Category: нүүр-хуудасны-онцлох

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Прокурор Ц.Гансүлд: Авлигын хэрэг олон хүний оролцоотой, илүү зохион байгуулалттай, олон улс орон дамжин үйлдэгдэх болсон DNN.mn

Нийслэлийн прокурорын газрын Нэгдүгээр хэлтсийн дарга, ахлах прокурор Ц.Гансүлдтэй авлига, албан тушаалын гэмт хэргийн өнөөгийн нөхцөл байдлын талаар ярилцлаа.

-Монгол Улс “Авлигын төсөөллийн индекс 2022” үзүүлэлтээр 180 орноос 116 дугаарт жагссан нь сүүлийн таван жилийн хамгийн муу үзүүлэлт гэдгийг “Транспэрэнси Интэрнэшнл Монгол” ТББ-аас энэ оны эхэнд мэдээлсэн. Тэгэхээр манай улсад авлига, албан тушаалын гэмт хэргийн гаралт өссөн гэсэн үг үү?

-Авлигын гэмт хэрэг нь иргэдийн төрд итгэх итгэл, шударга ёсыг алдагдуулж, аливаа улсын хөгжил дэвшлийн үйл явцыг сааруулан, улсын тусгаар тогтнол, үндэсний аюулгүй байдалд сөрөг нөлөөлөл үзүүлж байдаг. Гэтэл манай улс авлигын индексээр бүсийн авлига өндөр орнуудын тоонд багтаж байгаа нь анхаарлаас гаргаж болохгүй том асуудал юм.

Прокурорын газраас хяналт тавьсан авлигын гэмт хэргийн талаарх гомдол, мэдээлэл сүүлийн жилүүдэд нэмэгдсэн. Тухайлбал, энэ оны эхний 11 сарын байдлаар гэхэд 1000 орчим гомдол, мэдээлэлд хяналт тавьсан нь 2022 онтой харьцуулахад 30 хувиар өссөн дүнтэй байна. Гэмт хэргийг ихэнх тохиолдолд иргэн, хуулийн этгээдээс гаргасан гомдол, мэдээллийн үндсэн дээр шалгадаг. Мөн мөрдөх байгууллагаас өөрсдөө илрүүлсэн, хяналт, шалгалтаар тогтоогдсон зэрэг үндэслэлээр бас шалгаж болно. Гэхдээ бүртгэгдсэн гомдол, мэдээлэл бүгдээрээ гэмт хэрэг болдоггүй. Сүүлийн жилүүдэд энэ төрлийн гэмт хэргийн илрүүлэлт сайжирсан, төрийн байгууллагын ил тод нээлттэй байдал нэмэгдсэн, мөн иргэд шударга бус зүйлтэй эвлэрэхгүй гэсэн хандлагатай болсон зэрэгтэй холбоотойгоор гомдол, мэдээллийн тоо өсөх хандлагатай байна.

-Хэргийн шийдвэрлэлт, шийтгэл хүлээсэн хүний талаар дэлгэрүүлэхгүй юү?

-Нийслэлийн прокурорын газраас 2023 оны эхний 11 сарын байдлаар хэрэг бүртгэлтийн 906, мөрдөн байцаалтын 312 авлига, албан тушаалын хэрэгт хяналт тавьж, 122 хэргийг шүүхэд шилжүүлсэн. Одоо 840 хэргийн мөрдөн шалгах ажиллагаанд хяналт тавьж байна.

Авлигын хэрэгт зөвхөн хээл хахууль авсан, өгсөн, албан тушаалын байдлаа урвуулан ашигласан хэргүүд хамаардаг гэж иргэд өрөөсгөл ойлголттой байдаг. Энэ гэмт хэрэг нь илүү өргөн цар хүрээтэй. Төсвийн ба төсвийн бус хөрөнгийг зориулалтын бусаар зарцуулах, үндэслэлгүйгээр хөрөнгөжих, дураараа аашлах, цаашлаад мөнгө угаах зэрэг гэмт хэргүүд ч багтдаг. Энэ онд тус газраас яллах дүгнэлт үйлдэн шүүхэд шилжүүлсэн хэрэгт нийт 296 хүн, таван хуулийн этгээдийг шүүхээс гэм буруутайд тооцож, эрүүгийн хариуцлага оногдуулсан. Үүнээс 150 нь төрийн албан хаагч байгаа. Тодруулбал, улс төрийн ес, төрийн захиргааны 24, төрийн тусгай 29, үйлчилгээний 88 албан тушаалтан байна. 2020-2023 онд тус прокурорын газраас яллах дүгнэлт үйлдэж шүүхэд шилжүүлсэн хэргүүдэд гэмт хэрэг үйлдэх үедээ УИХ, Засгийн газрын гишүүнээр ажиллаж байсан найман хүнийг шүүхээс гэм буруутайд тооцож, эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэсэн.

-Тоон үзүүлэлтээс харахад мөрдөн байцаалт явуулсан хэргийн 40 орчим хувь нь шүүхэд шилжсэн байна, тийм үү?

-Энэ онд мөрдөн байцаалт явуулсан 312 хэрэгт хяналт тавьж, 40 орчим хувийг буюу 122 хэргийг яллах дүгнэлт үйлдэн шүүхэд шилжүүлсэн. Энэ нь өмнөх онтой харьцуулахад 51 хувиар нэмэгдсэн. Авлига, алба тушаалын гэмт хэргийг бусад хэрэгтэй харьцуулахад шалгахад цаг хугацаа их шаарддаг онцлогтой. Учир нь энэ төрлийн гэмт хэрэг ихэвчлэн нууц далд аргаар үйлдэгддэг учраас түүнийг шалгаж тогтоох, хууль бусаар олсон орлогыг олж илрүүлэхийн тулд олон нарийн ажиллагаанууд хийх шаардлагатай болдог.

Сүүлийн жилүүдэд энэ төрлийн гэмт хэргийг үйлдэх арга улам боловсронгуй болж, олон хүний оролцоотой, илүү зохион байгуулалтын хэлбэрт шилжиж, олон улс орон дамжин үйлдэгдэх болсон. Хамгийн гол нь өндөр мэдлэг боловсролтой, эрх мэдэл бүхий хүмүүс энэ төрлийн гэмт хэргийг үйлддэг учраас ул мөрийг маш сайн далдалсан байдаг. Багадаа нэг жил, цаашлаад 10 жилийн өмнө үйлдэгдсэн хэргийг шалгадаг тул мөрдөн шалгах ажиллагаа өргөн цар хүрээг хамарч, цаг хугацаа, хөрөнгө, хүч их шаарддаг. Зөвхөн дансны хуулга, утасны лавлагаа зэрэг баримт бичиг шалгаад л тогтоогдчихдоггүй. Шинжээчийн дүгнэлт гаргуулах, гадаад улсад эрх зүйн туслалцааны хүсэлт илгээж, хамтран ажиллах, олон хүмүүсээс гэрчийн мэдүүлэг авах, хөрөнгө битүүмжлэх, хохирол төлүүлэх гээд тоочвол удаан хугацаанд шалгагдахад нөлөөлдөг олон хүчин зүйл байдаг.

-Авлига, албан тушаалын гэмт хэргийг шалгадаг хэдэн прокурор ажиллаж байгаа вэ, ажлын ачааллын хувьд ямар байна?

-АТГ-ын 60 гаруй мөрдөгчийн мөрдөн шалгах ажиллагаа явуулж байгаа хэрэгт тус хэлтсийн 15-16 прокурор хяналт тавьж ажиллаж байна. Эдгээр прокуроруудын ажлын ачаалал маш их. Нэг прокурор жилд дунджаар 150 орчим гомдол, мэдээлэл, хэрэгт хяналт тавьдаг. Жишээ нь, авлига, албан тушаалын нэг хэргийн материал хамгийн багадаа тав, дээд тал нь 500 орчим хавтас болдог. Нэг хавтаст хэрэгт 250 хуудас баримт, материал үдэгдсэн байдаг. Ингээд мөрдөн шалгах ажиллагааны явцад таслан сэргийлэх арга хэмжээтэй холбоотой асуудлыг шийдвэрлүүлэхээр Нийслэлийн дүүргийн шүүхүүдэд очиж хуралдаанд оролцох, шүүхийн шийдвэрт гомдол, эсэргүүцэл гаргах гээд цаг хугацаа их ордог.

-Авлигын гэмт хэргийн улмаас учирсан хохирол, хохирол нөхөн төлөлтийн талаар мэдээлэл өгөөч?

-2023 оны эхний 11 сарын байдлаар Нийслэлийн прокурорын газраас хяналт тавьсан авлигын гэмт хэргийн улмаас улсад 11 их наяд 322 тэрбум төгрөгийн хохирол учирсан байна. Үүнээс 10.5 их наяд буюу 89 хувь нь нөхөн төлөгдсөн. Энд албан тушаалтнуудын бусдаас хахуульд авсан мөнгийг хурааж улсын орлого болгосон мөнгөн дүн бас орсон. Мөн авлигын гэмт хэргийн улмаас бий болсон хөрөнгө, орлогыг гадаад улсад гаргаж, эдийн засгийн эргэлтэд оруулж, мөнгө угаасан байвал олж илрүүлэх, хураан авах, битүүмжлэх зэрэг ажиллагаануудыг хийдэг. Тухайлбал, энэ онд Монгол Улсын нийтийн албан тушаалтан албан тушаалаа ашиглан гэмт хэрэг үйлдэж олсон хууль бус орлогоороо АНУ-д худалдан авсан 11.2 тэрбум төгрөгийн үнэ бүхий хоёр хаус, Англид авсан 4.7 тэрбум төгрөгийн үнэлгээтэй орон сууц зэргийг буцаан авч чадсан.

-Энэ төрлийн гэмт хэргийг шалгаж шийдвэрлэхэд тулгарч буй хүндрэлүүд юу байна?

-Мөрдөн шалгах ажиллагаа явуулахад хүндрэлтэй асуудлууд бий. Үүнээс онцолж хэлбэл, Эрүүгийн хуульд заасан авлига, албан тушаалын зарим гэмт хэргийг хууль хэрэгжүүлэгч нар харилцан адилгүй ойлгож, хэрэглэх явдал түгээмэл байгаа нь хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа удаашрах суурь шалтгаануудын нэг болж байна.

Тиймээс авлига, албан тушаалын гэмт хэргийн зарим зүйл, заалтыг Авлигын эсрэг НҮБ-ын конвенцид заасантай нийцүүлэн тодорхой тусгах шаардлага бодитоор үүсч байна. Цаашид Монгол Улс эрхзүйн харилцан туслалцаа үзүүлэх гэрээ байгуулсан улсын тоог нэмэгдүүлж, Авлигын эсрэг НҮБ-ын конвенцид нэгдэн орсон, авлигын эсрэг бүс нутгуудын холбоонуудтай хамтын ажиллагааг дээшлүүлснээр гэмт хэргийн улмаас бий болсон хөрөнгө орлогыг хураан авах ажиллагаанд ахиц дэвшил гарна гэж харж байна. Авлигатай тэмцэхэд хууль хяналтын байгууллагаас гадна иргэдийн оролцоо ч маш чухал гэдгийг онцлон хэлмээр байна.

Б.ЗАЯА

 

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл соёл-урлаг туслах-ангилал

Г.Пүрэвдорж: “Улаанбаатарын үдэш” миний төрсөн нутагтаа зориулсан дуу DNN.mn

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРИВААС…

Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, хөгжмийн зохиолч Гэсэржавын Пүрэвдоржтой хөөрөлдлөө.

-Нийслэлийн хүндэт иргэнээр өргөмжлөгдсөн арван тав дахь хүн та боллоо. Баярын сэтгэгдлээ манай уншигчидтай хуваалцахгүй юу?

-Соёл урлагийн салбарт олон жил үр бүтээлтэй ажилласан, нийслэлийн иргэдийг соён гэгээрүүлэх үйлсэд хувь нэмэр оруулсан хэмээж Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын захирагч Э.Бат-Үүлийн өргөн барьсан саналыг үндэслэн НИТХ-ын Тэргүүлэгчдийн 2014 оны аравдугаар сарын 21-ний өдрийн 120 дугаар тогтоолоор намайг нийслэлийн 15 дахь “Хүндэт иргэн”-ээр тодруулсан юм байна. Нийслэлийн хүндэт иргэн болно гэдэг сайхан үйл явдал. Нийслэлдээ зориулж 1985 онд “Улаанбаатарын үдэш” дуугаа анх зохиож уран бүтээлээ эхэлж байсан минь саяхан мэт санагдаж байна. Энэ дуу маань олон хүний чихэнд хоногшиж, сонсох дуртай дуу нь болсонд хувьдаа баяртай байна. Би бол Нийслэлийн үндсэн иргэн, нийслэлдээ багахан ч болов хувь нэмэр оруулсаар ирсэн, цаашдаа улам их зүтгэнэ. Өнөөдөр нийслэлийн удирдлагууд надад хүндэтгэл үзүүлж, нийслэлийн “Хүндэт иргэн”-ээр өргөмжилж байгаад их баяртай байна. Нийслэл хот үүсэн байгуулагдсаны их ойн баярын мэндийг нийт монголчууддаа танай сониноор дамжуулан хүргэж байгаадаа баяртай байна.

-Таны зохиосон “Улаанбаатарын үдэш” дуу нийслэлийн үе үеийн залуусын сэтгэл зүрхийг хөглөж эгшиглэсээр ирсэн. Та энэ дууныхаа түүхээс хүүрнээч?

-Би “Улаанбаатарын үдэш”-ээ миний нутгийн дуу гэдэг юм. Би чинь хотын унаган хүүхэд. “Улаанбаатарын үдэш” дуугаа 29 жилийн өмнө зохиож анх Б.Бадар-Ууган агсан дуулж байлаа. Тэрнээс хойш хэдэн ч уран бүтээлч дуулсан юм бүү мэд. Хөгжмийн зохиолч бүхний дуу зохиох арга барил өөр. Би ихэвчлэн үгийг нь харж байж зохиодог. Харин “Улаанбаатарын үдэш”-ийн хөгжмийг нь эхлээд бичсэн юм. Миний зохиосон аялгуу соёлын гавьяат зүтгэлтэн, сэтгүүлч, яруу найрагч П.Сандуйжав гуайн сайхан шүлэгтэй хоршоод өдий хүртэл дуулагдаж байна.

“Ээрэм талын сэвэлзүүр салхи

Эцэж ядраад амарсан ч юм уу

Амраг хосын яриаг сонсохоор

Амьсгаа даран чагнасан ч юм уу

Улаанбаатарын үдэш намуухан

Учралын болзоонд залуус яаруухан” гээд үнэхээр сайхан үгтэй дуу шүү. Төрсөн нутгийнхаа тухай зохиосон дуу минь юм шүү дээ.

-Таны уран бүтээлийн урын сангийн багагүй хувийг хүүхдийн дуу эзэлдэг байх аа?

