн төсөл боловсруулж өгөөч, бид хуульд тусгах асуудлаа санал болгоё, тэгээд хэлэлцье, дараа нь УИХ дахь ажлын хэсэгт санал болгоё гэдэг шийдэлд хүрсэн.

Б.Баярмаа: Үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх орон зай хумигдаж байгаагбид нухацтай эргэж харах хэрэгтэй

МУИС-ийн Сэтгүүл зүй, олон нийтийн харилцааны тэнхимийн багш Б.Баярмаатай ярилцлаа.

---

-Сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэгийн кейс хэвлэл мэдээллийн дархлаанд нөлөөлж байна уу?

-Сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэгийн хэрэг бол Монголын хэвлэл мэдээллийн эрх зүйн орчин ямар түвшинд байгааг харуулж байна гэж судлаачийн зүгээс үзэж байна. Хэдийгээр хувь хүний хувьд ар гэр, амьдрал ахуй, ажлын хувьд хэцүү нөхцөл байдал боловч тойм зургаар нь харвал өнөөдөр Монголд ямар ч сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэг шиг нөхцөл байдалд орох эрсдэл бий. Эрсдэл гэж байгаагийн шалтгаан нь сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэгийг мэргэжлийнх нь хувьд би дүгнэж хэлэхгүй. Гэхдээ маш олон эрэн сурвалжлах бүтээл хийдэг, идэвхтэй ажилладаг сэтгүүлч. Н.Өнөрцэцэгт яагаад гэнэт нэг зэрэг олон хэргээр хэрэг үүсгэчихэв ээ гэдэг бол хамгийн том асуудал. Хууль тогтоомж хүн бүрд адил тэгш үйлчлэх ёстой. Хууль зөрчсөн бол хуулийн хариуцлага хүлээх нь зүйтэй. Гэхдээ өмнө нь яагаад тэр хэргийг нь шалгаагүй байсан юм. Гэнэт л болохоо байчихсан юм шиг бүх хэргүүдийг нь эргэн сэргээгээд олон хэргийг нэг дор шалгаж байгаад нь ямар нэг асуудал байна гэж харж байна. Хэргийн процесс явагдаж байгаа учраас би дүгнэж хэлэх боломжгүй. Энэ хэрэг цаашдаа илүү тодорхой болох байх.

-Н.Өнөрцэцэгт үүсгэсэн хэргийн асуудал Монголын хүрээнээс хальж олон улсын хэмжээнд хүрсэн. Энэ талаар?

-Сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэгийг баривчилсан явдал дэлхийн улс орнуудын хэвлэлийн эрх чөлөөний индексийг гаргадаг “RSF буюу Хил хязгааргүй сэтгүүлчид” байгууллагын вебсайтад бүртгэгдсэн. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улс анх удаа энэ сайт дээр сэтгүүлч ажлаа хийснийхээ төлөө баривчлагдсан гэсэн статустай болж хувирсан юм. Гэхдээ Монгол Улсын хэвлэлийн эрх чөлөөний үзүүлэлт өмнөх оныхоос 22 байр ухраад 109-д бичигдсэн нь Н.Өнөрцэцэг баривчлагдсантай холбоотой гэж дүгнэж болохгүй. Сүүлийн арван жил хэвлэлийн эрх чөлөө муудсаар, муудсаар энэ нөхцөл байдалд хүрсэн. Үүний үр нөлөө нь Н.Өнөрцэцэг сэтгүүлчид холбогдох олон хэргийг нэг дор шалгаж байгаа явдал. Ингэснээр эрсдэлтэй нөхцөл бий болчихжээ гэдгийг бидэнд сануулж байна. Өөрөөр хэлбэл, хэвлэл мэдээллийн эрх зүйн орчноо эргээд хараач ээ. Иргэн хүн үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх орон зай хумигдаж байгааг бид нухацтай эргэж харах хэрэгтэй. Хэдэн сэтгүүлчид тэмцдэг, эсвэл нэг хэрэг гарахаар тэр хэргийг ярьж хэсэг шуугиад мартчихдаг ийм байдал үргэлжлээд л байвал дараа үеийнхэндээ, хэвлэн нийтлэгчиддээ бид юу гэж хэлэх билээ. Зөвхөн Н.Өнөрцэцэгийн хэргийн талаар ярих биш бүхэлд нь харах ёстой болжээ гэж дүгнэж байна.

-Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах нь зөв үү?

-1998 оны Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хууль бол салбарын цорын ганц гол хууль. Энэ хууль миний хувьд ихээхэн үнэ цэнэтэй хууль. Үеийн үед уг хуулийг өөрчлөх ёстой гэж ярьсны эцэст одоо арав гаруй хуулийн төсөл гарчихсан байгаа. Социалист нийгмийг даваад ардчилсан нийгэм рүү шилжиж байгаа улс оронд ямар хууль байвал зохистой вэ гэдгийг эргэж харах ёстой гэж бодож байна. Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хууль бол үзэл бодлоо илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөг дээдэлсэн мөн хэвлэл дэх төрийн оролцоог хязгаарласан үнэ цэнэ бүхий заалттай хууль. Энэ хуулийн гол амин сүнс нь хэвлэлийн эрх чөлөөтэй байх нөхцөл байдлыг бүрдүүлсэн явдал. Гэхдээ зарим нэг ойлголтын зөрүүтэй заалтууд байдаг. Үүнийг засахын тулд хуулиа ойлгож, таньж мэдэх алхмыг бага багаар өөрчлөх ёстой. Тэгэхгүйгээр эрс шинэчилбэл өнөөгийн нөхцөл байдалд тохирохгүй гэж үзэж байна. Манай орны улс төрийн соёл, нөхцөл байдал ямар байгааг бүгд мэднэ. Ийм нөхцөлд хуулийг маань гэнэт өөрчлөөд нөхцөл байдал улам дордох вий гэдэгт санаа зовж байна.

–Монгол улсын Эрүү-гийн хуулийн 13.14 дүгээр заалтаар ихэвчлэн сэтгүүлчдэд арга хэмжээ авдаг. Энэ нь сэтгүүлчдэд айдас төрүүлж байгаа олон асуудлын нэг нь. Энэ тал дээр та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Хүнийг гүтгэж, доромжилно гэдэг байж боломгүй үйлдэл. Үүнийхээ төлөө ямар нэгэн хуулийн хариуцлага хүлээх нь тодорхой. Гэхдээ ямар хариуцлага байх вэ гэдэг бодох асуудал. Өөрөөр хэлбэл, гэмт хэрэгтэн болгох юм уу, эсвэл иргэн хоорондын зөрчил гэж авч үзэх үү. Манай улсад нэр төрд халдсан тохиолдолд эрүүгийн болон иргэний хэргээр хариуцлага хүлээх хуулийн зохицуулалттай. Иргэний эрх зүйн хүрээнд мөнгөн төлбөр төлөөд залруулга гаргадаг. Харин эрүүгийн эрх зүйн хүрээнд шийдэгдвэл гэмт хэрэгтэн болдог. Эрүүгийн хуульд гүтгэх доромжлох заалтыг оруулснаас хойш сэтгүүлчид айдастай болоод байна гэдэг нь үнэний ортой. Яагаад гэвэл энэ заалтад доромжлох, гүтгэх, нэр хүндэд халдах, худал мэдээлэл тараах гэсэн өөр өөр онцлогтой үйлдлүүдийг нэг дор оруулаад шийдэж байгаа юм. Мөн сэтгүүлч ямар зорилгоор тухайн мэдээллийг бичсэн тухай ерөөсөө авч үздэггүй. Жижигхэн баримтын алдаа гарсан байвал худал мэдээлэл биччихлээ гэж үздэг. Олон нийтийн эрх ашгийн төлөө байгаа зорилгыг харгалзаж үздэггүй нь олон улсын жишгээс өөр байгаа юм.

-Олон улсын жишгээр нйигмийн сайн сайхны эсрэг зүйлийг гэмт хэрэг гэж үздэг. Гэтэл манай эрүүгийн хуулийн 13.14 дүгээр зүйлийн хүрээнд гомдол санал гаргаж байгаа хүмүүсийн дийлэнх нь улс төрийн албан тушаалтан, эрх мэдэлтэн байх нь элбэг. Энэ нь нийгэмд сүүдэртэй тал болж тусаж байна?

