Category: нүүр-хуудасны-онцлох

Цаг уур, орчны шинжилгээний газраас өнгөрсөн оны 12 дугаар сарын 30-ны өдрийн байдлаар зудын нөхцөл байдалд үнэлгээ хийсэн. Ингэхэд улсын хэмжээнд долоон аймгийн 15 суманд төмөр зуд, 17 аймгийн 81 суманд цагаан, 16 аймгийн 66 суманд цагаанаар зудархуу, хоёр аймгийн дөрвөн суманд харын зудын буюу нийт 20 аймгийн 166 суманд өвөлжилт хүндэрсэн гэж гарчээ. Малчдын бэлтгэсэн өвс, тэжээл бараг дуусч, малын хорогдол ч нэлээн гарч байгаа аж. Тиймээс бид зарим аймаг, сумдын Засаг дарга, малчидтай холбогдож, нөхцөл байдлыг тодрууллаа.

Дорнод аймгийн Матад сумын нутаг цагаан зудтай, байдал нэлээд хүнд байгаа гэдгийг тус сумын Засаг дарга Д.Баттулга хэлж байна. Цасны нягтаршил их байгаа нь байдлыг улам дордуулж байгаа аж. Мөн тус суманд өөрийн нутгийн 55 мянган адуу өвөлжиж байгаа дээр нэмээд Сүхбаатар аймгийн зарим сумд, Дорнод аймгийн Булган, Хөлөнбуйр, Баянтүмэн, Гурванзагал сумдаас шуурганаар 40 гаруй мянган адуу уруудаж иржээ. Өнгөрсөн оны сүүлээс малчид өөрсдийн гар дээрх өвс, тэжээлээ хэрэглэж эхлээд бараг дууссан байна. Тиймээс сумынхаа өвс, тэжээлийн агуулахаас хүндэрсэн, цас ихтэй гурван багтаа 4000 орчим боодол өвс тараажээ. Уг нь сумын нөөцийг хавар төлийн үед тараах ёстой байдаг боловч цагийн байдал хүнд байгаа учраас үүнээс өөр арга байхгүйг тэрбээр учирлаж байна. Сумын ЗДТГ-т багуудаас долоо хоног бүр малын хорогдлын мэдээ авч байгаа бөгөөд долоо хоногтоо л 500-600 тооны мал хорогдож байгаа ажээ. Мөн нөхцөл байдлыг улам дордуулж байгаа нэг зүйл нь шатахуун, түлшний хомсдол болжээ. Тэгвэл Дорнод аймгийн Булган сумын нутагт энэ жил 246 мянган толгой мал өвөлжиж байна. Зуншлага тааруу байсан, нийт нутгаар нь 15-25 см зузаан цасан бүрхүүл тогтсон бөгөөд 600 гаруй мал хорогджээ.

Малчдын бод мал шуурганаар нэлээд уруудаж, Матад болон Халх гол сумын 19, 21 дүгээр талбай,

Мэнэнгийн тал орчимд очсон бөгөөд Аймгийн онцгой комиссын шийдвэрээр тус газруудад сумын Засаг дарга Т.Гантулга тэргүүтэй хүмүүс ажиллаж байгаа юм байна. Булган сумын хувьд нийт 653 малчин өрхтэй бөгөөд мөн л өвс, тэжээл нь дууссан учраас аймгийн нөөцөөс 1000, сумаас 4000 боодол өвс тараахаар шийдвэрлэжээ. Цаашид цас нэмж ороод, шуурвал мал бэлчих ямар ч аргагүй болох бөгөөд малын хорогдол ч нэмэгдэхээр байгаа аж.