-Би Уралын Хөгжмийн дээд сургуулийг 1980 онд төгссөн. Төрийн шагналт, ардын жүжигчин хөгжмийн зохиолч С.Гончигсумлаа багш маань сургуульд явуулж байлаа. Манай сургуулиас тухайн үеийн урлагийн мастерууд төрөн гарч байлаа шүү дээ. Одоо ч тэр хүмүүс урлагийг дэлхийн түвшинд авч яваа. Төгсөж ирээд Хөгжим, бүжгийн коллежид 10 жил багшилсан юм. Бие даасан уран бүтээлээ 1985 оноос эхэлсэн гэхэд болно. “Шинэ өглөө”, “Тавтай нойрсоорой”, “Түүдэг гал” зэрэг хүүхдийн дуунуудаар уран бүтээлээ эхэлж байлаа. “Нандин эрдэнэ” дууг гавьяат жүжигчин Ч.Насантогтох маань анх дуулж байлаа.

-Сургуульд явахаасаа өмнө хөгжмийн улаан хорхойтон байсан нь дамжиггүй. Тэр үеийн залуусын жишгээр рок хөгжмийг ч их сонсдог байв уу?

-Аав маань хэдийгээр урлагийн хүн биш ч хөгжим их сонсдог хүн байсан нь надад их нөлөөлсөн. Дөрвөн настайдаа аккордион тоглож эхэлсэн. Би чинь рок хөгжмийг нэг хэсэг ёстой сайн сонссон. Бүр багаасаа л сонсдог байлаа. Гэхдээ сүүлд уран бүтээл хийх гэсэн чинь рок хөгжим тохирохгүй болсон. Би бол тийм нэг намуухан хүн юм. Зөөлөн аялгуутай хөгжим намайг өөрийн эрхгүй татаж эхэлсэн. Ихэнх уран бүтээл маань ч аядуу уянгын талдаа бүтээд байдаг нь үүнтэй холбоотой байх.

-“Инээмсэглэл” хамтлагт байхдаа зохиосон дуунууд чинь уянгын талдаа шүү?

-Хөгжим бүжигт багшилж байхдаа “Инээмсэглэл” хамтлагтайгаа холбогдсон. Тухайн үедээ хамгийн хит дуунуудыг гаргаж байсан байх. Гэсэн ч залуу хүмүүс түр завсарласан. Сүүлд бид хамтлагийнхаа 30 жилийн ойгоор Соёлын төв өргөөнд тоглоход хүмүүс үнэхээр сайхан хүлээж авсан шүү.

-“Инээмсэглэл” завсарлачихаар хаана очив?

-Уран бүтээлээ хийгээд явж байсан учраас урлагийн ертөнцөөсөө холдоогүй л дээ. 1988 онд “Хөх тэнгэр” хамтлагийг байгуулсан. Тэр үед буянтай Жагаа гадаадаас маш өндөр технологийн хөгжим оруулж ирсэн юм. Би “Буян”-гийн Жагааг буянтай Жагаа гэдэг юм. Тэгээд л “Хөх тэнгэр”-тэйгээ уран бүтээлээ туурвиж тоглолт хийж эхэлсэн. Энэ хамтлагаас нэгэн үеийн дуучид төрөн гарсан гэдгийг хүмүүс сайн мэдэх байх. Н.Ганхуяг, Дашдондог, Цогоо, “Никитон”-ы Батчулуун, Өөжгий гээд дуучидтай байлаа. Урлагийн тогооноос хоолоо олж идэж яваа нэгэн үеийн уран бүтээлчид бүгд л “Хөх тэнгэр”-ээс төрөн гарсан. Рок, попын анхны цомог болох Б.Сарантуяа, Н.Ганхуяг хоёрын “Зүүдний говь” бол энэ хамтлагт байхдаа өлгийдөж авсан бүтээл.

-Та олон цомог гаргасан биз?

-Хүүхдийн дуунуудаараа “Зуслангийн найзууд” гэдэг цомог гаргасан. Мөн шилдэг дуунуудаа түүвэрлэж “UB Night” гэж цомог гаргалаа. Дараа нь төгөлдөр хуур хөгжмөөр Монголынхоо хөгжмийн зохиолчдын бүтээлүүдийг тоглож “Love song” гэдэг нэртэй хоёр ч цомог гаргасан.

-Уран бүтээлээ хүүхдийн дуугаар эхэлж байж. Хүүхдүүдэд зориулж уран бүтээл дахин хийсэн үү?

-Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, хүүхдийн зохиолч Ж.Дашдондог гуайн зохиолоор “Дэлхий ээжийн төрсөн өдөр” гэдэг хүүхдийн дуурь бичсэн. Энэ дуурь хүүхдэд зориулсан анхны дуурь болсон байх.

-Таны нэрийн хуудас болсон олон сайхан дуу байдаг. Тэр бүхнээсээ ганц нэгийг нэрлэвэл?

-Монгол Улсын гавьяат жүжигчин, “Зууны манлай эстрадын дуучин”, поп хатагтай Б.Сарантуяагийн “Мартъя”, гавьяат жүжигчин, НҮБ-ын Хүүхдийн элч дуучин Т.Ариунаагийн “Зөвхөн тэр хайрандаа” соёлын тэргүүний ажилтан, дуучин С.Сэрчмаагийн “Эрх хонгор сэтгэл” зэрэг олон түмэнд бага сага хүрсэн дуунууд байнаа.

-Танай хүүхдүүдээс мэргэжлийг тань өвлөж байгаа хүн байна уу?

-Би хүү, охин хоёртой. Тэднийгээ бага байхад нь Хөгжим, бүжгийн коллежид оруулсан ч өөрсдөө өөр зүйл сонирхоод гарчихсан. Одоо хоёулаа гадаадад амьдарч байгаа. Харин ач, зээ нар маань хөгжимчин болох төлөвтэй. Авьяастай, бас сонирхолтой байх шиг санагдаад байгаа. Хэрэв тэд маань сонирхвол хөгжимтэй холбоод өгнө дөө.

Л.БАТЦЭНГЭЛ

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл соёл-урлаг туслах-ангилал

Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Г.Алтанхуяг: Нийтийн дуунуудаасаа шилж байгаад хоёр түүвэр гаргаж байгаа DNN.mn

Монгол Улсын Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Г.Алтанхуягтай ярилцлаа. Түүний хөгжмийн том хэмжээний бүтээлүүдээс гадна “Унаган хайр”, “Дуунд дуртай болов оо, би”, “Цэцэгчний хүслэн, “Манай гаригийн залуус” гээд олон арван дууг нь нийтэд алдаршин түгсэн билээ.

-Тантай уулзсаных сүүлийн үед хийж байгаа уран бүтээлүүдээс тань сонирхъё…?

-Уран бүтээл гэвэл 2000 оныг онцлох дуртай. Яагаад гэхээр их амжилттай жил болсон санагддаг. Ялангуяа хөгжмийн том хэмжээний бүтээлүүд маань тун бүтэлтэй байсан. 2004 онд бичиж эхэлсэн “Өүлэн эх” дуурь маань Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ой буюу 2006 онд анхных нь тавигдсан. Өүлэн эх дуурийнхаа хоёр дахь редакцийг сая дууслаа.

-17 жилийн дараа юу?

-Ер нь хөгжмийн том бүтээл ялангуяа дуурь дээр хоёр дахь редакц заавал байдаг. Дэлхийн суутнууд ч гэсэн хоёр дахь редакц хийдэг. Тиймээс “Өүлэн эх”-ийг анх тавигдсаны дараа том засвар хиймээр санагдсан. Яруу найрагтайгаа ч ярилцсан, өөрөө ч бичлээ. Ирэх оны хоёр, гуравдугаар сар гэхэд бүрэн дуусна. Тэгээд Соёлын яам, Дуурийн театртайгаа ярилцаж байгаад ирэх оны эхний улиралд багтааж тавих санаа байна. Дуурийн хувьд иймэрхүү байна. Симфони бүтээлийн хувьд “Гуравдугаар симфони” дууслаа. Улсын филармонид бүтээлээ хүлээлгэн өгсөн, хэзээ тоглуулах нь тэдний хэрэг.

-Нэг, хоёрдугаар симфони нь бас нэлээн олон жилийн өмнө гарсан…

-1997 онд “Нэгдүгээр симфони”, 2002 онд “Хоёрдугаар симфони” маань тоглогдсон. Бараг 1982 оноос эхэлсэн бүтээл байгаа юм. Дунд нь бас гадагшаа их явсан учраас тасалдсан учир бий.

Тухайн үед дан хөгжмийн бүтээлүүд бас гарсаан. Төгөлдөр хуур оркестрт зориулсан хүүхдийн концерт, төгөлдөр хуур-оркестрт зориулсан том хэмжээний бүтээлүүд гээд бүгд тоглогдсон. Мэргэжлийнхэнд зориулсан бүтээлүүд л дээ.

Дууны хувьд гэвэд миний зарим дуу ард түмний дунд ардын дуу шиг болчихсон байдаг юм.

-Нийтийн дууны хувьд таны их олон сайхан бүтээл бий. Бүр багаасаа дуу зохиож эхэлсэн байдаг…

-Долдугаар ангиасаа буюу 13 настай байхаасаа дууны ая зохиож эхэлсэн. Б.Явуухулангийн шүлэг “Эхийн тухай дуу”-нд анх долдугаар ангийн хүүхэд ая бичиж байсан.

Анх удаа алхаж байгаа хүүгээ ээж нь

Ар өврөөс нь дэмжихийг үзээд

Ай хө зэ хө

Ээжийгээ би зүйрлэн санадаг даа… гээд. Энэ бол миний ээждээ зориулсан анхны дуу. Намайг 13 настай байхад ээж минь бурхан болсон. Тэгээд ээжийгээ санасан хүү Б.Явуухулан гуайн шүлгийн түүврээс энэ шүлгийг нь авч дуу болгосон түүхтэй. Би Гэрэлт-Од дуучинтай хамт анх энэ дуугаа дуулсан. Хоёулаа долдугаар ангийн хүүхэд. Гэрэлт-Од манай нөгөө анги. Тэгтэл Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Чимэддорж гуайн санал болгосноор Гэрэлт-Од бид хоёр анх радиод бичүүлсэн. Дараа нь олон дуучин дуулсан л даа. Гэхдээ бид хоёрын дуулснаар радиогийн алтан фондод үлдсэн байдаг юм. Одоо ч хааяа явж байдаг. Сонсоход сайхан л байдаг юм. Энэ дуунаас хойш ээжийн тухай дуу олныг бичсэн дээ. Ээждээ хайртай хүү ээжээ дурсаж бичнэ. Яруу найрагч Д.Отгонсүрэнгийн шүлэг “Ээждээ өргөх дуу” гээд олон дуу бий. “Дуунд дуртай болов оо”, “Шинэ жил” гээд дуунууд дараалуулж хийгээд долдугаар ангийн хүүхэд нэрд гарав аа.

-Долдугаар ангийн хүүхэд одоо ч дуулагдсаар байгаа энэ дуунуудыг зохиосон гэхээр үнэхээр алдаршихгүй яахав…

-Хүн нэг урам авахаараа тэгээд бичээд байдаг. Анхны “Эхийн тухай дуу” сайн боллоо гээд магтаад байхаар дараа нь Сэрээнэнгийн “Дуунд дуртай болов оо”-г хийлээ. Д.Пүрэвдорж гуайд бүр шүлэг захиалж “Шинэ жил” дууг хийж Рэнцэнхандаар дуулуулж байв. Гэрэлт-Одоор “Сэрүүн саран”-г дуулуулаад ёстой машиндаж өгсөн. Арван жилээ төгстөл нийтийн дууг ёстой машиндсан даа. Олон түмний магтаал сайшаалд хүн маш их урам авдаг. Хоёрт, дуу зохигоод мөнгө авдаг байлаа. Нэг дууг нэгдүгээр зэрэг гэж үнэлбэл 450 төгрөг өгдөг. Энэ бол тухайн үеийн нэг албан хаагчийн цалин гээд бод доо. Би тэр үед гурван дуу хийгээд л мянга гаруй төгрөг авдаг байсан. Оюутан биш сурагч хүнд арай л их мөнгө байгаа биз. Ийм л урамшууллаас үүдэн олон дуу бичсэн дээ.

-Долдугаар анги гэдэг чинь хэдэн он бэ?

-1963 он.

-1963 оноос одоог хүртэл нийтийн дуу бичсэн гэвэл танд хичнээн бүтээл байна вэ?

-Хуучин нооргоо үзэж, багцаагаар тоолоход 300-гаад дуу байдаг юм билээ.Одоо эдгээрээс шилээд тус бүр 30 дуутай, төгөлдөр хуурын товчоотой, клавиртай нь хоёр ботиор гаргаж байна. Зүгээр шалдан дуу хэвлээгүй. Одоо хэвлэлтэнд орж байна. Мэргэжлийн төгөлдөр хуурчид хараад шууд тоглох боломжтойгоор хэвлэж байна гэсэн үг. Жишээлбэл, чи мэргэжлийн төгөлдөр хуурч дээр очоод ийм нэг дуу байгаа юм аа, тоглоод өгөөч гэвэл нотгүй бол чадахгүй. Харин нот байвал яг л авторын бичсэнээр төгс тоглоно. Тэгэхээр миний хоёр ботийг авсан хүн бол бэлэн ноттойгоо явж байна гэсэн үг.

Миний дууны хоёр боть дууны түүврийг “Алтай трейдинг” компани ивээн тэтгэж байгаа. Би Дундговийн хүн. Аав ээж маань ч Дундговийнх. Алдарт Норовбанзад гуайтай ээж маань найзууд явлаа. Ер нь Дундговийнхон чинь дуу хуураараа аюултай улс. Сү.Батболдын ээж нь Дундговийнх, нэг нутаг. Нутгийн зөвлөлийн дарга маань дууны түүврүүдийг маань ивээн тэтгэж байгаад маш их баяртай байна.

-Нийтийн дуу 300 шахам гэж багцаа хэлж байна. Дан хөгжмийн зохиол гэвэл бас л олон байх даа…

-Дан хөгжмийн зохиолууд олон бий. Тэд маань энд тэнд их тоглогдсон, бас их алдартай. Онцлоод ганц нэгээс нь дурдвал, Хийл оркестрт зориулсан гурван ангит концерт бий. Монголд өөр хэн ч бичээгүй бүтээл. Симфони утсан оркестрт зориулсан вариаци маань Япон, Болгар гээд олон газар тоглогдсон. Радиогийн алтан фондод бий. Чи шугамын радио сонсдог бол шөнө их явдаг юм. Яагаад гэхээр орой радио дуусах үеэр маргаашийн програмаа зарлаад дараа нь хэсэг цаг гардаг юм. Хөтлөгч Өнөөдрийн дуу хөгжмийн нэвтрүүлгээ Г.Алтанхуягийн симфони найрал хөгжимд зориулсан вариацаар өндөрлөж байна” гэдэг.

Ингээд 20 минут явчихдаг юм. Дараа нь төрийн дуулал явж төгсдөг. Хүүхдийн төгөлдөр хуур оркестрт зориулсан бүтээл хоёр шанз, симфони оркестрт зориулсан концерт маань бас их амжилттай тоглогдсон. Морин хуур симфони оркестрт зориулсан аязууд их олон бий гээд тоочоод байвал барагдахгүй.