-Эрүүгийн хуулийн 13.14 дэх заалт бол хорих хариуцлага байхгүй. Харин мөнгөн дүнгээр торгодог, зорчих эрхийг хязгаарладаг. Энэ заалт цаашид ажлаа хийхэд нь айдас бий болгодог учраас сэтгүүлчдэд харшилж байна. Цагдаа, шүүхийн байгууллагаар явбал тухайн хүний ажил амьдрал нь хэвийн үргэлжлэхээ болино шүү дээ. Тиймээс дахиад ийм асуудалтай тулгарахыг хэн ч хүсэхгүй. Улсын хэмжээнд 2023 болон 2024 оны эхний гурван сарын байдлаар иргэн, байгууллагаас гаргасан хэвлэл мэдээллийн үйл ажиллагаатай холбоотой зөрчлийн 15, гэмт хэргийн талаарх 185 гомдол, мэдээллийг цагдаагийн байгууллагаас хүлээж авсан байна. Нийт гомдлын 135 буюу 66.8 хувийг нь албан тушаалтан гаргасан байна. Уг нь албан тушаалтанд хоёр сонголт байдаг. Нэгдүгээрт, Хэвлэл мэдээллийн зөвлөлд хандан энэ сэтгүүлч миний нэр төрд халдсан байна гэсэн гомдол гаргана. Ингээд тухайн гомдлыг Ёс зүйн хороогоороо авч үзээд шийдвэр гаргана. Хэрэв нэр төрд нь халдсан байна гэж үзвэл залруулга гаргах арга хэмжээ авна. Залруулга гаргахгүй гэвэл мөнгөн төгрөгөөр асуудлыг шийдэж болно. Гэтэл яагаад албан тушаалтнууд эрүүгийн хэрэг үүсгэж гомдол гаргаад байна гэдэг өөрөө асуудал.

Үүнийг олон улсад сэтгүүлчийг айлган сүрдүүлж, залхаан цээрлүүлэх нэг хэлбэр гэж үздэг. 20202024 оны наймдугаар сарын байдлаар дээрх заалттай холбоотойгоор 828 хүнд эрүүгийн хэрэг үүсгэсэн байна. Үүнээс 548 хэргийг шийдвэрлэсэн ч нийт хэргийн 74.5 хувийг хэрэгсэхгүй болгосныг Хууль зүй, дотоод хэргийн яамны мэдээлэлд дурдсан байдаг. Хэрэгсэхгүй болгож байна гэдэг сэтгүүлч алдаа гаргаагүй ажлаа хийсэн гэсэн үг. Сэтгүүлчийг алдаа гаргасан гэж үзвэл Эрүүгийн хуулиар шийддэг юм байна гэсэн нийтлэг ойлголт иргэдийн дунд байна. Гэтэл манайд олон улсад байдаг шиг зохицуулалтууд байгаа шүү дээ.

Н.Саранчимэг

 

“Намир төв”-ийг үүсгэн байгуулагч Ц.Золбоотой АНУ-ын ногоон картын талаар ярилцлаа.

---

-АНУ-ын ногоон картын талаар мэдээлэл өгөхгүй юү?

-“АНУ-ын ногоон карт” олон улсын үндэсний хөтөлбөрийг АНУ-ын төрийн департамент 1995 оноос хойш жил бүр зохион байгуулж байна. Энэхүү хөтөлбөр нь АНУ руу цагаач бага илгээдэг улсын иргэдэд АНУ-д хууль ёсоор оршин суух, суралцах, ажиллаж хөдөлмөрлөх боломжийг олгодог бөгөөд сугалаа хэлбэрээр явагддаг. Өөрөөр хэлбэл, тухайн хүний аз л мэднэ дээ.

-Энэ хөтөлбөр одоогоор хэдэн улсад нэвтрээд байна вэ. Хасагдсан улсууд байгаа юу?

-Энэ хөтөлбөрт АНУ руу цагаач иргэд бага илгээдэг улсууд л хамрагддаг. Энэтхэг, Хятад гэх мэт хүн ам ихтэй улсууд сугалаанд оролцох эрхгүй байдаг. Учир нь хүн ам ихтэй болохоор маш олон сугалааг авчихдаг. Нэг улсаас олон хүн бүртгүүлэх тусам хожих магадлал өснө.

-Монгол Улсаас нийт хэдэн иргэн энэ хөтөлбөрийн хүрээнд АНУ руу цагаачилсан бол. Жилд ойролцоогоор хэдэн сугалаа хождог нь сонин байна?

-Сүүлийн 10 жилийн хугацаанд жил бүр дунджаар 11000 орчим иргэн, 16800 орчим гэр бүлийн гишүүдтэйгээ хамт сугалаанд оролцсон байдаг.

2011 оноос хойш манай улсаас 1200 гаруй иргэн энэхүү хөтөлбөрийн хүрээнд АНУ-д хууль ёсны дагуу цагаачилсан байна. Жилдээ 150-300 хүн сугалаа хожиж байгаа.

-Ноднин хамгийн их сугалааг аль улс хожсон бол. Нэг улсаас явах хүний тоонд хязгаар байдаг уу?

-Марокко улсын 4200 иргэн сугалаанд хожсон байна. Харин явах хүний тоонд хязгаар байхгүй. Дэлхийн хэмжээнд жилдээ 50 мянган хүн энэ сугалаанд хождог юм.

-Зуучлалын байгууллагаар дамжуулахгүйгээр бие даан бүртгүүлэх боломжтой юу?

-Ногоон картын газар Монголд олон байгаа. Хамгийн гол нь тухайн газраа сайн судлах хэрэгтэй. Хамгийн наад зах нь үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа хугацаа, тогтвортой хаяг байршил, фэйсбүүк хуудас гэх мэтийг нь сайтар судлах хэрэгтэй. Ганцхан жил л үйл ажиллагаа явуулаад алга болчихдог байгууллага цөөнгүй бий. Ногоон карт авах сугалааны бүртгэл нь үнэгүй явагддаг. Тиймээс англи хэлний зохих түвшний мэдлэгтэй, цээж зургаа стандартын дагуу аваад оруулж чаддаг хүн албан ёсны сайт /www.dvprogram.state.gov/ руу нь ороод үнэгүй бүртгүүлж болно. Харин англи хэлний мэдлэггүй, зургаа стандартын дагуу авч чаддаггүй хүмүүсийг зуучлалын байгууллагууд бүртгүүлж өгөөд тодорхой хэмжээний хөлс авдаг. Тухайлбал, ганц бие иргэн 30.000, гэр бүлийн бүх гишүүн нийтдээ 60.000, хүүхэдтэйгээ явах өрх толгойлсон аав ээжүүд 50.000 төгрөгөөр бүртгүүлнэ.

-Та байгууллагынхаа талаар мэдээлэл өгнө үү. Гэр бүлээрээ ч бүртгүүлж болдог гэсэн үү?

-Манай байгууллага 2010 оноос хойш үйл ажиллагаа явуулж байна. 2018 оноос хойш Саппарогийн автобусны буудлын дэргэд “Номинжин ресорт”-ын барилгын 5 давхрын 506 тоотод байрлаж байна. Байгуулагдсан цагаасаа хойш 500 гаруй иргэнийг АНУ явахад нь туслалцаа үзүүлжээ. Бүртгэлийн тухайд ганцаараа ч, гэр бүлээрээ ч бүртгүүлж болно. Гэр бүлээрээ бүртгүүлсний давуу тал нь эхнэр, нөхөр хоёр нэг нэг сугалаа авна. Хэрвээ нэг нь хожвол гэр бүлээрээ явна. Насны хязгаар байхгүй. Гэхдээ 21-ээс доош настай бол гэр бүлээрээ л бүртгүүлэх боломжтой. Англи хэлний мэдлэгийн түвшин шаарддаггүй. Хамгийн гол нь бүрэн дунд боловсролтой, гэмт хэргийн бүртгэлгүй байхад л асуудалгүй.

-Энэ жилийн бүртгэл хэзээ явагдах вэ?

-Энэ сарын 3-наас арваннэгдүгээр сарын 5-ныг хүртэл бүртгэл явагдана. Энэ бүртгэл жилд ганцхан удаа л явагддаг. Сугалаа нь ирэх оны тавдугаар сард явагдана.

-Хүн бүр АНУ-ын ногоон карт авахыг хүсдэг болохоор ачаалал ихтэй байдаг байх. Ямар нэгэн хүндрэл гардаг уу. Сугалаанд хожсон эсэхээ яаж мэддэг вэ?