Сүхбаатар аймгийн Уулбаян суманд ч нөхцөл байдал ялгаагүй байна. Сумынхаа зүн талд 30-аад километр зайд өвөлжиж байгаа тус сумын V багийн малчин Л.Амгаланбаатарын хэлснээр айл, саахалтындаа очиход ч бэрх болсон байна. Машин, мотоцикльтой явах ямар ч боломжгүй бөгөөд хаа нэг морьтой л явж байгаа аж. Өвс, тэжээлийн нөөц нь ч шавхарч, мал нь доод талаасаа ширвэгдээд эхэлсэн байна. Нэг боодол өвс 15-17 мянга, хивэг 35 мянган төгрөгийн үнэтэй байгааг тэрбээр хэт үнэтэй тусаж байна гэв. Л.Амгаланбаатар гуайн адуу аль оны өмнө л шуурганаар уруудсан бөгөөд одоо хаана байгааг ч мэдэхгүй, араас нь явж чадахгүй, хий дэмий л санаа зовж сууна.

Дорноговь аймгийн нутагт энэ жил тун хүнд өвөл болж байна. Ялангуяа Иххэт, Алтанширээ сумдын нутагт мөсөн зуд нүүрлэжээ. Алтанширээ суманд ноднин жилийн 11 дүгээр сараас эхлэн 14-15 удаагийн их хэмжээний цас оржээ. Цас орох бүрдээ салхины эрч чангарч шуурсан бөгөөд бямба гаригт л гэхэд 24 цагийн турш шуурсан байна. Малчдын гар дээрх өвс, тэжээл бүрэн дуусч, сумын нөөцөө ч тарааж дуусчээ. Өнгөрсөн намар боодол өвс 10-11 мянган төгрөгөөр зарагдаж байсан бол ийн зуд болсны дараагаар ченжүүд үнээ 20 мянга болгон нэмж, 25 килограммын тэжээл 33-35 мянган төгрөг болсон байна. Малчид зарим малаа бойлсон ч гэсэн сумын хэмжээгээр 6-7 мянган мал хорогдож, 14-15 мянган мал шуурганд урууджээ. Уруудсан малынхаа зарим хэсгийг малчид олсон ч айлууд нүүх, мал бэлчих газаргүй болжээ. Сумын зүгээс зам гаргах ажлыг тогтмол хийж байгаа ч шөнөдөө шуураад буцааж дарчихаад байгаа аж. Хүн эмнэлэг нь хоёр фургонтой ч нэг нь эвдэрч, ашиглах боломжгүй болсон бөгөөд иргэддээ очиж эмнэлгийн тусламж үйлчилгээ үзүүлэхэд нэн хүндрэлтэй болсон гэдгийг тус сумын Засаг дарга Н.Бүрэнтэгш хэлж байна. Харин Төв аймгийн Баян-Өнжүүл сумын хувьд бог мал хорогдоод эхэлсэн, малчдын 70-80 хувь нь хүндхэн байдалтай болсон гэнэ.

Малчдын өвс бараг дуусч, тэжээл 35 мянга, өвс 20 мянган төгрөгөөр худалдаж авч байгаа аж. Сумын аюулгүйн нөөцөд нь ямар ч өвс, тэжээл байхгүй болсон гэдгийг тус сумын Бараат багийн Засаг дарга Д.Тунгалаг хэлэв. Тэрбээр аймгийнхаа Онцгой байдлын газар руу утасдаж, зам гаргахад туслаач гэсэн санал тавьсан байна. Хүн эмнэлгийнх нь машин эвдрээд саяхан зассан ч их хэмжээний цастай, зам харгуй байхгүй учраас малчид эмнэлгийн тусламж авч чадахгүй байгаа ажээ.