Д.Ариун

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Дэд хурандаа О.Одонбаатар: Чингэлтэй дүүргийг камержуулснаар хэрэг, зөрчил 48.6 хувиар буурсан DNN.mn

ЦЕГ-ын Гэмт хэрэг зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх хэлтсийн дарга, цагдаагийн дэд хурандаа О.Одонбаатараас камержуулалтын талаар тодрууллаа.

-Цагдаагийн байгууллагаас тодорхой цэгүүдэд камер суурилуулах ажлыг эхлүүлсэн гэж дууллаа. Энэ талаар тодруулаач?

-Цагдаагийн байгууллагаас “Ногоон бүс” төслийг 2022 онд санаачлан хэрэгжүүлж, эхний ээлжид Чингэлтэй дүүргийн Засаг даргын тамгын газартай хамтран дүүргийн I, II, III, XII хороодын камержуулах цэгийн техник эдийн засгийн үндэслэл тооцоо судалгааг гаргасан. Ингээд 477.6 сая төгрөгийн зардлаар 225 цэгт 553 ширхэг теле хяналтын камер суурилуулснаар тухайн нутаг дэвсгэрт гэмт хэрэг, зөрчлийн дуудлага мэдээлэл 48.6 хувиар буурсан эерэг үзүүлэлт гарсан.

Одоо Чингэлтэй дүүргийн хувьд хамгийн анхны бүрэн теле камержсан дүүрэг болох зорилтыг тавин өнөөдрийн байдлаар 13 хороонд 1050 теле камерыг шинээр байршуулсан гэсэн дүн мэдээ ирүүлсэн байна.

-Камерын тусламжтайгаар гэмт хэргийг илрүүлэх ажиллагаа хэр явагдаж байна вэ?

-Дэлхий даяар та биднйи аюулгүй байдлыг хангаж ажилладаг нийт нэг тэрбум гаруй хяналтын камер ажиллаж байна. Гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх, гэмт хэрэгтэй тэмцэх үр дүнтэй аргуудын нэг бол мэдээж теле хяналтын камерын техник, хэрэгсэл, хяналтын нэгдсэн систем юм.

Тодорхой нэг жишээ дурдвал 2023 оны арванхоёрдугаар сарын 4-ний өдөр Чингэлтэй дүүргийн 12 дугаар хороонд үйлдэгдсэн хүнийг санаатай алах гэмт хэргийг тус дүүргийн теле камерын “Ногоон бүс”-ийн тусламжтайгаар шуурхай илрүүлсэн. Энэ мэт маш олон гэмт хэрэг, сураггүй алга болсон хүн, тээврийн хэрэгслийг олж байгаа жишээнүүд байна. Гэвч улсын хэмжээнд теле камержуулах шаардлагатай 60 мянга орчим цэг байгаа. Үүнийг бүрэн хийж дууссаны дараа энэ ажлын үр дүн буюу иргэдийн аюулгүй байдлыг хангах, гэмт хэрэг зөрчлийн илрүүлэлт ахих юм.

–Дорноговь аймагт 13 настай охин амиа алдсан хэргийг илрүүлэхэд камер ямар шаардлагатайг олон нийт харсан. Бусад аймаг орон нутагт энэ төрлийн ажлууд хэр өрнөж байна вэ?

-“Ногоон бүс” төслийн хүрээнд өнөөдрийн байдлаар улсын хэмжээнд 12.3 тэрбум төгрөгийн зардлаар 157 баг, хорооны нутагт 5649 хяналтын камерыг байршуулах ажил хийгдэж байна. Үүнээс нийслэлийн хэмжээнд 4.8 тэрбум төгрөгөөр 1372 цэгт 3116 цэгт байршуулахаар ажиллаж байна. Гэвч энэ нь төсөв хөрөнгөний хүрэлцээгүй байдлаас шалтгаалан улсын хэмжээнд нийт теле камержуулалтын 10 хувьд хүрэхгүй байна. Үүнийг нэмэгдүүлэхээр цагдаагийн байгуулагаас орон нутгийн удирдлагатай нягт хамтран ажиллаж байгаа. Жишээлбэл, Ховд аймгийн ИТХ-аас ирэх онд аймгийн хэмжээнд бүрэн камержуулах ажилд зориулан 5.4 тэрбум төгрөгийг шийдвэрлээд байгаа сайн жишээнүүд байна.

Дорноговь аймгийн хувьд энэ онд 731.6 сая төгрөгөөр камер тавих санал хүргүүлсэн боловч 146 сая төгрөгөөр шийдээд байсан. Дээрх харамсалтай гэмт хэрэг гарсны улмаас 1.5 тэрбум төгрөгөөр аймгийн хэмжээнд бүрэн теле камержуулах болсон талаар нутгийн удирдлагуудаас мэдээлэл хийсэн байсан.

Б.ЗАЯА

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Ц.Энхбат: БНСУ-д ажилладаг залуус нэгнээ хясаж ажлаас нь гаргадаг асуудал бол хайрцаглагдсан, багаар ажиллаж чаддаггүй сэтгэлгээний илрэл DNN.mn

Олон нийтийн сүлжээнд нэгэн иргэн БНСУ-д ажиллаж буй монгол залуус нэгнийгээ ажлаасаа шахаж гаргасан. Анх тухайн байгууллагад 20 орчим монгол залуус ажилладаг байсан ч “Ажлаас хэнийг хасмаар байна вэ” гэдэг асуулгаар халагдсаар хоёулхнаа үлдсэн тухай бодит кейсийг хуваалцсан байлаа. Энэ асуудлын хүрээнд сэтгэл зүйч Ц.Энхбаттай ярилцлаа.

————————————————————————————

-БНСУ-д ажиллаж байгаа монгол залуус нэгнийгээ хясаж хавчиж гаргасаар, сүүлд нь хоёулхнаа үлдсэн тухай кейсийг та олж уншсан байх. Монголчууд гадны улсад ажиллаж амьдрахдаа яагаад ийм үндэстэндээ, нэгэндээ хайргүй ханддаг болов оо. Сэтгэлзүй талаас нь та мэргэжлийн хүний хувьд юу гэж харж байна вэ?

-Юуны өмнө энд хувь хүмүүсийн хоорондын харилцааны асуудал байсан гэж харж болно. Нөгөө талаар хувь хүмүүс өөрсдийнх нь сэтгэлзүйн дотоод асуудлууд нөлөөлдөг. Үүнээс гадна бас нэг учир шалтгаан бий. Энэ нь хүмүүс бидэнд далд ухамсрын түвшний сэтгэлзүйн асуудлууд гэж байдаг. Далд ухамсрын түвшинд ажиглагддаг нэг зүйл бол монголчуудад их, бага хаадуудын үеийн сэтгэлзүйн травманууд байдаг. Жишээ нь, төрсөн ах, дүүгээ эрх мэдлийн төлөө, хаан ширээний төлөө хөнөөдөг, замаасаа зайлуулдаг байсан.

Мөн Манжийн үеийн сэтгэлзүйн травманууд ч үлдсэн. Хэн нэгэнд итгэдэггүй гэх мэт. Далд ухамсрын түвшний асуудлууд тодорхой хэмжээгээр нөлөөлж байна уу гэж харж байна.

-Нэгнийгээ үгүйсгэх, өөрийгөө “би л илүү, сайн” гэдэг үзэл манайханд байдаг. Энэ байдал ч нөлөөлж болох уу?

-Тухайн хүн тодорхой хэмжээний зорилго тавиад, гадаадад би заавал сайн байх ёстой, би заавал ийм болж байж, ард үлдсэн, Монголд байгаа гэр бүлээ тэжээнэ гэдэг сэтгэлзүйтэй байна шүү дээ. Нэг ёсондоо заавал амжилттай байх ёстой гэдэг зорилгын тэмцэл явагдаж байгаа.

Таны хэлснээр монголчууд амиа бодох гэхээс илүү заавал ийм байх ёстой гэдэг хайрцаглагдсан, багаараа ажиллаж чаддаггүй сэтгэлгээнд баригдаж байгаа нь анзаарагддаг.

-Нэгнийгээ хүний нутагт ийм хүнд нөхцөл байдалд оруулж байгаа нь үндэстнээсээ урвасан хэрэг биш үү. Тэд ийм байхад дотоодод улсын төсвөө, өмчөө идэх гэдэг жижиг асуудал юм шиг ээ?

-БНСУ-д нэгнийгээ хясаж хавчсан гэх энэ жишээ бол олон янзын нөхцөл байдлыг харуулж байна гэдгийг би дахин хэлье. Хувь хүний дотоод асуудлууд байна. Нөгөө талаар тухайн хоёр хүний хоорондын зөрчлийн асуудал ч байгаа. Гуравт, үндэстэн хоорондын сая дурддаг травманууд байгаа. Дараагийнх нь магадгүй тодорхой хэмжээний зөрчил асуудлууд гарсан бөгөөд түүнийгээ шийдвэрлэх чадваруудыг эзэмшиж чадсан уу гэж харах ёстой.

-Үндэстэн нэгэндээ хайргүй, нөмөр нөөлөггүй байгаа энэ сэтгэлгээ ганц манайд байна уу. Та энэ талаар судалж үзсэн үү?

-Үндэстэн хоорондын сэтгэлзүйг судалдаг угсаатны сэтгэлзүй гэдэг шинжлэх ухааны салбар бий. Судлаад үзэхээр үндэстэн болгонд өөр өөрийн сэтгэлзүйн травманууд байдаг. Манай дотоодод ч тэр. Нутгийн иргэдийн сэтгэлзүйн хоорондын ялгаатай байдлыг авч үзье л дээ. Наад зах нь, говьд амьдардаг айлуудыг харахаар хэдэн км-ээр алслагдсан айлаа “манай саахалт айл” гэдэг ч юм уу, газар нутгийн хэмжээнд хол айл, хүмүүсээ сэтгэлзүйн хувьд хамаатуулах буюу ойр дотны сэтгэлзүйн байдал илүү ажиглагддаг. Говийн айлуудаар явахад энүүхэн, энд гээд л толгойгоороо, эрүүгээрээ дохиж байх жишэтэй. Яг яваад үзэхээр нэлээд олон км хол байх ч юм уу. Харин хангайн хүмүүс болохоор илүү тодорхой ярих гээд байдаг. Говийн хүмүүс ерөнхийлдөг сэтгэлзүйн онцлогтой гэж харж болохоор юм.

Тэгэхээр тухайн хүн хаана ямар газар нутагт амьдарч байна, ямар орчинд амьдарч байна вэ гэдгээс шалтгаалаад сэтгэлзүй нь тогтож байдаг учраас үүний л илрэл болов уу гэж харж байна.

-Уг нь бид Монголоос гараад нэг л үндэстэн, амь нэгтэй байх ёстой. Гэтэл энэ кейс дээр гардагчлан нэгнийгээ ажил амьдралгүй болтол нь хавчиж, хясаж болох юм уу?

-Үндэстэн, адилхан монголчууд гэдэг утгаараа бид түүхийн хувьд ч, сэтгэлзүйн хувьд ч маш баялаг ард түмэн. Түүнийгээ дагаад сэтгэлзүйн хувьд ч маш өргөн хүрээний асуудал олонтой. Дээр багаар ажиллах тухай хэлсэн шүү дээ. Үүн дээр нэмээд нөхөрлөл гэдэг зүйлийг бас онцлох ёстой. Хэн нэгэнтэй танилцаж, хамтран ажиллаж байгаа бол нөхөрлөлдөө илүү үнэнч байх зарчим харагдаж байна. Энэ бол монголчуудын хүмүүжлийн асуудал шүү дээ.

Үндэстний сэтгэлгээг залахад урлагийнхан нэлээд зүйлүүдийг хийх хэрэгтэй болов уу гэж хардаг. Наад зах нь дуу шүлэг, кино контентуудаараа энэ асуудлуудыг хөндөж гаргаж ирсэн, шийдсэн байх нь манайд чухал болж байна. Жишээ нь, дуучин Г.Эрдэнэчимэгийн “Хонгор үр минь” гэдэг дуунд “Зэлээр дүүрэн адууны минь ижил нь хаана байна, хонгор үр ээ” гэж гардаг. Энэ дуу тухайн үеийн түүхэнд амьд бүхнийг хиар цохисон байгааг долоо хоногийн турш харж явж байгаа хүний тухай гардаг. Айдас түгшүүр, өшөө хорслын тухай гардаг. Төгсгөлдөө эв найрамдалтай болж байгаа тухай өгүүлдэг. Дууны аялгуу, утга агуулга сэтгэл заслын нэг хэлбэр.

Хүн бүр мэдэхгүй ч далд ухамсрын түвшинд үндэстний асуудлууд байдаг. Түүнийг шийдэх нь чухал. Жишээ нь, 76 гишүүн гэхээр ямар мэдрэмж төрдөг билээ, хятад хүн гэхээр юу бодогддог вэ. Гэтэл хятад хүнтэй ч уулзаж учирч үзээгүй байх жишээтэй.

-Далд ухамсрын тэр ухамсаргүй гэмээр юм уу мэдрэмжийг яаж засах ёстой вэ?

-Урлагийн сэтгэл заслаар үндэстэн рүүгээ чиглэсэн, үндэстний мөн чанар үнэт зүйлийг сэргээсэн контентууд хийх ёстой болов уу.

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Ц.Уртнасан: Судалгаанд оролцсон иргэдийн 51.4 хувь нь ардчилсан тогтолцоонд эргэлзэж байна гэсэн үнэлэлт өгсөн DNN.mn

Ардчилсан хүчний холбооноос олон улсын хүний эрхийн өдөрт зориулж “Ардчилал, хүний эрхийн уулзвар” сэдэвт эрдэм шинжилгээний бага хурлыг өчигдөр Төрийн ордонд зохион байгуулсан юм. Үүнтэй холбоотойгоор Ардчилсан намын Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын бодлого хариуцсан дэд дарга Ц.Уртнасантай ярилцлаа.

-Монголын өнөөгийн нийгэмд ардчилал, хүний эрх хэр хангагдаж байна вэ. Эрдэм шинжилгээний хурлын үеэр энэ чиглэлээр ямар дүгнэлт хийсэн бол?

-Ардчиллын үндсэн шалгуур нь хүний эрх байдаг. Хүний эрхийг дээдэлж хүндэтгэдэг, хамгаалдаг аливаа улс оронд ардчилал оршин тогтнож байна гэж дүгнэж болно.

Монголын өнөөгийн нийгэмд хүний заяагдмал эрхээс авахуулаад хүний түгээмэл эрхүүд ноцтой зөрчигдсөөр байна. Тиймээс Монгол ардчилсан улс мөн үү, ардчилсан замаар хөгжиж чадаж байна уу гэсэн асуулт нийгэмд хурцаар тавигдаж байна.

Саяхан хийсэн нэгэн судалгаанд оролцсон иргэдийн 51.4 хувь нь ардчилсан тогтолцоонд итгэхгүй байна, эргэлзэж гэсэн үнэлгээг өгсөнтэй таарч байлаа. Өөрөөр хэлбэл, Монголын ардчилалд аюул нүүрлэжээ, ардчилсан тогтолцоог хэрэгжүүлэх, хамгаалах механизм үйлчлэхгүй байна гэж дүгнэхэд хүргэж байна.