-Мэдээж тийм асуудал гарна. Жишээлбэл, бүртгэлийн явцад компьютер гацна. Дэлхий нийтээрээ ганцхан сайт руу хандаж байгаа учраас хугацаа алдах тусам гацна. Тиймээс аль болох эрт бүртгүүлбэл харьцангуй гайгүй. Сугалаанд бүртгүүлсэн иргэнд бүртгэлийн хуудас өгдөг. Тэр хуудас дээр дахин давтагдашгүй код байгаа. Энэ кодоороо сугалаанд оролцоно. Тавдугаар сард албан ёсны сайт руу нь ороод кодоо хийж хариугаа харна. Хэрвээ манай байгууллагаар бүртгүүлбэл, бид бүртгүүлсэн хүмүүсээ шалгаад сонгогдсон хүмүүс рүүгээ утсаар ярьж, үйлчлүүлэгчдээ цаг тухайд нь мэдээллээр хангаж ажилладаг.

-Хэрэв ногоон карт хожвол хэр хугацааны дараа АНУ руу явдаг вэ?

-Элчин сайдын яам руу бүх мэдээллээ явуулна. Хэрвээ гэр бүлээрээ сугалаа хожсон бол гэр бүлээрээ мэдээллээ илгээнэ. Ингээд тухайн иргэн рүү АНУ-ын Элчин сайдын яамнаас элчингийн ярилцлагад орох цаг явуулна. Ерөнхийдөө сугалаанд бүртгүүлснээс хойш хоёр жилийн дараа буюу 2026 онд багтаж АНУ руу явна даа.

-Ногоон карт авсан иргэн АНУ-д хэдэн жил амьдрах эрхтэй байдаг юм бол. Мөн амьдрах хугацаандаа бусад улс орнууд руу зорчиж болдог уу?

-10 жил амьдрах эрхтэй. Тэнд амьдарч байх хугацаандаа тухайн улсын иргэншил хүсэж болно. Ингэхийн тулд тодорхой хэмжээний татвар төлсөн байх шаардлагатай. Бусад орон руу зорчихын тухайд онгоцны тийзээ захиалчихсан байхад л болно.

Ногоон карт бол маш том давуу тал. АНУ-д хууль ёсны дагуу тухайн улсын иргэний эдлэх сонгуульд оролцохоос бусад бүх эрхийг эдэлнэ гэсэн үг. 10 жилийн виз, аяллын визээс илүү давуу талтай гэсэн үг шүү дээ. 40-өөс дээш насны бүртгүүлж байгаа хүмүүсийн дийлэнх нь хүүхдүүдээ л бодсон байдаг. Яагаад гэхээр хүүхдүүд нь АНУ-ын сургуульд үнэгүй хамрагдах боломжтой байдаг.

-Анх удаа бүртгүүлээд ногоон карт хожихгүй бол дараа жил нь дахиад бүртгүүлж болох уу? Гадаадад амьдарч байгаа манай улсын иргэн бүртгүүлж болдог уу?

-Болно оо. Жил бүр шинээр бүртгэл нээгддэг. Тийм болохоор хэдэн жил ч бүртгүүлж болно. Мөн иргэншил нь монгол учраас дэлхийн хаанаас ч бүртгүүлж болно.

-АНУ-д цалин хөлс өндөр байдаг болохоор оюутнууд зуны амралтаараа их явж байна?

-Тийм ээ, цалингийн тухайд хийж байгаа ажлаасаа хамаарна.

-АНУ-д очоод хүссэн газраа амьдарч болох уу. Ногоон картаар АНУ яваад буцаж эх орондоо ирчихээд дахиад ногоон картад хамрагдаж болох уу?

-Бололгүй яахав. Тэнд очоод хийх ажил, амьдрах байр, байрлах мужаа өөрөө сонгодог. Сугалаанд дахин хамрагдаж болно. Гэхдээ иргэншил хүсээд тэндээ үлддэг олон хүн байдаг.

-АНУ-ын виз гарах их хэцүү гээд байдаг шүү дээ. Бүртгүүлж буй иргэдэд эрүүл мэндийн хувьд ямар нэгэн шаардлага тавьдаг уу?

-Ногоон картын суга-лаанд бүртгүүлчихвэл аяллын виз, сургалтын виз гардаггүй гэсэн ам дамжсан яриа байдаг. Ногоон картанд бүртгүүлбэл дараа нь АНУ-ын виз гардаггүй гэдэг худлаа. Ер нь хүнд өвчингүй л бол асуудалгүй. Манайхаар дамжуулан бүртгүүлсэн хүмүүсийн дотор эрүүл мэндийн шалтгаанаар хасагдсан нэг ч хүн байхгүй.

-Ямар хүмүүс хасагддаг юм бол?

-Ганц бие иргэн ямар ч асуудалгүй явчихдаг. Харин гэр бүлээрээ явж байгаа хүмүүс 21-ээс доош насны хүүхдээ бүртгүүлээгүй тохиолдолд хасчихдаг. Мөн гэрлэлтийн баталгаагүй хэрнээ бид нэг гэр бүл гэж бүртгүүлсэн бол хасагдана. Хамгийн гол нь ирэх жилийн тавдугаар сараас өмнө гэрлэлтээ батлуулах хэрэгтэй. Харин хожсоноо мэдчихээд гэрлэлтээ батлуулбал виз олгохгүй.

-Танайхаар дамжуулан бүртгүүлбэл заавал өөрийн биеэр оффист тань ирэх шаардлагатай юу?

-Ганц бие бол ганцаараа, гэр бүлээрээ бол гэр бүлээрээ ирээд зургаа даруулна. Хэрэв ирэх боломжгүй бол манай фэйсбүүк хуудас /Green card Mongolia Намир төв/-аар дамжуулан онлайнаар бүртгүүлж болно.

-Бүртгүүлэх гэж байгаа хүмүүст хандаж хэлэх санамж байна уу?

-Бүртгүүлэх байгууллагаа маш сайн судлаарай. Маш олон газар байгаа. Тэдгээрийн бүртгэлийн хураамж маш их зөрүүтэй байдаг. Гэр бүлийг 120.000, 200.000 төгрөгөөр бүртгэдэг газрууд ч бий. Бүртгэл нь үнэгүй учраас хаана ч бүртгүүлсэн ямар ч ялгаа байхгүй. Үнэтэй газар бүртгүүллээ гээд хожих магадлал өндөр болохгүй. Энэ бүртгэлийг хийдэг албан ёсны байгууллага гэж дэлхийн хаана ч байхгүй.

Ярилцсан

Ө.АНХЗАЯА

Монгол нутгийнхаа хээр талаар хэд хоног явлаа. Хөхүүрийн ам цаашилсан ч хөдөөд тавлагхан байна. Интернет гээчийг хэрэглэсэнгүй. Нүд, чих амрав. Улаанбаатарт уржигдар орж ирлээ. Улс төр нь бужигнаж хуйрганаад улам хэцүүджээ. Зунаас хойш “Нэг юм ажиглагдаад л байна” гэж хэлээд байсан даа. Үндсэн хуулийг Үндсэн хуулийн цэц хянаж болохгүй гэж оруулсан хоёр хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг эсэргүүцсэн мэдээллийг хоёр хүн гаргаж, Үндсэн хуулийн цэц түүгээр нь маргаан үүсгэж хэлэлцэх гээд байгаа талаар яригдаад байсан. Үндсэн хуулийн цэц дээр нэг эвгүй асуудал хэлэлцэх гэж зэхээд байгаа тухай л яриад байсан хэрэг.

Тэр талаар хэлсэн хэдэн үгийг минь Үндсэн хуулийн цэц учиргүй буруутгаад “Мэдэгдэл” хүртэл гаргажээ.

Болсон зүйлийг болоогүй мэт яасан их бухимдаа вэ. Ямар ч эмзэг байна вэ дээ.

Үндсэн хуулийн цэцэд иргэн С.Номынбаясгалан 2023 оны 4 дүгээр сарын 20-нд мэдээлэл гаргасан.