Хангайн бүсийн аймгуудад ч ижил нөхцөл байдалтай байгаа аж. Хөвсгөл аймгийн Улаан-Уул сумыг өндөр эрсдэлтэй гэж үнэлсэн байна. Сумын хэмжээнд нийт 221 мянган мал өвөлжихөөс 10 гаруй мянга нь зэргэлдээх сумдад отроор явжээ. Нийт нутгаараа 40-70 сантметрийн цасан бүрхүүлтэй байгаа нь улсын хэмжээнд нэлээд зузаантайд орж байна. Тиймээс сумын удирдлагаас УОК-т нэгдүгээр сарын эхээр хүсэлт тавьснаар 30 тонн тэжээл авч, зургаан багийнхаа малчдад хямдралтай үнээр хуваан өгчээ. Мунгараг, Соёо, Муна багийн нутгуудад байдал нэлээд хүндэрч, он гараад мал хорогдож эхэлсэн байна. Гэвч одоогийн байдлаар яг нарийн тоо гаргах боломжгүй, багууддаа тэр бүр хүрч очиж чадахгүй байгаа гэсэн мэдээллийг Улаан-Уул сумын Засаг даргын орлогч М.Отгонбаатар өгөв. Харин тус сумын Соёо багийн малчин, өндөр настан Ж.Даажин өвч тэжээлээ бүрэн дууссан. Саяхан сумаас хөнгөлөлттэй үнээр буюу 15 мянган төгрөгөөр тэжээл өгсөн байна. Хонь, ямаа нь хэт хүйтэнд даарч, өлдөж үхээд байгаа ч хүн, хүч муутай учраас отор нүүдэл хийж чадалгүй суугаа гэнэ. Хэдэн малынх нь буян заяа түшиж, хорогдол эндэл багатайхан урин цагтай золгоосой хэмээн залбирч сууна хэмээн Ж.Даажин гуай хэлж байна. Тэгвэл Архангай аймгийн Өндөр-Улаан сум ч гэсэн онц ялгаагүй аж. Өвөлжилт нэлээд хүндэрч тал газраа 5-25 сантметр, Азарга, Хануй багийнхаа нутагт 60-70 сантметрийн зузаан цастай гэнэ. Мал одооноос хорогдож эхэлж, малчдын өвс бараг дуусч байгаа ч тэднийх сумын аюулгүйн нөөцөө задлаагүй байгаа юм байна. Өндөр-Улаан суманд зэргэлдээх аймаг, сумдын отрын мал орж ирсэн бөгөөд тэдгээртэй нийлээд 400 гаруй мянган толгой мал өвөлжиж байгаа гэдгийг Засаг дарга Ю.Баасанжаргал хэллээ.

Ийнхүү бидний холбогдсон бүхий л газарт өвөлжилт нэлээд хүнд байна. Энэ жилийн хувьд цас орж хүйтрээд, дараа нь хэд хоног дулаарч, дахин хүйтэрсээр ийнхүү мөсөн буюу шилэн зуд нүүрлэжээ. Намрын дэлгэр цагаар бэлдэж нөөцөлсөн малчдын өвч тэжээл үндсэндээ шавхагдаж, одоо л жинхэнэ хүнд цагтай нүүр тулах нь гэдгийг ч малчид учирлаж байна.

Тиймээс холбогдох газруудаас нь яаралтай арга хэмжээ авч, тодорхой тусламж дэмжлэгийг УОК-оос өгөхгүй бол дөрвөн цагийн уртад хэдэн малаа дагаж, амьдрал ахуйгаа өөд татаж явдаг хэдэн бор малчид маань хамраараа газар хатгаж мэдэхээр байна.

Монгол суу ухааны академийн ерөнхийлөгч З.Бат-Отгонтой ярилцлаа.

---

– БНХАУ-ын Ганьсу мужийн Жаняа хотод суурьшсан халх монголчуудтайгаа та очиж уулзаад сайхан нэвтрүүлэг бэлтгэжээ. Та тийшээ хэзээ зорьж очсон бэ?

– Би Хятад улсын Ганьсу мужийн Жаняа хот руу 2023 оны долдугаар сард зорьж хүрсэн. Тэнд манай Монголоос дүрвэж очсон 420 гаруй халх монгол амьдарч байна.