Хүний эрх хэрэгждэг, ардчилсан хөгжлийн тогтолцоог авч үлдэхийн тулд бидний анхаарах ёстой, авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээ, бодлого үйл ажиллагааг тодорхойлоход өнөөдрийн эрдэм шинжилгээ хурлын зорилго чиглэсэнд талархалтай байна. Цаашид ямар арга хэмжээ авах вэ, ямар гарц шийдэл байна вэ гэдэг нь чухал юм.

-Судалгаагаар хүний эрх зөрчигдөж байгаа гол шалтгаан юу гэж гарсан бол. Нэг нам хэт удаан хугацаанд засаглаж байгаа нь нөлөөлж байна уу?

-Ардчилсан тогтолцооны бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн зөвхөн нэг нь улс төрийн нам. Ардчилсан тогтолцоо өөрөө маш олон бүрэлдэхүүн хэсэгтэй. Тухайлбал, улс төрийн нам чиг үүргээ хэрэгжүүлдэг, иргэдийн төлөөллийг хэрэгжүүлж буй төрийн институциуд нь хүний эрхийг дээдэлж эрхэмлэдэг, хууль тогтоомжоо хэрэгжүүлэх чадамжтай байх, иргэний нийгмийн байгууллагууд нь ардчилсан тогтолцоогоо хамгаалах, оролцох зохих чадамжтай байх, бүтээлч санаачлагатай иргэдтэй байх зэрэг орно.

Эдгээр бүрэлдэхүүн хэсгийн зөвхөн улс төрийн намуудын тогтолцоог аваад үзье л дээ. Парламентад улс төрийн намуудын төлөөлөл нь хангагдаагүй. Сонгууль нь шударга явдаггүй. Сонгуулийн үр дүнгээр гарч ирсэн улс төрийн албан тушаалтнуудыг томилж, баталдаггүй, сонгогдож гарч ирсэн улстөрчид нь ардчилсан тогтолцоогоо хамгаалах, иргэний нийгмийг бэхжүүлэх үндсэн чиг үүргээ хэрэгжүүлдэггүй болчихсон байгаа нь ардчилсан тогтолцоог гажуудалд хүргэж байна.

Дахин хэлэхэд, ардчилсан тогтолцооны нэгхэн хэсэг нь л улс төрийн нам. Гэтэл манай улс төрийн намууд нийгэмд гүйцэтгэх үүргээсээ хазайчихсан байна. Улс төрийн намууд зөвхөн Засгийн эрх авахыг л зорьж байна. Угтаа нийгмээ соён гэгээрүүлэх, сонгогчдын боловсролыг нэмэгдүүлэх, иргэний нийгмийн оролцоо, хяналтыг хэрэгжүүлэх зэрэг гол чиг үүргээ хэрэгжүүлэх чадамжгүй байна.

Мөн л гол чиг үүргүүдээ хэрэгжүүлж чадахгүй байгаа нь арчилсан тогтолцоог гажуудуулахад хүргэж байна.Үүнээс гадна мөн улс төрд “мөнгө” гэдэг үнэт зүйлтэй, улс төрийн үйл ажиллагаанд “мөнгө” гэдэг улс төрийн арга хэрэгсэлтэй болчихсон байна. Зөвхөн “мөнгө” гэдэг үнэт зүйл, “мөнгө” гэдэг улс төрийн арга хэрэгслээр ардчилсан тогтолцоог бэхжүүлж, улс орныхоо хөгжлийн зорилтыг хангаж дийлэхгүй шүү дээ. Нийгмийн олон үнэт зүйлийг мөнгө гэдэг ганцхан зүйлээр төлөөлүүлчихээр бусад нь мэдээж үгүйлэгдэж, доголдож таарна.

Улстөрчид мөн л үйл ажиллагаа явуулахдаа ганцхан мөнгийг арга хэрэгсэл болгодог болчихсон. Сонгуульд оролцвол мөнгө өгнө. Саналаа өгвөл мөнгө өгнө. Үзэл бодол, эрх ашгаа хамгаалах жагсаал цуглаан хийвэл мөнгөөр хөдөлнө.

Ардчилсан нийгмийн үнэт зүйлсийг бэхжүүлэхийн тулд зүй зохистой бодлого, үйл ажиллагаа явуулахгүй байгаа болохоор ардчилсан тогтолцоо мухардалд орж байна. Өнөөдөр бид өөрсдийгөө ардчилсан тогтолцоотой улс, Азийн ардчиллын баян бүрд гэж бахархаж ярьдаг. Гэтэл бодит байдал дээр хүний эрхийн хэрэгжилтийн байдал “ул”-ны түвшинд хүрчихлээ шүү дээ.

Өнөөгийн эрх баригчид өнгөрсөн 7 жилд ардчилсан тогтолцоог устгахад хамгийн их хувь нэмэр орууллаа, харамсалтай. Энэ зөвхөн миний дүгнэлт  биш . Өнөөдрийн олон судлаачдын судалгаа, дүгнэлт миний дүгнэлтийг нотолж өглөө.

-Эрдэм шинжилгээний бага хурлаар ардчиллыг бэхжүүлэх, хүний эрхийг дээдэлж, хамгаалахад чиглэсэн ямар арга хэмжээг авах талаар ярилцав. Бидний гарц шийдэл юу байна вэ?

-Товчдоо “Монгол Улс хөгжлийн зүй бус замд орсон байна. Тиймээс ардчилсан тогтолцоог хамгаалахын тулд нийгмээрээ шинэ мэдлэг, шинэ хандлага соёлд суралцах ёстой болжээ” гэсэн дүгнэлтийг хийсэн. Наанадаж ардчилсан нийгмий н иргэд нь аливаа асуудалд шүүмжлэлтэй ханддаг байхын чухлыг судлаачид онцолж байна. Учир нь нийгмийн бүх шатанд, салаа мөчир бүхэнд хүний эрх, хууль ёс зөрчсөн, шударга бус үйлдэл гарах бүрд иргэд нь шүүмжилдэггүй, тэмцдэггүй, таслан зогсоох арга хэмжээ авдаггүй, хүлцэнгүй байгаа нь нийгмийнхээ үнэт зүйлийг хамгаалах чадамжгүй байгааг харуулж байна.

Өөрт нь ямар нэгэн асуудал үүсээгүй бол монголчууд чимээгүй л яваад өнгөрч байдаг. Өнөөдөр нэг хүний эрх зөрчигдөж байна гэдэг нь маргааш таны эрх зөрчигдөх нөхцөл бий болж байгаа хэрэг. Тиймээс иргэд ч, төрийн интитуциуд ч, улс төрийн интитуциуд нь ч, иргэний нийгмийн байгууллагууд ч, бүгдээрээ ардчилсан тогтолцоог хамгаалах, хүний эрхийг бэхжүүлэхийн төлөө хандлагаа өөрчлөх, ардчилсан нийгмийнхээ соёлд суралцах талаар хамтарч ажиллах шаардлагатай байна.

– Та ярианы эхэнд заяагдмал эрх зөрчигдөж байгаа талаар хэлсэн. Энэ талаар дэлгэрүүлэхгүй юу?

-Үндсэн хуульд “эрүүл аюулгүй, орчинд амьдрах эрхтэй” гэж заасан шүү дээ. Гэтэл Монголын хүн амын тал илүү хувь нь амьдарч байгаа Улаанбаатарчуудын амьсгалж байгаа агаарын чанар ямар хэмжээнд байгаа билээ. Хүн эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах ямар ч бололцоогүй түвшинд байна. Энэ бол хүний эрх зөрчигдөж буй наад захын жишээ. Цаашлаад ярьвал Монголын шийдлээ хүлээсэн, иргэд олон нийтийн зүгээс шүүмжлэл дагуулсан түмэн асуудал хөвөрнө.

Мөн хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалаар тодорхойлсон хүний маш олон эрх халагламаар хэмжээнд зөрчигдөж байгаа. Энэ бүхэн судлаачдын хийсэн хүний эрхийн талаарх тайлан судалгаагаар хангалттай нотлогдож байгаа юм л даа. Сургууль, хийд, цэргийн хуаран, их дээд сургуулиуд, ажлын байран дээр Монгол хүмүүс хүчирхийлэлд өртөж, эрх нь зөрчигдөж буй түмэн мэдээн дунд дасал болсон мэт л бид асуудалд хандаж байна.

– Ардчилал, хүний эрхийг хамгаалах үүргийг хэрэгжүүлэх  ёстой субъектэд хариуцлага тооцдог механизмаа сайжруулах шаардлага тулгарч байна, тийм үү?

-Тийм. Бид олон асуудалд нэрийн төдий хандаж байгаа учраас өнөөдөр ардчилсан тогтолцоог гажуудалд оруулчихсан байна.

Төрийн интитуциудын үйл ажиллагаанд иргэний нийгмийн оролцооны талаар хийсэн нэгэн судалгаагаар манай 150 орчим хуульд иргэд олон нийтийн төлөөллийг оролцуулж болно гэсэн заалт байна гэнэ. Өөрөөр хэлбэл, оролцуулж ч болно, оролцуулахгүй байж ч болох нь. Заавал биш гэсэн үг. Зөвхөн иргэний нийгмийн оролцооны асуудлаар л гэхэд ийм нэр төдий зохицуулалтыг хийж, өөрсдийгөө хуураад явж иржээ. Нөгөө талаар улс төр, нийгэм, эдийн засгийн аливаа асуудалд шинжлэх ухаанч байдлаар хандах хэрэгтэйг анхааруулж байна. Судалгаа нотолгоотой, онол арга зүйн үндэстэй асуудалд ханддаггүй, харанхуйгаар, ерөнхийлж асуудалд хандаад байгаа нь нийгэм, эдийн засгийн олон асуудал тэр дундаа улс төрийн ардчилсан тогтолцоог хамгаалж, бэхжүүлэхэд мухардалд хүргэж байна.

Тиймээс үнэнтэй нүүр тулж, аливаа асуудлыг зарчим, дэг жаягийн дагуу шийдвэрлэж, хэрэгжүүлэх хандлага, соёлд суралцах шаардлагатай тулж ирсэн байна.

Р.ХИШИГЖАРГАЛ.

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Хуульч Р.Очирбал: Олон улсын пактад баривчлах, цагдан хорихыг дотоодын хуулиар зөвшөөрч болох ч энэ нь дур зоргоор байж болохгүй гэдэг DNN.mn

Монголын Эмнести Интернэшнлийн Удирдах зөвлөлийн дарга хуульч Р.Очирбалтай ярилцлаа.

-Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактад манай улс хэзээ нэгдэн орсон бэ. Энэ пактын үзэл баримтлалын талаар дэлгэрүүлж ярьж өгнө үү?

-Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактыг Монгол Улс 1974 оны арваннэгдүгээр сарын 18-нд соёрхон баталсан. Тус пактыг соёрхон баталж, нэгдэн орсон улс орнууд нь амьд явах, эрүүдэн шүүхээс ангид байх, үзэл бодолтой байх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, эвлэлдэн нэгдэх, хуулийн өмнө эрх тэгш байх, халдашгүй байх зэрэг хүний үндсэн эрхийг хамгаалж, дэмжих үүрэг хүлээдэг. Үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрх чөлөө нь чөлөөтэй бодож сэтгэх, эвлэлдэн нэгдэх, тайван хуран цуглах зэрэг эрх чөлөөтэй шууд хамааралтай хэрэгждэг. Энэ утгаараа үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөг үндэслэлгүйгээр, хэт хязгаарлах нь ардчилсан нийгмийн суурь болсон иргэдийн оролцооны эрхийг үгүйсгэхэд хүргэдэг.

Үүнд хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөө онцгой байр суурь эзэлдэг. Сэтгүүлч болон хэвлэл мэдээллийн байгууллагын хэвлэн нийтлэх, мэдээлэл түгээх эрхийг хууль бусаар, үндэслэлгүйгээр хязгаарлах нь зөвхөн хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөг зөрчөөд зогсохгүй, тухайн мэдээллийг олж авах талаарх олон нийтийн мэдээллийн эрх чөлөөг хязгаарладаг болохыг бүс нутгийн хүний эрхийн шүүхийн шийдвэрүүдэд тодорхой дурдсан байдаг.

-Сэтгүүлчийг худал мэдээлэл тараахтай холбоотойгоор цагдан хорьсныг та бүхэн анзаарсан байх. Дээрх пактын 9.3-т шүүхээс өмнөх шатанд хүнийг цагдан хорьж болохгүй тухай дурдсан. Энэ заалт нь Монгол Улсын ЭХХШТХ -ийн 14.9-ийн 1.4 дэх заалттай зөрчилдөж байгаа талаар хуульчид хэлж байна. Үүнийг та юу гэж харж байна вэ?

-ИУТЭОУП-ын Ерөнхий тайлбарт баривчлах, цагдан хорихыг дотоодын хуулиар зөвшөөрч болох ч энэ нь дур зоргоор байж болохгүйг дурдсан. Мөн дур зоргоор гэдэг нь зүй зохисгүй, шударга бус, процессын алдаатай байсан эсэх зэрэг өргөн хүрээний ойлголтыг агуулдаг. Зайлшгүй шаардлагатай байсан эсэхийг харгалзан үзэх ёстой. Мөн хуульд заасан үндэслэл журмын дагуу баривчилж хорьж болох ч энэ үндэслэл, журам нь өөрөө эрх чөлөөтэй байх эрхийг дордуулсан байж болохгүйг бас дурдсан.

Монгол Улсын нэгдэн орсон Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактын 19 дүгээр зүйлээр хүн бүрийн үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхийг хамгаалж өгсөн. Энэ эрхийг зарим талаар хязгаарлаж болох ч зөвхөн бусдын эрх, нэр төрийг хүндэтгэх ба үндэсний аюулгүй байдал, нийгмийн дэг журам, хүн амын эрүүл мэндийг хамгаалах зайлшгүй шаардлагын үүднээс хуулиар тогтоосон байх ёстой.

Пактын Ерөнхий тайлбар 34-т дурдсанаар үзэл бодолтой байхыг эрүүгийн гэмт хэрэг гэж үзэх нь Эрүүгийн хуулийн 19 дүгээр зүйлийн нэг дэх хэсэгтэй зөрчилдөж байгааг дурдсан. Тиймээс худал мэдээлэл тараах хэргийг Эрүүгийн хуулиар шийдвэрлэх нь пакттай зөрчилдөж байгаа хэрэг. 2002 онд батлагдсан Эрүүгийн хууль болон 2015 шинэчлэн найруулсан Эрүүгийн хуульд хүний үзэл бодол, итгэл үнэмшлийн төлөө эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхгүй байхаар заасан. 2002 оны Эрүүгийн хуулийн 111 дүгээр зүйлд заасан “гүтгэх гэмт хэрэг”-ийг шинэчлэн найруулсан Эрүүгийн хуулийг батлахдаа хассан хэдий ч 2020 онд Эрүүгийн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж “худал мэдээлэл тараах” гэмт хэргийг шинээр хуульчилсан нь эрх зүйн зохицуулалт дэвшилттэйгээр өөрчлөгдөх эрх зүйт ёсны шинжийг алдагдуулж, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх болон хэвлэлийн эрх чөлөөнд аюул учруулах өндөр эрсдэлтэй болохыг хүний эрхийн байгууллагууд шүүмжилж, анхааруулсаар ирсэн.