Тэрбээр УИХ-аас 2022 оны 8 дугаар сарын 24-нд Үндсэн хуулийн цэцийн тухай хуулийн 8.2.1 дэх заалтад болон Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 13.1.1 дэх заалтад “Үндсэн хууль, түүнд оруулсан нэмэлт өөрчлөлтөөс бусад” гэсэн нэмэлт оруулж, Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт өөрчлөлтүүд Үндсэн хууль болон Үндсэн хуулийн үзэл баримтлал зэрэгт үл нийцсэн, харшилсан, зөрчсөн зэрэг асуудал нь Үндсэн хуулийн цэцийн харьяалан шийдвэрлэх маргаанд хамаарахгүй байхаар зохицуулсан байна. Ийнхүү Үндсэн хуулийн цэц нь “Үндсэн хууль, түүнд оруулсан нэмэлт өөрчлөлтөөс бусад хууль, УИХ-ын бусад шийдвэр” Үндсэн хуульд нийцэж байгаа эсэхийг хянан шийдвэрлэхээр болсон нь түүний “Үндсэн хуулиар тодорхойлсон Үндсэн хуулийн цэцийн Үндсэн хуулийн суурь үзэл баримтлал, үндсэн бүтцэд нийцүүлэн Үндсэн хуульт ёсыг хамгаалж, Үндсэн хуулийн биелэлтэд дээд хяналт тавих” онцгой бүрэн эрхийг хязгаарласан байна. Энэ нь цаашлаад хууль дээдлэх зарчмын суурь болох Үндсэн хуулийг дээдлэх үзэл санааг үгүйсгэсэн төдийгүй Үндсэн хуулийг чандлан сахиулах баталгаа болсон Үндсэн хуулийн цэцийн эрх зүйн байдлыг, нэн ялангуяа Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт өөрчлөлт үү, эсвэл бусад хууль уу гэдгээс үл хамааран Үндсэн хуулийн биелэлтэд дээд хяналт тавьж, түүнийг зөрчсөн шийдвэр гаргах бүрэн эрхийг үгүйсгэсэн гэж үзэж болохоор байна. Үндсэн хуулийн цэцийн практикт Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт өөрчлөлт Үндсэн хуульд нийцэж байгаа эсэх асуудлаар 2000 онд процедурын хяналтыг болон 2022 онд агуулгын хяналтыг хийж ирсний зэрэгцээ Үндсэн хуулийн маргааныг хянан хэлэлцэх замаар тайлбарлах хандлага, уламжлал хэдийнэ тогтсон байна. Өдгөө энэ практикт тогтсон хяналтын хэлбэрүүдийг тэдгээртэй холбогдох Үндсэн хуулийн казуаль тайлбаруудыг шууд үгүйсгэх нь онолын төдийгүй практикын хувьд ихээхэн учир дутагдалтай гэж үзэж байна. Иймд УИХ-аас 2022 оны 8 дугаар сарын 24-нд баталсан Үндсэн хуулийн цэцийн тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн 1 дүгээр зүйлд “Үндсэн хуулийн цэцийн тухай хуулийн 8.2.1 дэх заалтын “хууль” гэсний өмнө “Үндсэн хууль, түүнд оруулсан нэмэлт өөрчлөлтөөс бусад” гэж нэмсүгэй” гэсэн, мөн Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн 1 дүгээр зүйлд “Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 13.1.1 дэх заалтын “хууль” гэсний өмнө “Үндсэн хууль, түүнд оруулсан нэмэлт өөрчлөлтөөс бусад” гэж нэмсүгэй” гэж заасан нь Үндсэн хуулийн Удиртгал, 1.2, 64.1, 66.2.1, 70.1 дэх хэсгийг зөрчсөн байх тул хянан хэлэлцэж хүчингүй болгож өгнө үү гэжээ.

Мөн иргэн Э.Хишигжаргал 2024 оны 1 дүгээр сарын 16-нд Үндсэн хуулийн цэцэд мэдээлэл гаргасан. Түүндээ УИХ-аас Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 13.1.1 дэх заалтад “Үндсэн хууль, түүнд оруулсан нэмэлт өөрчлөлтөөс бусад хууль”-ийг гэж 2022 оны 8 дугаар сарын 24-ний хуулиар оруулсан нэмэлт, мөн Үндсэн хуулийн цэцийн тухай хуулийн 8.2.1 дэх заалтад “Үндсэн хууль, түүнд оруулсан нэмэлт өөрчлөлтөөс бусад хууль” гэж 2022 оны 8 дугаар сарын 24-ний хуулиар нэмэлт оруулсан нь Үндсэн хуулийн 64.1, 66.2.1, 70.1 дэх хэсгийг тус тус зөрчиж байна.

Үндсэн хуулийн 64.1 дэх хэсэгт “Үндсэн хуулийн цэц бол Үндсэн хуулийн биелэлтэд дээд хяналт тавих, түүний заалтыг зөрчсөн тухай дүгнэлт гаргах, маргааныг магадлан шийдвэрлэх бүрэн эрх бүхий байгууллага, Үндсэн хуулийг чандлан сахиулах баталгаа мөн” гэж заажээ. Тус бүрэн эрхийнхээ хүрээнд Үндсэн хуулийн цэц нь Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт өөрчлөлтийг ч хянах эрх хэмжээтэй байна. Гэтэл Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуулийн 13.1.1 дэх заалтад “Үндсэн хууль, түүнд оруулсан нэмэлт өөрчлөлтөөс бусад хуулийг Үндсэн хуулийн цэц хянахаар нэмэлт оруулсан нь Үндсэн хуулийн цэцийн эрх хэмжээг үндэслэлгүйгээр хязгаарласан хязгаарлалт болжээ. Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах журмын тухай хуулиар Үндсэн хуулийн нэмэлт нь Үндсэн хуулийн үндсэн бүтэц, суурь үзэл баримтлалд нийцсэн байх шаардлага тавигдаж байна. Иймд тухайн Үндсэн хуулийн нэмэлт нь Үндсэн хуулийн үндсэн бүтэц, суурь үзэл баримтлалд нийцсэн эсэхийг тогтоох эрх бүхий байгууллага нь Үндсэн хуулийн биелэлтэд дээд хяналт тавих эрх бүхий байгууллага болох Үндсэн хуулийн цэц болно.

Үндсэн хуульд Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөс бусад хууль Үндсэн хууль зөрчсөн эсэхийг хянана гэж заагаагүй байхад Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай хуульд 2022 оны 8 дугаар сарын 24-ний хуулиар “Үндсэн хууль, түүнд оруулсан нэмэлт өөрчлөлтөөс бусад хууль” гэж нэмэлт оруулсан нь Үндсэн хуулийн 66.2 дахь хэсгийг зөрчиж байна.

Үндсэн хуулийн 69.4 дэх хэсэгт “Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт өөрчлөлт Үндсэн хуулийн нэгэн адил хүчинтэй байна” гэж заасан бөгөөд хууль тогтоогчийн баталсан Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлт нь тухай Үндсэн хуулийн эх бичвэр, үндсэн бүтэц, суурь үзэл баримтлалд нийцэж байх, тус нэмэлт өөрчлөлт нь Үндсэн хуулийнхаа нэгэн адил хүчинтэй байна. Энэ нь цаашлаад Үндсэн хуулийн зүйл, заалтууд хоорондоо агуулгын хувьд зөрчилдөөнгүй байх, эрх зүйн нэгдмэл тогтолцоо болон үндсэн хуульт ёсыг хамгаалах үндэс суурь болно. Гэтэл Үндсэн хууль нэмэлт өөрчлөлт оруулах журмын тухай хуулийн 5.2.4 дэх заалтад “Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах хэлбэр нь зөвхөн хууль байна” гэж зааснаас үзвэл Үндсэн хуулийн цэц Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн тухай хууль гэж нэрлэгдсэн эсэхээс үл хамааран хянах эрх хэмжээтэй байна. Иймд шийдвэрлэж өгнө үү гэсэн байна.

Миний ажигласан, улс төрийн учир жанцан мэддэг ярихаар бол С.Номынбаясгалан, Э.Хишигсүрэн хоёр мэдээлэлдээ УИХ-ын 2022 оны 8 дугаар сарын 24-ний хуулиар оруулсан нэмэлт өөрчлөлтийг ингээд хоёр талаас нь унагачихаар бичсэн байгаа юм.

Өөрөөр хэлбэл Үндсэн хуулийн цэц Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг, магадгүй Үндсэн хуулийг хянах эрхтэй болохоор зориг шулуудвал хоёр иргэний аль ч мэдээллээр нь хүссэндээ хүрэх боломжтой гэсэн үг.

Байдал ийм тодорхой, Үндсэн хуулийн цэцийн гишүүд үүгээр маргаан үүсгэхээр шийдсэн, цаашлаад УИХ-аас тайлбар хүлээж байгаа гэж яригдсаар байтал хоёр иргэний мэдээлэл гаргасан талаар ам нээлгүй, энэ талаар хөндлөө гэсэн аятай бухимдаж, эмзэглэж байгаа нь сэжигтэй байгаа юм. Үүнийг нотлох мэт албаны бус үйл явдлууд нэлээд болж байгаа бөгөөд энэ талаар монголчууд, над мэтийн нүд, чих нь нээлттэй байдаг хүмүүс мэдэхгүй өнгөрөөд байна гэвэл эндүүрэл гэдгийг хэлье.

Тэгсэн атал Үндсэн хуулийн цэцийн шинэ, хуучин гишүүд, Үндсэн хууль судлаачдын дэмжлэгтэй элдэв судалгааны өгүүлэл, нийтлэлээр “Үндсэн хуулийн цэц Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг хянах эрхтэй” гэх ухуулга сурталчилгаа явагдсаар байна. Үндсэн хуулийн цэцийн албаны мэдээлэл хүргэдэг цахим сайт руу ороод харвал баргийн тэнэг ойлгохоор байна.

Ерөнхийлөө хууль зүйн хувьд, олон улсын практик дээр ийм үндэслэл байж болно л доо. Гэхдээ процесс нь арай яваагүй байх гэж найдаж байна.

Өнөөдөр Монгол Улс, монголчууд бид Үндсэн хуулиараа оролдох цаг нь мөн үү. Монголын улс төрийн нөхцөл, олон улсын байдлыг харахад ойлгомжтой бус уу.

Тэгээд бас Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлт хийгдсэнээс хойшх практик дүгнэлт хараахан гараагүй байна. УИХ тогтолцооны өөрчлөлтөөр анхны сонгуулиа хийж, 126 гишүүнтэй УИХ ажиллаж эхэллээ. Засгийн газрын танхим ч бараг анх удаа Ерөнхий сайдынхаа толгойгоор бүрдээд байна. Ерөнхийлөгчийн 6 жилийн бүрэн эрх анх удаа хэрэгжээд дундаа л орж байна. Ядаж дараагийн 2027 оны сонгуулийг нь явуулах шаардлага бий. Хамгийн чухал нь Баялгийн сангийн асуудал анх удаа Үндсэн хуулиар шийдэгдсэн. Тэгш хуваарилах, нийтээрээ хүртэх зарчим анх удаа хэрэгжих гэж байна. Үүнд өнөөдрийн баялаг эзэмшигч цөөнх маш дургүй байгаа гэх мэт олон эрсдэл хүлээж байна.

Хэрэвзээ өнөөдөр энэ хуулиудыг Үндсэн хуулийн цэц хүчингүй болгож өөртөө эрх мэдэл авсан ч тэрийг нь тэр дор нь ашиглах эрх ашгийн нэгдлүүд хөдлөхийг үгүйсгэхгүй гэсэн үг. Үндсэн хуулийн цэц бол Үндсэн хуулийн манаач гэдэг. Үндсэн хуульд одоо л манаач хэрэгтэй цаг ирээд байна.

Дахиад сануулъя. Үндсэн хуулийн цэц Үндсэн хуулиа оролдох эрх мэдлийн хийгээд хууль эрх зүйн боломж байж болно, гэвч цаг нь биш шүү!

Ажиглагч А.Батболд

 

Эдийн засгийн ухааны доктор Р.Даваадоржтой ярилцлаа.

---

-Хувийн хэвшлийн эзэмшилд байдаг стратегийн есөн ордын 34, 50 хувийг төр эзэмшихээр болсон. Нийгмийн тодорхой хүрээнд энэ заалт компаниудыг дампуурал руу хөтөлнө гэх шүүмжлэл өрнөж байгаа. Ер нь байгалийн баялгийн өгөөжийг ард түмэнд хүртээхэд энэ бодлого нь хэр зөв бэ?

-Ашигт малтмалын тухай хуулийн 4.1.12-д “стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын орд” гэж үндэсний аюулгүй байдал, улсын эдийн засаг, нийгмийн хөгжилд нөлөөлөх хэмжээний, эсхүл жилд Монгол Улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний таван хувиас дээш хэмжээний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байгаа буюу үйлдвэрлэх боломжтой ордыг” гэсэн тодорхойлолт бий.

Манайд стратегийн орд гэж нэрлэж байна. Харин дэлхийн улс орнуудад стратегийн түүхий эд гэж нэрлэгддэг. Стратегийн түүхий эд гэдэг нь улс орны эдийн засаг, батлан хамгаалахын тогтвортой байдлыг хангадаг материаллаг үйлдвэрлэлийн үндэс юм. Стратегийн ашигт малтмалын жагсаалтад геополитикийн нөхцөл байдал, гадаад эдийн засгийн харилцаа болон бусад нөхцөл байдлаас шалтгаалан өөрчлөгдөж болдог. ОХУ-ын стратегийн ашигт малтмалын түүхий эдийн тоонд түлш, эрчим хүчний нөөц, өнгөт болон ховор металлын хүдэр, үнэт чулуу, металл ордог. Стратегийн нөөцөд улс орны хүн амын амьдралын баталгаа болох усны нөөц ч багтаж болно. Тэгэхээр сүүлийн үед стратегийн орд гэж байдаггүй гэх яриа явах болсон нь буруу юм.

Манай улсын хувьд стратегийн 16 ордоос ес нь “хувийн хэвшлийн” мэдэлд байдаг. Тодруулбал, хоёр нь МАК-ийнх, бусад нь Канад, Сингапур, БНХАУ гэсэн эзэдтэй байгаа. Сонгуулийн өмнө Баялгийн сангийн хуулийг баталсан. Тус хуулийн дагуу өнгөрсөн долоо хорногт болсон Засгийн газрын хурлаас стратегийн есөн ордыг эзэмшиж буй хувийн хэвшилд хэлэлцээрийн урилга хүргүүлж 34, 50 хүртэлх эзэмшлийн хувиа тогтоох талаар хэлэлцээрийн ширээнд урьж байгаа гэсэн мэдээлэл хийж байна лээ. Үүнийгээ хувийн бизнест шууд халдаж байгаа гэсэн үг биш хэмээн тодотгож байсан.

Өнгөрсөн жил энэ хуулийг өргөн барих үеэр УИХ дахь Ардчилсан намын бүлгийн хувьд өөр хувилбар дэвшүүлсэн боловч авч хэлэлцээгүй. Одоо бүх процесс батлагдсан хуулийнхаа дагуу явагдаж байна. Олон шүүмжлэл байх шиг байна. Венесуэль улс яг ингэж эхэлсэн гэдэг яриа нийтийн сүлжээнд маш хүчтэй явж байсан. Миний хувьд, Монгол Улсын хөгжил, уул уурхай, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын талаар тогтсон бодлого үзэл баримтлал төлөвшөөгүй байна гэж үзэж байна. Гэнэт нэг хууль санаачилж батлаад нэг салбарыг орвонгоор нь эргүүлээд хаячихаж байна. Тиймээс Засгийн газрын бодлогын залгамж чанар муу байгаа нь уул уурхай, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын бодлогын хэрэгжилтэд сөрөг нөлөөлөх гол нөхцөлийн нэг байх боломжтой байна.

-Энэ хуулиар Баялгийн сангийн хуваарилалтыг хийхэд ямар менежмент хэрэгжүүлэх нь бодитой гэж танай намынхан харж байсан юм бэ?

-Үндэсний баялгийн сангийн хуулийн тухайд манай нам зарчмын зөрүүтэй саналтай байсан. Засгийн газраас өргөн барьсан Үндэсний баялгийн сан нэртэй хууль нь дарга, эрх мэдэлтэнг хамгаалж, давуу эрх олгох, ялгаатай байдал бий болгох хуулийн төсөл байна гэж тухайн үед зөндөө учирласан ч хэн ч сонсоогүй. Сүүлийн найман жилд Монгол Улс авлигын үзүүлэлтээр 50 байраар ухарч, ардчиллын индексээр уруудан доройтож байгааг олон улсын байгууллагын дүгнэлт харуулж байна. Үндэсний баялгийн сан нь иргэн хүний биш, даргад давуу эрх олгодог тусгай сангуудын нэг болсон шүү дээ. Одоо сайд нарын удирддаг 22 тусгай сан бий. ЖДҮ, Боловсролыг дэмжих сан, Хөдөө аж ахуйг дэмжих, Тариалан эрхлэлтийг дэмжих сан зэрэг сангуудын ард юу нуугдаж байсныг монголчууд мэддэг болсон баймаар. Саяхан хэд хоногийн өмнө Эрүүл мэндийн даатгалын сангийн удирдлагыг хуулийнхан баривчлах шиг боллоо.