Олон улсын хүний эрхийн эрхзүйн дагуу, гэм буруугүйдээ итгэлтэй, эрх чөлөөтэй байх эрх нь гэмт хэрэгт сэжиглэгдсэн хүн бүр, хөндлөнгийн шүүхийн байгууллагын зүгээс тухайн улс сэжигтэн этгээдийг зугтан зайлах, баримтыг устгах, гэрчүүдэд нөлөөлөх, эсвэл шүүхээс оргон зайлах магадлалтай гэдэг үндэслэлээр цагдан хорих явдлыг нотлохоос бусад тохиолдолд шүүх хурал болох хүртэл суллагдах эрхтэй байдгийг тодорхойлдог.

-Худал мэдээлэл тараах тухай ойлголтыг Эрүүгийн хуулиар бус Иргэний хуулиар зохицуулах боломжтой гэж үздэг байх аа?

-Монголын Эмнести Интернэшнл байгууллагын тухайд үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэх эрхийг хумьсан, хязгаарласан бодлого, хууль тогтоомж, зүйл заалтыг хүчингүй болгох, хүний эрхийн хууль, хэм хэмжээнд нийцүүлэн сайжруулах, “хуурамч мэдээ”, “ташаа мэдээлэл” гэх зэрэг ойлгомжгүй, хоёрдмол санаа бүхий нэр томъёог хуульд хэрэглэхгүй байхыг санал болгодог. Иймд цаашид “худал мэдээлэл тараах” гэмт хэргийг Эрүүгийн хуулиас хасах шаардлагатай.

Б.ЗАЯА

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Д.Ганхуяг: Монгол Улс нь Ази тивдээ ковидын дараа баян хоосны ялгаа хамгийн их нэмэгдсэн орон болсон DNN.mn

Ардчиллын төлөөх улс төрийн намууд нэгдэж “Ардчилсан нам” үүсгэн байгуулагдсан ойн баярыг угтаж “Democ­racy Summit” бодлогын реформын хэлэлцүүлэг “Бултаараа баяжигтун” уриан дор өчигдөр зохион байгуулагдлаа. Энэ үеэр УИХ-ын гишүүн асан, АН-ын Үндэсний бодлогын хорооны гишүүн Д.Ганхуягтай эдийн засаг, улс төрийн хүрээнд дэлгэрэнгүй ярилцлаа.

-Өчигдөр болсон энэхүү хэлэлцүүлгийн үеэр та “Дэлхийн дундаж орлоготой монгол хүн” санаачлагыг танилцуулсан. Тус санаачлагын гол зорилго юу байна вэ?

-Энэ санаачлагын зорилго нь Монгол хүний орлогыг дунд хугацаанд америк доллараар хоёр дахин нэмэгдүүлэх юм. Хүн ч, айл ч, байгууллага ч, улс орон ч зорилгогүй бол доороо хий эргэсээр байдаг. Зорилготой хүн зорилгогүй хүн хоёрын амжилтын зөрүү тэмээ, ямаа шиг зөрүүтэй байдаг. Өнгөрсөн зууны сүүлийн хагасаас эхлэн тогтвортой хөгжил хэмээх ухагдахуун гарч нийгмийн амьдралд бодит байдлаар биеллээ олсон. Үүний томоохон төлөөлөл нь НҮБ-аас гаргасан Тогтвортой хөгжлийн 17 зорилт юм. Тиймээс хөгжлийн бодлогын зорилт нь богино хугацааны зорилтын хэрэгжилтээсээ эхлэн тасралтгүй үргэлжлэх процесс юм.

-Таны хувьд Монгол Улсын макро эдийн засгийн үзүүлэлтийг ямар байдлаар дүгнэн харж байгаа вэ?

-Би сүүлийн 12 жилийн макро эдийн засгийн зарим үзүүлэлтийг хэлье. 2008-2009, 2012-2013, 2016-2017, 2020-2021, 2021-2022 онд УИХ, орон нутаг, Ерөнхийлөгчийн сонгуультай байсан тухайн жил, мөн сонгуулийн дараагийн жилийн үеэс ам.доллартай харьцах төгрөгийн ханш огцом унаж ирсэн нь тодорхой харагдаж байна. 2008-2009 оны хооронд төгрөгийн ханш огцом унасан нь нөгөө 1.5 сая төгрөгийн бэлэн мөнгөний амлалттай холбоотой. Энэ болон бусад амлалтаар 2.8 тэрбум ам.долларыг тараасан тооцоо гардаг. Хэрэв 1072 ширхэг хувьцаагаар энэ амлалтын заримыг нь хааж зохицуулаагүй бол улам хүндрэх байсан. Гэхдээ 2017-2023 оны хооронд бол бараг л шулуун шугамаар төгрөгийн ханш унаж, өнөөгийн байдлаар 2016 оны үетэй харьцуулахад 75 орчим хувь унасан байна. Энэ нь мэдээж ковид хэмээх олон улсыг хамарсан халдварт өвчний хорио цээртэй ч холбоотой байх. Гэхдээ Монгол Улс нь Ази тивдээ ковидын дараа баян хоосны ялгаа хамгийн их нэмэгдсэн орон болсон байдаг.

-Өнгөрсөн 12 жилийн хугацаанд тэгвэл ДНБ болон цалингийн үзүүлэлт ямар байдлаар хэлбэлзэж ирсэн байна вэ. Та маш тодорхой судалгаа гаргасан байна л даа…?

-2011-2022 оны 12 жилийн хугацаанд нэг хүнд оногдох ДНБ төгрөгөөр тооцоход 2.5 дахин, улсын төсвийн зарлага 3.9 дахин тус тус нэмэгдсэн байна. Харин ам.доллараар нэг хүнд оногдох ДНБ-нд бараг өсөлт байхгүй, дунджаар 4300 ам.долларын түвшинд хэлбэлзэж. Энэ тоо 2013 онд 4658 ам.долларт хүрсэн нь дээд амжилт байв. Өөрөөр хэлбэл сүүлийн 12 жилийн хугацаанд төгрөгөөр бол эдийн засгийн өсөлт байсан ч, ам.доллароор өгөөгүй гэхэд хилсдэхгүй. Харин улсын дундаж цалин сүүлийн 12 жилийн хугацаанд төгрөгөөр 3.2 дахин нэмэгдсэн бол, ам.доллараар бас л өсөлт байхгүй, дунджаар 435 ам.долларын түвшинд хэлбэлзэж ирсэн байна.

Эндээс ам.доллараар эдийн засгийн үр өгөөж тун хангалтгүйгээр зогсохгүй, иргэдийн амьжиргаанд наалдац муу байсан нь харагдах байх.

-Саяхан улсын төсөв батлагдсан. Төсвийн талаарх таны дүгнэлт ямар байгаа вэ?

-Эрх баригч улс төрийн намууд сүүлийн 10 гаруй жилийн хугацаанд сонгуульд дахин ялах,түүнчлэн албан тушаалаа хадгалж үлдэхийн тулд иргэд сонгогчидын саналыг худалдан авах зорилгоор сонгуулийн өмнөх жилүүдэд өрөө нэмэгдүүлж ирээдүйгээсээ зээл авдаг болсон. Чаддагаараа мөнгө хэвлэн мөнгөний нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлж, төсвийн зарлагыг чинээнээс нь хэтэртэл нэмж байна. Төсвийн хөрөнгө оруулалтыг дахин нэмэгдүүлж, чухалд эрэмбэлэгдэхгүй баахан байшин барьж, сум руу чиглэсэн орон нутгийн чанартай асфальтан зам зэргийг тавьж, бэлэн мөнгө тарааж, халамжийг хавтгайруулж ирсэн нь судалгаанаас тодорхой харагдах болов уу. 2023 оны байдлаар төрийн байгуулагуудын өмч, хөрөнгийн ашиглалтын зардал буюу хөрөнгийн зардал нь ДНБ-ны 12 хувьтай тэнцэж байна. Ингэж хэрээс хэтэрчээ.

-Төсвийн асуудлыг ингэж зохицуулснаар гарах сөрөг үр дүн ямар байх вэ?

-Үр дүнд нь төр томорч, төрийн эдийн засаг дахь оролцоо нэмэгдэж, орон нутгийн эрх мэдэл хумигдаж, манай улсын өр сүүлийн жилүүдэд хоёр дахин нэмэгдлээ. Иргэн бүрт оногдох өрийн хэмжээ 32 сая төгрөгт хүрч,10 гаруй төрлийн татвар хураамж нэмэгдсэн. Арилжааны банкны зээлийн хүү өндөр хэвээр байна. Төрийн ард түмнээс албан бусаар авдаг татвар хэмээгдэх инфляц нь сүүлийн хоёр жил дараалан хоёр оронтой тоон дотор байж, үндэсний валют төгрөгийн ам.доллартай харьцах ханш бараг хоёр дахин уналаа. Олон улсын хэмжээнд үндэсний валют төгрөгийн ханш үнэ цэнээрээ сүүл мушгихад ойртож байна. Төгрөгийн ханшын навс уналтаас улбаалж импортын өргөн хэрэглээний барааны үнэ гурав дахин түүнээс ч илүү өсч байна. Гэтэл дундаж цалинг ам.доллараар тооцож үзвэл 48 хувиар буурчээ. Тодруулбал, өнөөгийн хоёр сая төгрөгийн дундаж цалин нь 2016 оны төгсгөлд 930 ам.доллар болж байсан бол, өнөөдөр 580 ам.доллартай тэнцэж байна. Түүнчлэн Монголд баян хоосны ялгаа эрс ихэсч, ядуурлыг хамрах хүрээ тэлсээр 40 хувьд хүрэхэд ойртож. Энэ нь юу гэхээр 10 монгол хүний дөрөв нь ядуувтар амьдрах болж, ядуурлыг хамрах хүрээ тэлж байгаа учраас дундаж орлоготой иргэдийн давхарга жилээс жилд нимгэрч, авдаг цалин нь амьдралд нь хүрэлцэхээ болилоо. Тиймээс сарын 2000 ам.долларын цалин авахын тулд олон залуус, багш, эмч нар маань гадаадад хөдөлмөр эрхлэхээр дүрвэсээр байна даа.

-Төрийн эдийн засгийн бодлогын гол хэмжүүр нь бизнесийн таатай орчныг бүрдүүлэх юм. Тэгвэл манай улсад бизнесийн орчны гол үзүүлэлтүүд ямар байна вэ?

-Төр нь эдийн засагтаа хэтэрхий их оролцоотой тул хувийн хэвшлийн орон зай хумигдсан. Төгрөгийн ханш тогтвортой бус сонгуулийн дараагаас огцом унадаг, арилжааны банкны зээлийн хүү хэт өндөр байна. Төсвийн үр өгөөжийн үзүүлэлтээр Дэлхийн банкны гишүүн орнууд хойноосоо XI байрт орлоо. Эдийн засаг дахь төрийн оролцоо хэрээс хэтэрсэн учир авилгал ихтэй. Тэр утгаараа олон улсын хэмжээнд авилгалын индекс сүүлийн жилүүдэд өссөн, өрсөлдөх чадварын болон бизнес эрхлэх орчны үзүүлэлтээрээ олон улсад доогуур байрт эрэмбэлэгдэх боллоо. Хуримтлал багатайн дээр хуримтлалаа ам.доллар зэрэг чөлөөт валютаар арвижуулан өсгөх менежментийг огт хийхгүй байна. Гаднаас авсан зээлийн ашиглалтын үр дүн хангалтгүй. Шалтгаан нь гаднаас авсан зээлээ эргээд эдийн засгаа тэлэх төсөлд ашиглах үйл ажиллагаа учир дутагдалтай, өр зээл ихтэйгээс төлбөрийн чадавх тааруу зэрэг байдалтай байна.

-Тэгэхээр одоо яах вэ?

-Монгол Улс хөгжлийн бодлогоо зургаан жил хүртэл буюу дунд хугацаанд тогтвортой болгоё. Хоёрхон жилийн хугацаанд хөгжлийн бодлого гаргахаа зогсооё. тухайлбал төсөв, мөнгөний бодлогоо сонгуульд ялахад зориулж өөрчилдгөө болих хэрэгтэй. Байдал нэгэнт ийм байгаа учир дунд хугацааны буюу зургаан жил хүртлэх хугацаанд хөгжлийн бодлогынхоо зорилтоо төгрөгөөр бус ам.доллараар тодорхой болгож жил бүр энэ зорилтдоо чиглэн урагшлах хэрэгтэй байна. Энэ л монгол хүний орлогыг дунд хугацаанд америк доллараар хоёр дахин нэмэгдүүлэх зорилготой “Дэлхийн дундаж орлоготой монгол хүн” санаачлага юм. Энэ санаачлагыг 2016 онд байгуулагдсан “Монголоо Шинэчилье клуб”-ээс анхлан гаргаж байсан. Энд монгол хүний орлого гэдэг нь нэг хүнд оногдох ам.доллараар илэрхийлэгдсэн. ДНБ-ыг, дэлхийн дундаж орлого гэдэг нь нэг хүнд оногдох ДНБ нь 10.000 ам.доллар буюу түүнээс дээш орлоготой улсыг хэлж байгаа юм.

-Мэдээж санаачлага гаргахын тулд тодорхой судалгаа байх ёстой байх. Таны гаргаж ирсэн судалгаа юу байна вэ?

-Нилээд их судалгаа хийсэн. Япон улс 1961-1970 оны 10 жилийн хугацаанд нэг хүнд ногдох ДНБ буюу эдийн засгаа ам.доллараар ойролцоогоор 7.3 хувийн голчтой өсгөх зорилтыг тавьж, энэ зорилтоо 10 жил биш долоон жилийн хугацаанд хэрэгжүүлж, дэлхийн эхний тавд орох том эдийн засагтай орон болж хөгжсөн түүхтэй. Энэ зорилтыг дэвшүүлж байх үед Япон улсын эдийн засгийн өсөлт 1.25 хувьтай байсан байна. Монгол Улс 2022 оны байдлаар ДНБ-ний нийт хэмжээгээр 17.2 тэрбум ам.доллар буюу 184 орноос 125 дугаар байр, мөн нэг хүнд оногдох ДНБ-ний хэмжээгээр 4954 ам.доллар буюу 192 орноос 114 байр байранд байна. Энэ судалгааг Олон улсын валютын сангийн мэдээллээс харж болно. Үүнийг 30 орчим байраар урагшлуулахад манай улсын нэг хүнд оногдох ДНБ 10,000 ам.доллар орчим болох юм. Бид энэ санаачлагын зорилтыг хэрэгжүүлэхийг зорихоос өөр хөгжлийн гарц одоогоор харагдахгүй байна.