Тэгвэл Үндэсний баялгийн сангийн хуулиар Хуримтлалын санг Нийгмийн Хамгааллын сайд удирдаж байгаа. Хөгжлийн сан нэртэй төсвөөс гадуур дахин нэг төсөв бий болсон. Уг нь Үндэсний баялгийн санг улстөрчдөөс хараат бус байлгасан тохиолдолд цэцэглэн арвиждаг гэдгийг дэлхий нийтээрээ мэддэг л дээ. Өнөөгийн Үндэсний баялгийн сангуудыг хуулиараа гурван сайд удирдаж байгаа.

Төрийн өмчит компаниудыг олон нийтийн болгохгүй, “Эрдэнэс Монгол” компанид бүгдийг нэгтгэж, ашиг гарвал хуваарилдаг байх нь иргэнд гоё сонсогдох байх. Гэвч бодит байдал дээр авлигын шинэ сангийн үйл ажиллагаа эхэлсэн гээд хэлчихэд буруудахгүй гэдгийг бидний туулж ирсэн богинохон хугацааны түүх харуулж байна шүү дээ.

-Есөн ордын тодорхой хувийг төрийн эзэмшилд авснаар Баялгийн санд багцаагаар хэчнээн хэмжээний хөрөнгө төвлөрөх бол?

-2025 оны төсвийн төсөл өргөн баригдсан. Тус төсөлд Үндэсний баялгийн сангийн тухай хуулийн 11.1.1-д заасны дагуу АМНАТ ашигласны төлбөрийн орлогоос 1.8 их наяд төгрөгийг Ирээдүй өв санд, тус хуулийн 11.1.2-т заасны дагуу төрийн өмчит хуулийн этгээдийн төрийн эзэмшилд ногдох ногдол ашгийн орлогоос 500 гаруй тэрбум төгрөг Хуримтлалын санд төвлөрүүлэхээр байгаа. Хэрвээ есөн ордын тодорхой хувийг төрийн эзэмшилд авах юм бол Хуримтлалын санд төвлөрүүлэх хөрөнгө нэмэгдэж таарна. Гэхдээ урт хугацаандаа ямар үр дүн авчрахыг би мэдэхгүй байна.

-Төрийн хувь эзэмшлийг төлөөлж компанийн ТУЗ-д орсон төлөөлөгч өөртөө ашиг гаргаж авлига, хулгай хийх, компанийн засаглалыг сулруулах сөрөг талтай хэмээх шүүмжлэл бас гарч байна. Энэ хэр бодитой шүүмжлэл вэ?

-Төрийн өмчит компани дээр л авлига, хулгайн хэрэг гарч байгаа. Хувийн өмчит аж ахуйн нэгжүүд дээр ийм асуудал гардаггүй гэдгийг одоо олон хүн ойлгож байгаа болов уу.

-Ер нь цаашид төр “алга дарам цаасаар улсын өмчийг авсан биз дээ” гээд хувийн хэвшлийн өмч хөрөнгө, эзэмшил рүү халддаг жишгийг үүгээр бий болгож байна уу?

-Манай дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 70 гаруй хувийг төрийн оролцоотой хуулийн этгээд бүрдүүлж эдийн засаг дахь төрийн оролцоо олон жил өндөр хэвээр явж байна. 2023 оны хувьд гэхэд л төрийн өмчит болон төрийн өмчийн оролцоотой хуулийн этгээдийн 43 хувь алдагдалтай ажилласан. Эрдэнэт үйлдвэр ТӨҮГ, Эрдэнэс тавантолгой ХК-ийн ашгаас энэ алдагдлыг хааж яваа. Хувийн хэвшилтэй зэрэгцэн төрийн өмчит компани, үйлдвэрийн газар байгуулж үр ашиггүй ажиллах, авлига, ашиг сонирхлын зөрчил үүсэх, төрийн болон орон нутгийн өмч үнэгүйдэх төрийн зардал нэмэгдэж байгаа нь улс орны хөгжилд “хорт хавдар” мэт тээг болж байгааг бүгд л мэдэж байх ёстой юмсан.

Р.ХИШИГЖАРГАЛ

Манай улсын даатгалын систем хэт хоцрогдсон гэдгийг хүн болгон ярьдаг. Дээрээс нь даатгалынхаа үр шимийг ашиглаж чаддаггүй тухай ч гомдол тасардаггүй. Өнөөдөр даатгал, татварт цалингийнх нь бараг 40-өөд хувийг авчихдаг. Нийгмийн даатгал байна. Ажилчин болоод ажил олгогч нараас хамт авна. Ингэхдээ ажил олгогч нь шууд татварын байцаагчийн үүрэг хүлээдэг гэхэд болно. Ажилчныхаа цалингаас суутгаж авч үлдээд өөрийн төлөхтэйгөө нийлүүдээд Нийгмийн даатгалын санд төлнө. Зарим нэг нь мөнгө төгрөгний дутагдал, орлого, зарлагаасаа хамаараад үүнийгээ өр болгоод үлдээчихнэ. Харин төр засаг татвараас зайлсхийсэн, нийгмийн даатгалд өртэй нэрээр компанийнх нь дансыг хаах, дарга удирдлагыг нь хорих асуудал гардаг.

Тэгвэл ингэж төрийн өмнөөс татварын байцаагч хийхээ больцгоовол яасан юм бэ гэх асуудал ажил олгогчдын дунд яригдаад удаж байна. Тухайн ажилтан сард хэдэн төгрөгний цалин авахаар ажил хийсэн байна. Тэр хэмжээгээр зүгээр л цалинг нь өг. Харин хувь хүн түүнээсээ татвар, даатгалаа өөрсдөө мэдээд төлдөг систем рүү орох тухай хөндөгдөж байгаа юм. Уг нь энэ шинэ зүйл биш юм билээ л дээ. Зах зээлийн зарчимтай улсуудад байдаг л систем, загвар. Харин манайх социалист системийнхээ үлдэгдлийг өнөө хүртэл амь бөхтэй тээж явсаар асуудлыг өдий болтол хүндрүүлж байгаа хэрэг. Дээрээс нь өнөөдөр нийгмийн бүхий л салбарт цалин бага гэдэг шүүмжлэл явдаг. Харин ажил олгогч нь төрийн нэрийн өмнөөс элдэв татвар, даатгал суутгалгүйгээр бүрэн өгчихвөл овоо хэмжээний юм гар дээрээ авна. Харин эргээд насныхаа бөгсөнд тэтгэвэртэй байх уу, үгүй юу гэдгээ тухайн хүн өөрөө сонгож, даатгалаа төлөх нь түүний сонголт.

Зах зээлийн зарчимтай, ардчилсан улсуудад даатгал, тэтгэврийн сан нь өндөр хөгжөөд, “Цугласан мөнгөний хүч”-ийг бий болгож чаддаг байна. Хэл амтай эхэлсэн ч өдгөө манай улсын төсвийн тодорхой хувийг дангаар бүрдүүлж байгаа Оюу толгойн анхны хөрөнгө оруулалтыг Английн тэтгэврийн сан хийж байсан гэдэг. Гэтэл манайх нэг арилжааны банкиндаа хугацаатай хадгалуулаад алдчихсан. Капитал банк дампуурсантай холбоотойгоор тус банкны эрх хүлээн авагчаас нийтдээ 104 тэрбум төгрөгийг Нийгмийн даатгалын санд авахаар авлага бүртгэгдсэн байгаа юм. Үүнээс нь одоо 64 тэрбум төгрөгийн авлага үлдсэн гэж байгаа. Харин энэ талаар салбарынх нь сайд Л.Энх-Амгалан “Капитал банкнаас нийт 25 тэрбум төгрөгийн үл хөдлөхүүд авсан. Үүнээс одоогоор 12 тэрбум төгрөгийн үл хөдлөх хөрөнгийг худалдсан борлуулсан. Үлдсэн нь борлуулагдаагүй” гэх мэдээллийг өгсөн байдаг. Ёстой л нөгөө дээс томж найзыгаа аврахын үлгэр болж байгаа аж. Тийм ч болохоор салбарын сайд нь холбогдох баримтуудыг прокурорт өгсөн хэмээн халагласан байна лээ. Гэтэл үүгээр дууссангүй, Нийгмийн даатгалын сан Чингис хаан банкнаас бас 100 гаруй тэрбум төгрөгийн авлагатай ч түүнийгээ авч чаддаггүй гэнэ.

Учир нь тухайн банк хараахан дампуурчихаагүй учраас эрх шилжүүлэгч гараагүй. Тийм болохоор тэдний амыг хараад л байж байдаг бололтой. Тухайн банкийг гадны хөрөнгө оруулагч авна гэсэн мэдээллээс өөр зүйлийг мэдэхгүй гэх үгийг албаныхан хэлж байна. Ингэхээр тус сан одоогийн байдлаар 160 гаруй тэрбум төгрөгийн алдагдалд орох бодит эрсдэл бий болсон байна. Нэг үгээр үгээ хэлж, үсээ зулгаан, буруу харж уйлж, зөв харж инээсээр ажилтан, ажил олгогчдын өгсөн мөнгө өнөөдөр өдий хэрээр сох дутчихсан гэсэн үг. Зүй нь тусдаа сан болоод байж байх ёстой ч өнөөх нь улайчихсан байх. Гэтэл барууны орныхон болохоор энэхүү сангаараа дэлхийд томд тооцогдох Оюу толгойн эхний хөрөнгө оруулалтыг хийж, ашиг орлогоо хүртчихсэн байх юм.

Манай улсын хэмжээнд сар бүр 800 мянгаас нэг сая орчим даатгуулагч нийгмийн даатгалын шимтгэл төлдөг гэсэн судалгаа байдаг. Энэ нь ажилд шинээр орох болон ажлаас гарах, сайн дураар төлөх зэргээс хамааран ийм савлагаатай байдаг бололтой юм билээ. Тэгэхээр ямар ч байсан сар бүр энэ орчим хүмүүс нийгмийн даатгал төлдөг хэрэг. Харамсалтай нь өнөө л дээр хэлсэн ажил олгогч нар төрийн ажлыг хийж байгаа асуудал дахин яригдана. Төр хувь иргэнээс авах ёстой нийгмийн даатгалыг нь ажил олгогч өмнөөс нь цуглуулаад төрдөө тушаадаг. Ингэснийхээ төлөө байнга шахуу асуудалд орж, нийгмийн даатгалд өртэй хэмээн нүд үзүүрлэгддэг. Тийм ч болохоор сүүлийн үед ажил олгогч нар энэ асуудлыг цэгцлэх, нийгмийн даатгалын системийг шинэ шатанд гаргах асуудлыг хөндөөд байгаа юм. Харамсалтай нь ажил олгогчдын дуу хоолойг төрд хүргэх ёстой Худалдаа аж үйлдвэрийн танхим нь дээрээ тэднийхээ халаасанд орчихсон гэхэд өнөөдөр нэг их буруудахгүй. Үеийн үед төр, хувийн хэвшлийн дунд гүүр болж байх ёстой танхимынх нь ерөнхийлөгч өнгөрсөн сонгуулиар МАН-ын жагсаалтад багтаж УИХ-ын гишүүн болчихсон. Тэгсэн хэрнээ одоо болтол ерөнхийлөгчийнхөө ажлыг хүлээлгэн өгөөгүй нь асуудлыг мухардалд оруулж байж мэдэх юм. Учир нь энэ асуудал дээр төр шууд та нарынхаар болъё гэсэн шийдвэр гаргахгүй. Харин ч төр авах ёстой юмаа л бүрэн бүтэн авахыг бодно. Тэгэхээр ажил олгогчид, бизнес эрхлэгчид маань арай өөр арга замыг эрэлхийлж, төрийн ажлыг өмнөөс нь хийдэг, түүнийхээ төлөө асуудалд орооцолддог байдлаа өөрчлөх ёстой.

Дээрээс нь цалин нэмээгүй гэсэн гомдлыг хувийн хэвшлийнхэн байнга хүлээдэг гэдгийг дээр дурдсан. Тэд цалингаа нэмээд нэмээд, хувь хүн дээр мөнгө нь очдоггүй, татварт суутгаад дуусдаг. Авсан цалингаа яах юунд зориулах нь хувь хүний эрх. Хувийн тэтгэврийн санд өгнө үү, өөрсдөө аваад явна уу ажил олгогчдод ямар ч хамаагүй юм. Ер нь бол нийгмийн даатгалын сан нь жинхэнэ ёсоороо яаж хөгжих , бүрдүүлэлт, хийх зарцуулалт дээр нь олон нийт хяналтаа тавьж чаддаг болох зэрэг нь тусдаа асуудал. Энэ чигээрээ яваад байвал цаашид олон, олон Капитал, Чингис хаан банк гарч ирнэ. Нөгөө л нэг мөнгөө алдчихсан, үл хөдлөхийг нь борлуулж чадахгүй байна гэх гомдлоо сайд нар нь хэлсээр байх болно.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

 

“Өдрийн сонин”-ы лхагва гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна. 

---

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт УИХ-ын гишүүн Д.Энхтуяатай ярилцлаа. Тэрбээр “Ахмадад чиглэсэн үйлчилгээг сайжруулах юмсан гэж олон жил тээж явсан хүслээ ажил хэрэг болгоно” хэмээв.

УИХ-ын гишүүн Э.Болормаа “Манайд өндөр гэхээсээ илүү бага орлоготой иргэдэд татварын дарамт их ирдэг” гэлээ.

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт нэрт нийтлэлч Баабарын “Зээлдмэл содон үг” нийтлэл хэвлэгдлээ.

ӨДРИЙН СУРВАЛЖИЛГА: Нэг сар хичээллэсэн нэгдүгээр ангийнхан

“Намир төв”-ийг үүсгэн байгуулагч Ц.Золбоотой АНУ-ын ногоон картын талаар ярилцлаа. Тэрбээр “Ногоон картны сугалаанд бүртгүүлэх байгууллагаа сайн судлах хэрэгтэй” гэв.

ДЭЛХИЙН МЭДЭЭ: Ливаны III дайн сүүлийн шатандaa шилжив

Арын нүүр: Цахилгаан станц, төмөр зам Оросоос болоод явдаггүйг шинэ гишүүд мэдэж байгаа юу?

---

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы лхагва гаригийн дугаараас уншаарай.

Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://tsahim.dnn.mn/login

Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн(77078975) нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас(70115015) болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно.

Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу.

Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээлэл аваарай.

“Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 1900-1987-гоос лавлана уу

 

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

Улаанбаатар хотод таксины олдоц тааруу, үйлчилгээ чанарын шаардлага хангадаггүй гэх шүүмжлэл байдаг. Тэгвэл нөгөө талдаа энэ бүхэн хувийн машинаараа “халтуур” хийдэг хүмүүсээс болдог гэх тайлбарыг ч такси үйлчилгээ эрхлэгчид хэлдэг. Тэгвэл ойрын өдрүүдэд нийслэлд такси үйлчилгээ эрхлэхийн тулд зөвшөөрөл авах ёстой болж, 3-10 сая төгрөгийн хураамж төлөхөөр хуульчлагдсан талаарх мэдээлэл гарсан. Энэ асуудлаар бид тодрууллаа.

Ноднин жилийн арванхоёрдугаар сарын 07-ны өдөр Улаанбаатар хотын замын хөдөлгөөний түгжрэлийг бууруулах, гэр хорооллыг орон сууцжуулах тухай хууль батлагдан хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа. Энэ хууль батлагдсантай холбогдуулан хэд хэдэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт орсон. Үүн дотор нийтийн тээвэр болон такси үйлчилгээг энэ оны аравдугаар сарын 15-ны өдрөөс зөвхөн хуулийн этгээд тусгай зөвшөөрөлтэйгөөр эрхлэхээр заасан байна. Харин тус зөвшөөрлийг аймаг, нийслэлийн Засаг дарга олгох бөгөөд зөвшөөрлийн үргэлжлэх хугацаа таван жил байхаар тусгасан гэдгийг албаны хүн хэлж байна. Мөн орон нутаг, хот доторх болон хот орчмын нийтийн зорчигч тээвэр, такси үйлчилгээ эрхлэх тусгай зөвшөөрөл авахдаа 3-10 сая төгрөгийн хураамж төлөх аж.

Энэхүү хураамж нь Нийтийн тээврийг хөгжүүлэх санд төвлөрч, нийслэлийн иргэдийг эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах нөхцөлийг хангахад зарцуулагдах гэнэ. Хэрэв зөвшөөрөлгүй нийтийн тээвэр, таксины үйлчилгээ эрхэлсэн бол иргэнийг тав, хуулийн этгээдийг 50 сая төгрөгөөр торгоно. Энэ зөрчлийг цагдаагийн байгууллагын эрх бүхий алба хаагч шалган шийдвэрлэнэ гэсэн олон нэмэлт, өөрчлөлт орчихсон байгааг албаныхан хэлж байгаа юм.