-Энэ санаачлагын зорилтыг хэрэгжүүлэхийн тулд ямар зарчим баримтлах ёстой вэ?

-Засаглалын хүрээнд хуулийн засаглалыг бэхжүүлэн хөгжүүлэх шаардлагатай. Энэ ажлыг дээрээсээ эхлүүлэх. Тодруулбал Үндсэн хуулийг зөрчсөн ямарч даргыг огцруулдаг, эсхүл өөрөө огцордог бусад хөгжилтэй орнуудын сайн соёлыг хэвшүүлэх хэрэгтэй. Угтаа Үндсэн хуульд ч ингэж заасан байгаа. Үндсэн хууль нь хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалахын тулд төрийн, тухайлбал төрийн өндөр, мөн ямар ч албан тушаалтаны зүгээс хийж болохгүй зүйлийг тогтоосон байдаг. Сүүлийн жилүүдэд манайд хүний эрх ихээхэн зөрчигдөх болсон. Иргэний баталгаатай эдлэх 18 эрх, эрх чөлөөг хэрхэн хэрэгжиж байгаа талаар олон улсын хөндлөнгийн байгууллагаар аудит хийлгэж, энэ мөрөөр органик хуулиудаа ойлгомжтой болгох хэрэгтэй. Нэг дарга Үндсэн хууль зөрчихөд л олон иргэдийн эрх, эрх чөлөөнд халддаг.

-Үндсэн хуулиа мөрдөх битгий хэл байнга өөрчилж байна л даа…?

-Угтаа Үндсэн хуулийг байсхийгээд өөрчилдөг хууль биш. Үндсэн хуулийг ард түмний төр засагтайгаа байгуулсан гэрээ гэдэг. Үндэслэл нь Үндсэн хуулиар төрийн эрх ард түмний эрх мэдэлд байна хэмээн хуульчилсан байдаг. Тиймээс Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулахдаа яг сонгуулиар иргэдийн саналыг нууцаар хүн нэг бүрээр авдаг шиг санал асуулга явуулдаг байх хэрэгтэй. Ингээгүйгээс болж Үндсэн хуулийн хямрал бий болж, нийгмийн тогтворгүй байдал үүссэн орнууд байдаг.

-Та сая засаглал талаас нь ярилаа. Тэгвэд эдийн засгийн хүрээнд бид яах ёстой юм бэ?

-Төр, засаг нь татвар төлөгчдийн хөрөнгөөр санхүүждгийнхээ хувьд бизнесийн өрсөлдөх чадвартай, таатай орчныг бүрдүүлэх үндсэн чиг үүргийнхээ ажлыг чанартай, хариуцлагатай хийх хэрэгтэй. Төр, засаг, нийт иргэдийн нэн тэргүүнд тавих зорилт бол экспорт. Экспорттой холбоотой элдэв хориг, хязгаарлалт, цензурыг хүчингүй болгох шаардлагатай. Ажил хийж, баялаг бүтээж байгаа хүн бүрийг дэмждэг болъё. Иргэд, компаниудыг улс төрийн үзэл бодлоор нь Үндсэн хууль зөрчин ялгаварлан гадуурхсан төрд алба хашиж буй хэнтэй ч хариуцлага тооцдог болох ёстой байна. Ойрын хоёр жилд төрийн өмчит компаниудын жилийн борлуулалт орсноор төрийн эдийн засаг дахь оролцоог 40 хувиас илүүгүй болгож хэвшүүлэх шаардлагатай. Төсөв, санхүүгийн хүрээнд улсын төсвийг боловсруулах, өргөн барих, хэлэлцэн батлахдаа Үндсэн хууль, төсвийн тогтвортой байдлын, дунд хугацааны төсвийн хүрээний мэдэгдлийн тухай зэрэг хуулиудыг ягштал мөрдөх хэрэгтэй.

-Төсвийн үр өгөөжийн үзүүлэлтийг сайжруулахын тулд яах ёстой юм бол?

-Төсвийн хөрөнгө оруулалтыг ач холбогдлоор нь эрэмбэлж УИХ-д төсвийн тухай багц хуулийг өргөн барихын өмнө олон нийтэд танилцуулдаг болох нь чухал. Хувийн хэвшлийг зөвхөн төсвийн хөрөнгө оруулалтаар дамжуулан дэмжих бодлогоосоо татгалзах. Энэ бодлогыг цаашид үргэлжлүүлвээс эрх мэдэлтэй, төсөвд ойрхон бүлэг хүмүүсд төсвөөс зооглох боломжийг олгосоор байх болно. Нөгөө гадныхны шүүмжилдэг төсвөөсөө тэрбумтан төрүүлдэг байдал даамжирсаар байна. Монгол Улсын бүх компаниуд бүгдээрээ байшин барьж, зам тавьдаг байх шаардлагагүй. Үүний оронд аж үйлдвэр хөгжсөөр байгаа орнуудын адилаар экспортын болон импортыг орлох бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг, мэдээлэл, харилцаа холбоо, дижитал технологийн хиймэл оюун, финтек зэрэг салбарт амжилттай ажиллаж байгаа ААН, ЖДҮ эрхлэгчид, иргэдээ хөнгөлөлттэй зээлээр дэмжих нь зохистой. Мөн Үндэсний баялгийн санг олон улсын жишигт нийцүүлэн байгуулж ам.доллараар арвижан өсдөг болгох, нийт иргэддээ ноогдол ашиг хувиарилдаг болох хэрэгтэй. Өгдөггүй, арвиждаггүй нэг мэдэхэд хоосон болчихдог Засгийн газрын тусгай сангуудын ихэнхийг нь татан буулгах ёстой.

-Сүүлийн жилүүдэд манай улс авлигын индексээрээ дандаа сүүлийн байрт орж байна. Тэр утгаараа авлигал өнөөдөр Монгол Улсыг сөнөөж байна л даа. Ер нь авлигын эсрэг бид яаж тэмцэх ёстой юм бэ?

-Үндсэн хуульд 2019 онд орсон өөрчлөлтөөр улс төрийн намын санхүүжилттэй холбогдуулж “Намын дотоод зохион байгуулалт ардчилсан зарчимд нийцсэн, хөрөнгө, орлогын эх үүсвэр, зарцуулалт нь нийтэд ил тод байна” гэж заасан. Энэ заалтыг хэрэгжүүлэхийн тулд нэн яаралтай Улс төрийн намын, Сонгуулийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулахыг хүсэх байна. Таны хэлдгээр Монгол Улсад авилгал өсөөд байгаа томоохон шалтгаанууд бий. Хамгийн том нь улстөрч болон улс төрийн намын санхүүжилт, түүнчлэн сонгуулийн зардлын эх үүсвэрийн ихэнх нь тодорхой бус байдагтай шууд холбоотой. Улс төрийн мөнгөний эх үүсвэр нь тодорхой бус байна гэдэг нь хууль бус мөнгө гэсэн үг. Хууль бус мөнгө гэхээр ихэнхдээ татвар төлөгчдийн хөрөнгө болох улсын төсөв, эсхүл төрийн өмчит компаниудын өмчөөс завшсан, зувчуулсан хөрөнгө, мөнгө байх үндэслэлтэй. Намууд том компаниудаас хуульд заасан хязгаараас хэд дахин их санхүүжилт авч, хууль бусаар сонгуульд ялсныхаа дараа олон нийтийн баялгаас дахин илүү хэмжээгээр нөхөх давуу эрхийг тэдэнд бүрдүүлдэг жишээ бий. Энэ талаар саяхан ерөнхий сайд УИХ-ын чуулганы индэр дээрээс ярьж байсан. Иймд бусад орны адил татвар төлөгчдийн хөрөнгө болох улсын төсвөөс, мөн төрийн өмчит компаниас хөрөнгө гаргуулж сонгуульд зарцуулсан нь тогтоогдвол тухайн намын удирдлага, түүнчлэн намын даргыг нь сонгуульд ялсан, ялагдсанаас нь үл хамаарч улс төрд буцаж ирэхгүйгээр зайлуулах хэрэгтэй. Энэ нь хэрэв ноцтой бол тухайн намыг нь татан буулгах хүртэл хуулийн хариуцлага тооцдог болгочих. Мөн нэр дэвшигчийн сонгуульд зарцуулсан мөнгөний эх үүсвэр шалгалтаар, эсвэл нотлох баримтаар хууль бус нь тогтоогдвол сонгуульд ялсан, ялагдсанаас үл хамаарч, тухайлбал гишүүн болсон байсан ч улс төрд буцаж ирэхгүйгээр зайлуулах хэрэгтэй. Дагаад гишүүнээс нь огцруулдаг байхаар хуульчлахыг цаг үе шаардаж байна.

-Төрийн албыг намын, төрлийн алба болгодгийг хэрхэн зогсоох вэ гэдэг нь нийгмийн асуудал болсон. Таны харж байгаагаар бид үүнээсээ хэзээ салах вэ?

-Юуны өмнө 2024 оны УИХ-ын сонгуульд оролцох улс төрийн намууд “Амласан мөрийн хөтөлбөрийн хэрэгжилт, үүний баталгаа болох шинээр дэвшүүлсэн мөрийн хөтөлбөрөөрөө өрсөлддөг” олон улсын жишгийг дагах хэрэгтэй байна. Авлигатай тэмцэхийг хэн ч дэмжинэ, дэмжсээр ч байгаа. Гэтэл хуулийн хяналтын байгуулага, ялангуяа шүүхээр буруутай нь тогтоогдоогүй байгаа асуудлаар өрсөлдөгчдөө хэт харлуулах нь иргэдийнхээ улс төрийн нам, улмаар төрд итгэх итгэлийг улам алсруулах нь ойлгомжтой. Бид нэг л эх оронтой, нэг л ирээдүйтэй, хүн бүрт үргэлжлэл байх нь тодорхой. Хэрэв ийм асуудлаар улс төрийн нам, эсхүл улстөрчдийн дохио зангаагаар санамсаргүй ажиллаж буй хуулийн байгуулагын ажилтан байваас Монгол хүнийхээ хувьд анхаарах цаг үе иржээ гэж харж байна. Гаднын оронд сонгуулийн үед сөрөг PR-аар өрсөлдөгчөө харлуулах тусам өөрөө илүү харладаг гэсэн онч үг байдаг. Харлуулах тусам харамсалтай үр дүн гардаг гэх.

-Хэзээ Монгол Улсыг бүсчлэн хөгжүүлэх вэ гэдэг нь өөрөө нийгмийн томоохон асуудал болсоор байна л даа…?

-Ийм шүү дээ. Хуучин социалист нийгмийн төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн үеийн үрэлгэн тогтолцоо, засаг захиргааны нэгж, тухайлбал 21 аймаг 330 сум хэвээрээ байх уу. Эсвэл нийт хүн амын 50 гаруй хувь нь Улаанбаатарын бүсэд цугларсан байхад хуучин засаг захиргааны нийгэм хэвээрээ байх нь зөв үү. Мэдээж өргөн уудам нутагтай тул шинэ засаг захиргааны өөрчлөлт хийвэл аль болох хилийн бүс нутагт суурьшлын бүсийг бий болгоход анхаарах хэрэгтэй байх. Монгол Улс дэлхийн бараг ихэнх оронд ЭСЯ, консулын газартай. Энэ байдалд ирээдүй, үр дүн зэрэг талаас нь дүгнэлт хийх шаардлагатай болсон. Технологийн дэвшлийг нэвтрүүлж төрийн нүсэр бүтцийг авсаархан болгох ажлыг эхлүүлэх. Тухайлбал бусад орны жишгээр Татварын ерөнхий газар болон Нийгмийн даатгалын ерөнхий газрыг нэгтгэн орон тоог дахин бууруулах ажлыг дэс дараатай хийх гэх мэт асуудал байна. Хэрэв сүүлийн 10 орчим жилийн хугацаанд хэрэгжүүлж ирсэн сонгуульд зориулсан тогтворгүй бодлогоо буюу төсвийн цоорхойг нөхөх зорилгоор гадаад өр зээлээ нэмэгдүүлдэг, төгрөг хэвлэн, төсвөө чинээнээсээ хэтрүүлэн тэлдэг замаар явбал Венесуэл, Аргентин зэрэг улсын замаар орно. Энэ замаар зорчвоос юмны үнийн өсөлт, инфляц хяналтаас гарч болзошгүй юм. Өнөөгийн Монгол Улс ийм зааг дээр ирээд байгаа нь бодитой үнэн шүү. Тиймээс би иргэнийхээ хувьд 2024 онд дөрвөн жилийн хугацаанд төгрөгийн ханшийг чангаруулах, нэг хүнд оногдох ДНБ-ийг 8,000 ам.долларт хүргэж, улсын дундаж цалинг 1200 ам.доллар хүргэх зорилт дэвшүүлсэн нэр дэвшигч, намыг сонгоё гэж бодож байна. АН-ын эсвэл МАН-ын Монгол Улс, эдийн засаг гэж байхгүй ээ. Бид нэг эх оронтой. Нэг л эдийн засагтай

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

ТОЙМ: “Оюу толгойн авч байгаа монгол толгой нарыг харахаар “ээ хөөрхийдөө” гэсэн бодол төрөх юм” хэмээн өгүүллээ DNN.mn

“Өдрийн сонин”-ы баасан гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт  Ардчилсан намын Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын бодлого хариуцсан дэд дарга Ц.Уртнасан “Судалгаанд оролцсон иргэдийн 51.4 хувь нь ардчилсан тогтолцоонд эргэлзэж байна гэсэн үнэлэлт өгсөн” хэмээснийг “Улс төр” нүүрээс үргэлжлүүлэн уншаарай.

Сэтгэлзүйч Ц.Энхбат “БНСУ-д ажилладаг монгол залуус нэгнээ хясаж хавчиж ажлаас нь гаргадаг асуудал бол хайрцаглагдсан,
багаар ажиллаж чаддаггүй сэтгэлгээний илрэл” гэлээ.

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт “Оюу толгойн авч байгаа монгол толгой нарыг харахаар “ээ хөөрхийдөө” гэсэн бодол төрөх юм ” хэмээн өгүүллээ.

Санхүүгийн шинжээч А.Өлзийдэлгэр “Нийслэлийн татварыг 100 хувь нэмэгдүүлснээр эдийн засагт эргэлдэх мөнгөний хэмжээ буурна” гэлээ.

Химийн ухааны доктор О.Болормаа “Хүнцэл хүний биед илүү байвал маш хортой хүнд металл” гэв.

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы баасан гаригийн дугаараас уншаарай.

Дэлгэрэнгүй мэдээллүүдийг уншихыг хүсвэл дараах линкээр бүртгүүлж уншина уу. https://admin.dnn.mn/plugi ns/news/login

Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн(77078975) нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудангийн салбаруудаас(70115015) болон сонин борлуулах цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой. “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч болно.

Уншигч та “Өдрийн сонин”-ыг захиалан уншихыг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу.

Цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 88111375, 99130850 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээлэл аваарай.