Хуулийн этгээд такси үйлчилгээ эрхлэх зөвшөөрөл авах хүсэлтээ нийслэлийн Нийтийн тээврийн бодлогын газарт ирүүлэх ёстой. Тус газраас томилогдсон ажлын хэсэг ирүүлсэн баримтуудыг нягтлан шалгаж, түүнд нь үндэслэн нийслэлийн Засаг дарга зөвшөөрлийг олгох юм байна. Ингэхдээ такси үйлчилгээг шуурхай зохион байгуулах, жолооч, зорчигчдын аюулгүй байдлыг хангах дүрс бичлэгийн төхөөрөмжөөр тоноглогдсон, техникийн хяналтын үзлэгт хамрагдаж тэнцсэн тээврийн хэрэгсэлтэй, такси үйлчилгээг гүйцэтгэх мэргэшсэн жолооч, мэргэжлийн хүний нөөц, санхүүгийн чадавхтай, техникийн оношилгоо, үйлчилгээний болон засвар, угаалгын байртай байх, автотээврийн хэрэгсэл нь хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэний аюулгүй, чөлөөтэй зорчих нөхцөлийг бүрдүүлсэн, Монгол Улсын стандартад заасан шаардлага хангасан, автотээврийн хэрэгсэл нь үйлдвэрлэснээс хойш 10-аас дээш жил ашиглагдаагүй, татвар төлөгчөөр бүртгүүлсэн, татварын өргүй, цахим төлбөрийн баримтын системд холбогдсон, жолоочийг тогтсон тарифын дагуу үйлчилж байгаа эсэхийг шалгах хэмжилт-хяналтын төхөөрөмж, таних тэмдэгтэй автотээврийн хэрэгсэлтэй байх, жолооны зөв хүрдтэй байх гэсэн арван нөхцөл, шаардлага хангасан хуулийн этгээдэд зөвшөөрөл олгох юм байна.

Тэгэхээр энэ сарын 15-наас эхлэн та зөвшөөрөлгүй таксигаар үйлчлүүлээд энэ талаар хэн нэгэн цагдаагийн байгууллагад гомдол гаргасан тохиолдолд зөрчлийг хянан шалгаж эхэлнэ. Ингээд жолооч зөвшөөрөлгүй байсан нь батлагдвал таван сая төгрөгөөр торгуулна. Энэ нь нэг талдаа хувин машинаараа таксинд явж, өрхийн орлогодоо нэмэрлэдэг, амьдралаа залгуулдаг хүмүүст хүнд тусна гэсэн гомдол ч гарч байгаа. Бид хувиараа такчинд явдаг зарим хүмүүсээс сэтгэгдлийг нь сонссон юм. Иргэн Ц “Таксины жолооч болгон бүтэн цагаар энэ ажлаа хийдэггүй. Зарим нь ажлынхаа хажуугаар давхар ажилладаг. Энэ хуулийн зохицуулалт бүтэн цагаар ажилладаг жолооч нарт л хүнд тусаж байх шиг байна. Би эхнэр, таван хүүхдийн хамт амьдардаг. Эхнэр маань хүүхдүүдээ хараад сүүлийн гурван жил эрхэлсэн ажилгүй байна. Би өдрийн цагаар түгээгч хийдэг. Гэвч дан ганц түгээгчийн цалин долоон хүнийг тэжээж хүрэлцэхгүй шүү дээ. Ингээд бага охиноо төрснөөс хойш шөнийн цагаар таксинд явдаг болсон. Гэтэл надад тэр яриад байгаа зөвшөөрлийг авах 3-10 сая төгрөгийг шууд гаргаад өгөх боломж үнэхээр алга. Тийм боломж байдаг байсан бол таксинд явж байхгүй л байлаа” гэсэн юм. Харин иргэн Г “Хувиараа такси үйлчилгээ явуулдаг хүмүүсийг багасгаж, бүр хориглож ч болно л доо. Таксины жолоочтой холбоотой янз бүрийн л юм сонсогдох юм байна шүү дээ. Гэхдээ ямар нийгэмд амьдарч байгаагаа бодох л хэрэгтэй. Нийгэмд баян хэсэг байхад ядуу хэсэг ч байгаа. Нийгмээ мэдэрч чаддаггүй хүмүүс хууль баталж байгаа нь харамсалтай. Энэ шийдвэр олон айл гэрийг хоногийн хоолноос нь салгаж байна. Миний таньдаг олон жолооч байгаа. Тэдний ихэнх нь яах учраа олохгүй явж байх шиг байна” хэмээв.

Үнэхээр ч түүний хэлсэн шиг таксины жолооч нартай холбоотой олон хэрэг өнгөрсөн хугацаанд гарсан. Энэ бүхэн нь ямар нэгэн бүтгэлгүй хувийн таксиг цэгцлэх ёстой гэсэн ойлголтыг олон нийтэд өгсөн. Гэвч аливаа бүхэн хоёр талтай байдгийн адилаар таксинд явж амьдралаа залгуулж байгаа олон хүн бий. Хууль гаргахаасаа өмнө энэ хүмүүсийн асуудлыг хэрхэх вэ гэдгийг ч давхар бодолцох ёстой байсан мэт санагдана. Зөвшөөрөл авахын тулд заавал аж ахуйн нэгж байх шаардлагатай гэж байгаа. Гэтэл энэ бүхнийг цэгцлээд, бичиг баримтыг нь бүрдүүлээд явдаг нь таксины жолооч нарын дунд ховор. Дээрээс нь шууд бэлэн гаргаад өгөх мөнгө байхгүй учраас цаашид хулгайгаар таксинд явах зэрэг асуудлууд гарах шинжтэй байгаа юм. Мөн хувийн унаагаараа ажлын газрынхаа хүмүүс, найз нөхдөө гэрт нь хүргэж яваа хүмүүсийг таксинд явсан гэж үзэх үү. Үүнийг нь хэнээр нотлуулах вэ гээд хариултгүй олон асуулт урган гарч байна.

Мөн тус хуулийн хүрээнд “Ubcab”, “Aba” гэх мэт дуудлагын такси үйлчилгээний газрууд нийслэлийн Засаг даргаас такси үйлчилгээ эрхлэх тусгай зөвшөөрөл авах хэрэгтэй болж байгаа юм. Сонирхуулахад, нийслэлийн Нийтийн тээврийн бодлогын газар нь Нийтийн тээврийн болон такси үйлчилгээний нийт 31 аж ахуйн нэгж байгууллагуудтай хамтран ажилладаг байна. Тэр дундаа үндсэн чиглэлийн 1364, буухиа үйлчилгээний 40, такси үйлчилгээний 253 нийт 1657 тээврийн хэрэгсэл үйлчилгээнд явж байгаа гэсэн тооцоо байдаг ажээ. Бид бүхэн сэтгэгдлийг нь сонссон дараагийн хүн бол сүүлийн 10 гаруй жил хувиараа таксинд явж байгаа иргэн С байлаа. Тэрбээр “Би амьдралын боломжоосоо болоод их, дээд сургууль төгсөөгүй. Ганц сурсан зүйл минь машин барих. Такси бол аль ч улсад байдаг л үйлчилгээ. Харин манай оронд төдийлөн сайн хөгжөөгүй байна. Хөгжүүлэх олон арга зам байгаа. Би олон жил такси барьж, янз янзын хүнтэй таарч явлаа. Гэтэл яагаад ийм ойлгомжгүй зохицуулалт хийж байгааг ойлгохгүй байна. Бид яагаад харсаар байж энэ хуулийг батлуулчихав аа гэж хожимдсон хойно нь боддог. Энгийн иргэн сайхан амьдрахад их л ээлгүй нийгэм дээ” хэмээн хэлсэн юм.

Нийгмийн сайн сайхны төлөө хууль тогтоомж гаргадаг. Тэгэх ч ёстой. Гэхдээ судалгаа тооцоог нь сайн хийж, амьдралд тохирсон, иргэдээ хохироодоггүй тийм л хуулийг гаргах нь шийдвэр гаргах түвшинд байгаа хүмүүсийн үүрэг. Харин энэ хуулийг гаргахдаа тэд төдийлөн сайн тооцоо хийгээгүй, иргэдийнхээ амьдралыг сайтар судлаагүй юм уу даа гэсэн бодол төрж байлаа. Хувийн таксиг цэгцлэх амьдралын шаардлага гарсан. Гэхдээ шууд ингэж тулган шаардах байдлаар бус уян хатан байдлаар асуудлыг шийдвэрлэх хэрэгтэй байсан гэдгийг ч жолооч нар хэлж байна.

Ө.АНХзАяА