“Өдрийн сонин”-той холбоотой мэдээ мэдээллийг 1900-1987-гоос лавлана уу

 

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл соёл-урлаг

Хөгжмийн зохиолч Б.Чинбат: Хүнд хагалгаанаас сэрэхдээ би Сарнайгаа л эхэлж бодсон. Тэр бол гайхамшигтай эмэгтэй DNN.mn

Нийгмийн энэ их стресс бухимдал заримыг маань сөхрөөж байна. Ийм цаг үед монголчуудад эр зориг, эрч хүч, бүгдийг даван туулна гэсэн итгэл үнэмшил юу юунаас илүү чухал. Хүнд өвчний өөдөөс эр хүн хүн шиг сөрж зогссон, өчүүхэн ч сөгдөлгүй даван туулсан олны танил нэгэн эрхмийн ярилцлагыг та бүхэндээ хүргэе. Энэ хүн бол Монгол Улсын Урлагийн Гавьяат зүтгэлтэн, хөгжмийн зохиолч, продюсер Батмөнхийн Чинбат юм.

-Таны олны хүртээл болгоод удаагүй байгаа “Цасан вальс”-ийг сонслоо. Ямар сайхан мэдрэмж вэ. Энэ их нийгмийн бухимдлаас холдуулж чадаж байна шүү…

-Тийм үү, тийм мэдрэмжийг өгч байгаа бол сайхан байна шүү. “Цасан вальс” хөгжим маань мэндлээд удаагүй байна. Надаас гарч байгаа, миний хүүхэдтэй ялгаагүй тийм л нандин бүтээл. Ингэж бодож хийсэн, хамгийн аз жаргалтай үед маань та ярилцлага авахаар ирлээ. Шинэ уран бүтээлээ сошиал хаягтаа оруулаад л хэн нэгнээс “Чинбаагийн маань “Цасан вальс” ирж буй шинэ бүхний эхлэлийг хөгжмийн эгшиг, сэтгэлгээ дуурслаар төгс зохицуулж та бидэнд илгээсэн хайрын бэлэг байлаа. Баяр хүргэе. Хорвоод хайраас илүү хүчтэй сайхан зүйл үгүй” гэж сэтгэгдэл орж ирсэн. Ингээд л гоё сэтгэгдэлүүд урссан даа. Одоо та бид хоёр энэ өрөөнөөс гараад нийгэм рүү орно. Нийгэм маань хэтэрхий стресстэй байна

 

Хүн бүр яарсан, биенийхээ урдуур орох гэсэн. Машин сигналдсан, уурласан… Ийм баймааргүй л байна. Ийм байлгахгүйн төлөө хийж чадах миний ажил хөгжим бичих л юм даа.

-Таныг зорьж ирсэн нь монголчуудад урам зориг өгсөн ярилцлага авах хүсэл юм. Өнөөдөр зарим маань өвчин зовлонгийн өмнө сөхөрч байна. Та ч ялгаагүй саяхан нүүр тулсныг бид мэднэ. Бахархалтай нь та даван туулсан. Анх тэр өвчнийг мэдээд хүнд цохилтод орсон байх. Тухайн үед юу болсон, тэр хүнд өвчнийг монгол эр хүн, эр зориг, тэсвэрээр яаж даван туулсан талаар ярилцъя. Хүнд сэдэв үү, та юу гэж бодож байна?

-Ярья л даа, болохгүй нь юу байна.

-Та уран бүтээлээ туурвиад нийгэмд гялалзаж явсан олны танил хүн. Тийм хэцүү мэдээ сонсоно гэж зүүдлээ ч үгүй явсан байх?

-Анх хүндэрснээ сонсоод сэтгэлээр нэг их унаагүй. Хамгийн гол нь хүн сэтгэлийн хаттай байх ёстой. Би сайхан гэр бүлд төрж өссөн. Дутагдах, гачигдах зүйлгүй амьдрал дунд явж ирсэн. Түших сайхан ханьтай. Аав минь бурхан болсон ч ээж минь хажууд байна. Хүний ээж амьд байхад бүхнийг эмчилдэг. Мөн миний эгч, найзууд, урлагийнхан маань байсан. Би ер нь их олонтой хүн юм гэдгээ илүү их мэдэрсэн цаг хугацаа байлаа.

-Өвчин зовлонгийн өмнө үргэлж хүн өөдрөг байдаггүйг бид бүгдээр л мэднэ…

-Тэр мэдээж. Сүүлдээ бие хүндрээд ирэхээр өөрийн эрхгүй сэтгэл санаагаар унадаг юм билээ. Тэр үед хүний хань ижил, ах дүүс, анд нөхөд, танихгүй хүмүүс хүртэл ямар агуу хүч, ямар их хайр өгдөг юм бэ. Маш их хүчийг өгч байсан. Намайг огт танихгүй хүн надад эрч хүч өгч байхад надад унах эрх байгаагүй. Гудманд нэг эгч таарснаа “Миний дүү битгий унаарай” гэсэн. Насаар нэлээд дүү хүү тэвэрч аваад “Ах аа танд хайртай шүү” гэх жишээтэй. Намайг хөгжимчин, хөгжмийн зохиолч гэдгээр тэр бүх хүн намайг таньж байсан. Үүнээс би хөгжим гэдэг ямар аугаа, ямар гайхамшигтай, ямар ид шидтэй юм бэ гэдгийг дахин ойлгосон. Тэр үед л би өөрийгөө бусдад хайр түгээдэг юм байна, миний хөгжмөөс хайр цацарч байдаг юм байна гэж мэдэрсэн. Мөн надад хөгжим маань хань болсон. Яг л миний хань шиг, миний ээж шиг, миний гэр бүл шиг. Би хагалгаанд орох эцсийн мөч хүртлээ хөгжим туурвисан.“Чи унаж болохгүй шүү. Чи илүү сайхан хөгжим зохиох ёстой. Тиймээс илүү чанга, илүү хүчтэй, эр зоригтой бай” гэж хөгжим надад хэлж байсан. Түүнийх нь дагуу л болсон.

-Хилийн дээс давж, хүний нутагт хүнд хагалгаанд орох тэр өдрүүдэд танд юу бодогдож байв?

-Тийм мөчүүд ямар хэцүүг туулсан хүн л мэдэрнэ.Тасартлаа л баяжчихаагүй бол мөнгө санхүүгийн асуудал Монголын бүх гэр бүлд хүнд тусч байна. Намайг өвдөөд хэвтэхэд эрүүл мэндийн системийн талаар сонин хэвлэлүүд их хөндөж бичсэн дээ. Эрүүл мэндийн системийн асуудлыг хөндөхөд би сэдэв болчихсон байсан. “Энэ хүнийг чинь хагалгаанд орчих хэмжээний мөнгөтэй гэж бодсон шүү дээ. Гэтэл үнэн хэрэг дээрээ үгүй байж” гэхчилэнгээр. Би хандив авахгүй гэж хувьдаа шийдсэн. Ийм яриа гэр бүл дотор яригдаад, хаагдсан. Санхүүгээ тодорхой хэмжээнд болгосон. Тэгээд л Монголоос ниссэн. Нисэх буудал дээр “Хурд”-ын Д.Отгонбаяр, продюсер Н.Халиун, “Emotion”-ийнхон, гэр бүл, найзууд, ойр тойрныхон маань бүгд намайг гаргаж өгсөн. Дотроо гунигтай байсан. Гэхдээ би эргээд эд нартайгаа уулзана гэж бодож байсан. Хүн хэзээ ч хатуу юм бодож болохгүй. Бүх зүйл таталцлын хүч дээр явдаг учраас зөв санаатай, эр зоригтой, сэтгэлийн тэнхээтэй байх ёстой юм билээ. Яг тийм сэтгэлээр би найз нараа, ээжийгээ үнсээд Сарнайгаа хөтлөөд онгоцонд суусан. Сонгосон эмнэлэг “Анам” нэртэй Солонгосын тэргүүлэх эмнэлэг байсан. Хүнд энерги, мэдрэмж гэж байдаг шүү дээ. Би тэр эмнэлгийн үүдээр орохдоо орчин тойрноо, өнгөрч байгаа хүмүүсийг хараад их сонин тайвширчихсан. Жигтэйхэн тайвшраад бараг эмчтэйгээ уулзаагүй байхдаа энэ эмнэлгийг сонгосон нь зөв байж. Энд хагалгаанд оръё. Хагалгаа амжилттай болох юм байна гэж бодсон. Надад хагалгаа хийх Ким эмчтэйгээ уулзсан чинь их дулаахан хүн санагдсан. Эмчлүүлж байгаа эмчдээ бүтэн сэтгэлээр итгэх гэж чухал юм бий. Би эмчээ хараад энэ хүн намайг аврах юм байна гэж бодсон. Энэ бүхэн хагалгаа хийхээс өмнөх процесс. Тиймээс даваад гарна гэсэн сэтгэлийн тэнхээгээр хөглөгдөөд л байсан.

-Хүнд хэцүү үед хэн нэгний хэлсэн ухаалаг үг хүчтэй тусдаг гэдэг. Хагалгаанд орохын өмнөх мөчид хэний хэлсэн үг танд бодогдож байв?

-Намайг Монголоос явахад “Харанга”-ын Я.Одсүрэн ах “За миний дүү хагалгаанд орох гээд хэвтэж байхад чамд юм юм бодогдоно. Эмнэлгийн багаж хэрэгслийг чи бөмбөр гэж сонсоорой. Дээрээс чинь тусч байгаа хурц гэрлийг нар гэж бодоорой. Янз бүрийн эвгүй чимээ сонсогдох ч юмуу, амьсгал, зүрхний аппаратыг хөгжмийн хэмнэл гэж хүлээж авдаг юм шүү” гэж хэлсэн. Одсүрэн ах тийм айхавтар. Тэгж хэлж байгаа юм. Хагалгааны ширээн дээр гарахад үнэхээр эвгүй. Нэг их сонин хавчиг орон дээр хэвтүүлээд унтуулга руу оруулах гэж байгаа юм. Тэрэн дээрээс би орчин тойрныг харахдаа байгаль болгож харсан. Нүдэндээ мод, цэцэг ургуулаад. Монголынхоо уултай, устай нэг их сайхан газар л байгаа гэж төсөөлөөд. Надад ямар солонгос хэл байх биш. Эмнэлгийнхэн яриад л байгаа юм. Би дотроо “Ийм мундаг эмч нар байхад амжилттай болно” гэсэн сэтгэлийг ургуулж байсан.

-Я.Одсүрэн ах амьдрал үзсэн хүн байна шүү…

-Тийм хүн бидний дэргэд байгаа нь сайхан. Хагалгаа хийсний дараа хүн наркозоосоо сэрдэг. Ухаан балартчихсан байж байгаад нүдээ нээгээд харахад нэг сонин газар байх шиг байсан. Маш их өвдөж байсан. “Миний өвчнийг намдаагаад өгөөч” гэж хэлэх гэсэн чинь хэлж чаддаггүй. Хоолой руу урт гуурс хийчихсэн. Дуугарах гэсэн нэг үсэг, нэг авиа ч гарахгүй болохоор хүн сандарчихдаг юм билээ. Үүнийг хагалгаанд орж байгаа хүн бүр мэдмээр юм билээ. Хэдэн хормын дараа л би ойлгож байгаа юм. Дуугарах гэж тэмцээд, хүчлээд хэрэггүй гэдгийг. Хуруугаа гозолзуулаад байдаг, нөгөөдүүл чинь ойлгодоггүй. Ингээд би тухайн мөчөөс өвчинтэйгөө байлдаж эхлэх ёстойгоо ойлгосон. Хүн гэдэг амьтан ер нь зовлонг их даадаг юм билээ. Ямар ч зовлонг шүү. Хүн гэдэг агуу тэвчээртэй золиг юм даа л гэж бодох болсон.

-Тийм хүнд үетэй нүүр тулсны дараа л өөрт ямар их хүч байгааг мэддэг юм байна гэж үү?

-Тиймээ. Яг тэгж мэдэрдэг. Ийм зүйлд хүн бүр ороод байхгүй шүү дээ. Хүн тэсвэр тэвчээрийн туйл юм билээ.Бас нэг юм мэдэрсэн. Үүнийг ярьж болдог сэдэв үү, болдоггүй юу мэдэхгүй юм. Та бол намайг яриулаад байна. Параллель ертөнц байдаг гэдгийг би тэндээс хараад мэдэрч ойлгосон. Юу мэдэрсэн гэхээр хүн бусдад муу юм хийж хэзээ ч болохгүй. Хэзээ ч шүү. Энэ амьдралаас, тодорхой цаг хугацааны дараа ертөнцийн жамын дагуу бид буцна. Тэр үед шүүх шүүгч нар сууж байгаа шүү. “Чи амьдралдаа ямар хүн байсан, чи хүний амьдрал, нартын ертөнцөд хүнд ямар муу юм хийсэн бэ хө” гэдэг асуулт тавигдана гэдгийг би мэдэрсэн.

-Та яг юу мэдэрсэн гэж. Хүнд муу юм хийж болохгүй гэдгийг хүн бүр мэднэ. Сүсэглэж биширдэг шашин бүрийн номлолд ч бий. Гэхдээ л хийдэг. Тань шиг мэдрээгүй болохоор тэр?

-Хүн өвдөж байж өвчин гэдгийг мэднэ. Ээжийгээ аавыгаа алдаж байж хагацлын зовлонг мэдэрнэ. Хүн бүх юмыг өөрийн мах, цусаараа мэдэрч байж ойлгодог зовлонтой амьтан юм шиг байна. Ухамсрын түвшинд өндөр хүн хоёр дахиа алдахгүй гэдэг. Тийм нь хэд билээ. Будда, бөө, христ, ислам… бүх шашны номлолд муу юм хийж болохгүй гэсэн нэг л агуулга бий. Үүнийг би бодитой мэдэрсэн. Үүнээс цааш би давж ярихгүй. Яримааргүй байна. Би хүнд хайртай. Хүмүүст хайртай. Юм бүхэн амьтай гэдгийг тэндээс ойлгож байгаа юм. Амь байна. Харилцан шүтэлцээ бий. Хорвоо дэлхийн бүх юм хайран дээр тогтож байгаа юм. Байгаль дэлхийгээ бид хэр сайн хайрлаж чадна төдий чинээ удаан оршин тогтоно. Тэр хайранд нь бид амьдарч чадна. Энэ ойлголтыг би маш сайн мэдэрч авсан. Энэ бүхнээ би аялгуу, эгшиг, нот болгож буулгахыг хичээдэг хүн. Байгаль надад мессэж өгч байна. Тэр мессэжийг би ард түмэндээ хүргэх гэж хичээж яваа.

-Та хагалгаанаас гараад нүдээ нээж харахад таны хажууд ойрын хүмүүсээс чинь хэн зогсож байв?

-Хэн ч байгаагүй. Нэг хүнийг л би их хайсан, Сарнайг. Хагалгаанд ороход бид хоёул адилхан орон дээр түрэгдээд нэг зааланд орсон. Хоёулаа гар гараасаа атгалцаж байгаад салаад явсан. Нэг нь элгээ тайрч өгч байгаа. Нөгөөх нь элгийг нь авч байгаа ийм л тавилан. Наркозоос сэрчихээд өвдөөд байгаа хэрнээ Сайрнайг л хайгаад байсан. Яаж байгаа бол, миний хань. Зүгээр байгаа, яасан бол. Өвчин намдаах хийлгэсэн болов уу.. гээд л. Тэр надад их хэцүү байсан. Өрөөний гадна эмч нар, ойр дотны хүмүүс байгаа. Тэд баярлалдаж, тэврэлдээд, уйлалдаад. Гадаа хүмүүс тэгж байхад дотор би Сарнайгаа бодож байсан. Гадуур миний эгч тогтож чадахгүй нааш цаашаа холхиод л. Сэхээн амьдруулах тасгийн вакум өрөөнд намайг оруулсан. Би Сарнай гэж хэлэх гэхээр сэтгэл эмзэглээд чаддаггүй. Сарнайг ярихаар ярьж чадахгүй. Сарнай хаана байна гэж асууж чадахгүй. Тийм л байсан.

-Бүх юм хоолой дээр тээглэчихээд үү?

-Чаддаггүй юм билээ. Ойр тойрныхон орж ирээд Сарнайг ярих гээд “С” гэхээр л сонсож чаддаггүй. Хүн гэж тийм сонин. Би бүр аргаа бараад сүүлдээ “С” үсэг надад битгий ярь гэж хэлсэн. Ханийгаа хайрлаад, өрөвдөөд дотроо үхэж байгаа юм. Үүнийг үнэхээр ярих юм биш. За тэгээд “С” үсэг “Са..” болж, “Сар..” болж нэмэгдсээр Сарнай болтлоо 10-аад хоносон шүү.

-“Амжилттай боллоо… Зүв зүгээр байгаа…” гэж мянга сайхан үг сонсоод ч ханиа харахаас нааш тайвшраагүй бололтой. Тэгэхээр 10 хоногийн дараа та гэргийгээ харжээ дээ?

-Тэгсэн. Өөрийн нүдээр харахаас нааш хэзээ ч тэр үгнүүдэд итгэж, тайвширч, уужирдаггүй. Тиймээс л би Сарнай гэж хэлж, сонсож чадахгүй байсан юм. “С” үсэг сонсож чадахгүй болтлоо хачин эмзэг болдог юм билээ. Манай хүн тэр эмнэлэгт “Баатарлаг монгол эмэгтэй” гэсэн нэртэй болчихсон байсан. Айхавтар хатуужилтай эмэгтэй гэж эмнэлгээрээ нэг ярьцгаасан байсан. Хагалгаанаас хойш хоёрхон хоноод хөл дээрээ босчихсон юм билээ. Хүмүүс зүгээр л шок. Эмч нар нь ч шок. Нөгөө талд Сарнай бас намайг санаад байгаа юм. Хурдхан шиг л хань дээрээ очих юмсан. Яаж байгаа бол гэсэн сэтгэл нь босгочихож байгаа юм.

Миний хувьд хүний дээд гэдэг бол эхнэр. Тэр бол гайхамшигтай эмэгтэй. Нэг өдөр цаадах чинь над дээр үсээ хоёр хуваагаад сүлжээд боочихсон орж ирсэн. Одоо сайн санахгүй байна, 10-аад хоногийн дараа байх. Тэгж уулзсан. Хараад уйлсан. Ямар хөөрхөн, ямар сахиусан тэнгэр шиг харагдсан гэж санана. Тэр бол үнэхээр агуу тавилан. Надад ёстой гоё байсан. Сарнай над дээр орж ирж хоёулаа тэврэлдэж уйлаад тэгээд түүнээс хойш Сарнай гэдэг нэрэнд дасаж эхэлж байгаа юм. Их сонин.

-Монгол эмэгтэйн ухаан, гэр бүлийн нандин харилцаа, чинхүү хайр сэтгэл та хоёроос их тод харагдсан. Мэдээллийн хэрэгсэл, сошиал орчин нэг хэсэгтээ л тэр мэдээгээр амьсгалсан даа. Бахархмаар, бас та хоёрыг хайрламаар байсан?

-Найруулагч Н.Наранбаатар хэдэн жилийн өмнө Ромео Жульета жүжгийг тавьсан. Тэр жүжгийн хөгжмийг нь би бичсэн. Ромио Жульетта хоёрын дуу тэгж мэндэлсэн.

Мянган жил чи намайг хайрлаж чадах уу, чи минь

Маргааш хагацах юм шиг надад дурлах уу хонгор минь.

Мянган жил би чамайг хүлээсээр, хүлээсээр үлдэнэ хайрт минь

Маргааш учрах юм шиг үүрд чамайг хүлээнээ, би чинь хайрт минь… гэж. Яг л бид хоёрт зориулаад биччихсэн юм шиг шүлэг. Б.Замбалгарав, Сарнай хоёр клипэнд нь дуулдаг. Тэгсэн дараа нь бүх зүйл сайхан болоод, бид хоёр UB pаlace-ийн тайзан дээр хамт дууллаа шүү дээ. “Эргээд ирлээ, Чинбаа ба friends” тоглолт хийсэн. Тэр бол агуу сонин тавилан. Яруу найрагч Р.Эмүжин хүртэл Чинбаа Сарнай хоёрт зориулаад биччихсэн юм шиг ямар сонин юм бэ гэж ярьж байсан. Н.Наранбаатар хүртэл энэ хоёрт л зориулчихсан юм шиг гэж байсан. Юм гэдэг цаанаасаа учиртай. Бүх юм зурагтай. Бурхан тэнгэрийн заавраар явж байна.

-Та маш хурдан сэргэсэн, хөл дээрээ боссон. Уран бүтээлдээ эрч хүчтэй орсон. Энэ юуны хүч вэ. Таныг эмнэлгийн орон дээрээс тийм хурдан босгосон тэр хүчтэй үгийг хэн хэлэв?

-Олон сайхан хүний үг надад хүч тэнхээ өгсөн. Монгол Улсын одоогийн Ерөнхийлөгч, тэр үеийн Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх сэтгэлийн үгээ надад явуулсан. “Босоорой миний дүү. Хүчтэй байгаарай. Хамт байгаа шүү” гэсэн. Би Монголын төр хэлж байна гэж хүлээж авсан. Энэ үг намайг орноосоо босоход хүчтэй нөлөөлсөн. Би тэр үгийг маш ихээр хүндэлж авч өөрийн эрхгүй нулимс урссан. Маш их сэтгэлийн тэнхээг авсан. Ерөөсөө унасан, өвдсөн тэр бүхэнд хүнд үг л хэрэгтэй байдаг. Сэтгэлийн тэнхээтэй болгох үг асар хүчтэй юм билээ. Тэр л хүнийг босгоод ирдэг юм билээ.. Дараа нь монгол түмэн маань хандив өгөөд л эхэлсэн. Найман настай хүүхдээс наян настай буурай хүртэл байсан шүү. Эмээ нар нь явууллаа шүү гээд тав, зургаан азай буурал маань мөнгө нийлүүлээд явуулчихсан байсан. Үнэхээр хайр төрж байгаа юм. Би эхлээд хандив цуглуулахгүй гэж бодож байсан гэж хэлсэн дээ. Гэтэл хандив болоод явчихсан. Тэр бүхнийг надаас нууж байсан юм билээ. Сүүлд нь би мэдсэн. Тэгээд л сэтгэлээ сул тавьсан. Олон нийтийн сүлжээ рүү орохгүй байсан. Гэрийнхэн “Чамайг ингэж дэмжиж байна шүү. Энэ хүн ингэлээ шүү. Тэглээ шүү” гээд тэр бүхнийг хэлсэн. Хөл дээрээ зогсож байгаа маань монголын ард түмний минь хүч байсан. Тэр бүхэн нь намайг одоо бос. Хийх ёстой юмаа хийгээгүй байна. Одоо хий гээд байгаа юм шиг. Бос миний хүү, хүчтэй байгаарай гэсэн сэтгэлийн асар их тэнхээг өгсөн үйлдэл байсан. Би хотын унаган хүүхэд. Гэхдээ би их азтай. Миний ээжийн эгч Дуламжав гээд сайхан хүн байсан. Тэр хүн надад хөдөөгийн тэр сайхан борог амьдралыг их ойлгуулсан. Зун болохоор л би Борнуур руу явчихдаг. Морь малтай ноцолдоод л, хурга ишгээ хариулна. Тэгж явсан маань надад хөгжим зохиох, байгалийг хайрлах энэ олон гайхамшигтай сэдлийг өгсөн. Сэтгэлийг өгсөн. Одоо бол бүх юм робот, компютерчлагдаад, бүх хүн фэйсбүүк дотор амьдарч байгаа. Тэр дундаа монголчууд. Энэ нь хүмүүсийн янз бүрийн хов руу дэндүү оруулж байна л даа. Тийм учраас би “Цасан вальс” шиг олон хөгжим бичихийг хүсч байна. Та ч өөрөө “Таны хөгжмөөс ямар сайхан сэтгэлийг авч байна аа” гээд ороод ирж байна шүү дээ. Энэ л уран бүтээлч болсны утга учир оршиж байгаа байх.

-Бүхнийг даван туулаад эх нутгийнхаа хөрсөнд буухад юу бодогдож байв?

-Солонгост суугаа Монголын Элчин сайдын яамнаас надад хамгаалалтын юм шиг хувцас өгсөн. Онгоцонд байсан хүмүүс намайг онцгойгийн ажилтан гэж бодсон байх аа (инээв). Ганцаархнаа нэг л их баглачихсан, нүдний шил, хамгаалалтын хувцас болчихсон хүн Буянт-Ухаа дээр буусан. Эх нутагтаа буух гэдэг ёстой зүйрлэх юмгүй сайхан. Яг ковидын үе таарсан л даа. Онгоцонд суугаа хүмүүсийг дарааллаар, нэрийг нь дуудаж тулгах гэхчилэнгээр. Хүмүүс уурлаад сүйд болж байсан. Надад бол яг үнэндээ тэр бүхэн огт тээртэй санагдаагүй ээ. Эдгэрээд, эрүүл саруул болоод эх орондоо ирж байгаа надад ууртай уцаартай байгаа монголчууд маань хүртэл сайхан харагдаж байсан. Онгоцоор ирсэн хүмүүсийг бүгдийг нь хотын гадна, уулын аманд аваачсан. Эргэн тойрон уул. Ядраад бүгдээрээ унтацгаагаад, өглөө босоод уул руу харсан чинь бэлд нь адуу бэлчиж байсан. Хачин болдог юм билээ. Монгол эр хүний морины сүнслэг мэдрэмж гэх үү, тэрийг хараад уйлчихсан. Тийм байж болох уу. Тэгээд л найзууд руугаа ярьж эхэлсэн дээ. Хүмүүсийн яриа сонсох хүртэл сайхан санагдаад. Тэгэхэд 21 хоног хорионд байлгадаг байсан шүү дээ. Надад бол огтоосоо хорионд байгаа юм шиг санагдаагүй. Тансаг гоё мэдрэмж байсан. Тэгсэн Мөнхбат гээд найз маань “Чи зүгээр байж байхаар карантиндаа хөгжмөө зохиогоод суу л даа. 21 хоног гэдэг урт шүү дээ” гэсэн. Ингээд доор байсан хяналтын хүмүүсээс гуйж, гуйж нэг юм даралтад хөгжим оруулж ирсэн.

-Хагалгааны дараах өдрүүдийг даван туулж, хэвийн амьдралдаа орлоо. Та их өөрчлөгдсөн үү?

-Тэгж их хайрлуулчихсан хүн чинь хүн хайрлаад л байдаг юм байна. Намайг бүр “Чи чинь хүний хайлан болчихсон юм уу” гэж хүртэл хүн хэлж байсан. Хүн л бодогдоод байдаг. Дээрээс нь өөр оронд очоод үхээд сэрчихсэн болохоор Монгол гэдэг омогшил л дийлээд байдаг юм билээ, их сонин. Урьд нь би АНУ-д очиж америкуудтай тоглож байсан шүү дээ. Тэр үед ялгаагүй л монгол, монгол, монгол гээд байсан. Монгол гээд сэргэх миний шалтгаан яасан дуусдаггүй юм бэ. Тийм байгаа биз дээ. Сая би “Disney On Ice” шоуны хөгжмийг бичлээ. Нөгөөх нь “Ringling Brothers and Barnum & Bailey”олон улсын циркийн хөгжим бичсэн. Эдгээрт дандаа л АНУ-ын мундаг продюсерууд хамт ажилласан. Тэрэнд Чинбаа гэдэг нэр үлдэж байгаа нь надад сонин биш санагдсан. Би “Монгол” гэж дуудуулаад байгаа нь надад гоё байсан. “Disney On Ice” шоуны найруулагч “Монголын хөгжмийн зохиолчийн хөгжим энэ шоуны оргил байлаа” гэж хэлсэн. Тэгэхээр би Монголоор онгирч байгаа биз дээ. Миний хамгийн анхны “Цагаан хар цагаан” CD байдаг. АНУ-ын ерөнхийлөгч Жорж Буш Монголд төрийн дээд айлчлал хийхэд миний тоглосон, миний найруулсан хөгжмүүд ард нь яваад байсан. Тэр үед би их жаахан байлаа шүү дээ. Би тэндээс маш их урамшсан. Хөөх, АНУ-ын ерөнхийлөгч Монгол Улсад төрийн өндөр дээд хэмжээний айлчлал хийж байхад миний хөгжим ард нь яваад байна шүү дээ гээд их баярласан. Хүүхэд байхдаа тэгж би төрөө хүндлэх, төрт ёсыг ойлгох сэдэл тэндээс төрсөн шүү. Тиймээс би Монгол гэдэг нэрэндээ уягдаад байдаг юм. Би дөрвөн жил дараалж төрийн наадмын хөгжмийг нь хийлээ. Энэ мэтчилэнгээр даалгавар ч юм шиг зүйлүүд ирдэг.

-Одоо шинэ уран бүтээлүүд дээрээ зогсоо завгүй сууж байна уу?

-Би саяхан Бээжин рүү явж “Мodern sky” стиудэд хөгжмийнхөө тохиргоог хийлгэчихээд ирсэн. Тэр маань удахгүй олны хүртээл болно.Тэр хөгжмийн нэр нь “Ирээдүй танаа өргөе”. Энэ бол эх орондоо ирэхэд зохиогдсон анхны хөгжим. Он гараад миний дуулсан дууны, төгөлдөр хуурын гээд том хэмжээний цомгууд маань эгшиглэж эхэлнэ. Хөгжим сонсохоор хүний мэлмий нээгддэг. Хөгжим сонсохоор бие арзганаад, заримдаа инээмээр, заримдаа уйлмаар болдог шүү дээ. Тэр бүхэнд хүний сэрэл, мэдрэмж асар их хөгжиж байдаг. Супер мэдрэмжтэй болж байна гэсэн үг. Дараа дараагийн хүлээж авах хөгжмүүд. Тэрэндээ бэлдэж, дасч байна. Оюун ухаан тэлж байна гэсэн үг шүү дээ.