– Эдгээр халх монголчуудын хамгийн ахмад нь хэд орчим насны улс байна. Тэд хэзээ, ямар шалтгаанаар нутгаасаа гарсан тухайгаа танд ярьж хуучлав уу?

– Миний уулзсан хүмүүсийн хамгийн ахмад нь 80 орчим насны буурлууд байлаа. Хууччуулын ярьж байгаагаар Жаняад гурван хэсэг халх монголчууд дүрвэж очсон юм билээ. Эхлээд 1910-аад оны эхээр нэг хэсэг хүн Монголоос дүрвэж гарсан байна. Дараа нь 1920-оод оны эхээр бас хэсэг халх дүрвэж очжээ. Сүүлийнх нь 1932 оны эсэргүү бослого, 1937 оны хэлмэгдүүлэлтийн үеэр нутгаа орхин цагаачилж очсон юм билээ.

Одоо тэнд амьдарч байгаа халх монголчууд 5-6 үе болж байгаа гэсэн. Анх нутгаасаа гарч очсон улсууд нь мэдээж одоо амьд сэрүүн байхгүй. Бүгдээрээ хорвоогийн жамыг үзүүлсэн. Тэдний үр хойч нь ийнхүү энх тунх аж төрж байна. Монголоос 1910-аад оны эхээр гарсан хүмүүс нь Даашинхүүгийн пүүсийн дарамт шахалтаас зугтаасан гэж үр хүүхдүүд нь ярьж байна лээ. Би түүхч хүн биш ч Даашинхүү гэдэг бол тухайн цагтаа Монголын ард түмнийг өрийн дарамтад оруулж байсан хятад пүүс гэж уншиж, сонсож байсан. Манжийн үед овоорсон тэр их өрийн бичгийг монголчууд шатааж байсан тухай түүхэнд тэмдэглэсэн байдаг даа.

Манжийн төр оршин тогтнож байхдаа Монголын ард түмнийг алба гувчуураар дарамталж, шулж байсан үе шүү дээ. Тэр цаг хугацаанд Жаняад байгаа халх монголчууд нутгаа орхин гарсан гэхээр өрийн дарамтаас болсон байх магадлалтай.

Үүний дараа 1920-иод онд Монголоос дүрвэсэн шалтгаан нь юу юм бол гэж асуухад настнууд нарийн зүйл хэлээгүй. Ер нь үймээн дүрвээнээс болж эх орноосоо гарсан гэж эцэг эх нь ярьсан тухай цухуйлгасан. Жаняад уулзсан халх монголчуудын маань эцэг дээдэс 1923 оны хавьцаа Монголоос гарсан гэхээр 1921 онд Ардын хувьсгал ялаад цагаан, улаан оросууд ороод ирсэн үе таарч байгаа юм. Бас Хятадын гоминдан ч ороод ирсэн байсан үе.

Түүхийн хуудас эргүүлээд харахаар энэ үед манж, хятад, цагаан, улаан орос гээд нэлээд ороо бусгаа нийгмийн амьдрал ажиглагддаг. Яг тэр үеийн эмх замбараагүй байдлаас болж дүрвэсэн бололтой. Харин 1930-аад онд нутгаасаа зугтсан хүмүүс бол ойлгомжтой. Эсэргүү хувьсгал, бас хар, шар феодалуудыг устгах гээд жинхэнэ коммунист дарангуйллын үзэл суртал хүчтэй дэлгэрч байсан үе. Хар. шар феодалууд бол ихэвчлэн алтан ургийн гаралтай байснаас гадна бас тухайн цагтаа жаахан хөрөнгө чинээтэй хүмүүс байсан байдаг. Тэгэхээр хөрөнгө бэлтэй эсвэл эрдэм номтой, удам судартай, чадвар чадалтай хүмүүсийг бөөнөөр нь хоморголон устгаж байсан харгис цаг үед Жаняад байгаа халх монголчуудын өвөг дээдэс амьдарч байжээ.

Тэгэхээр тэнд голдуу тайж гаралтай эсхүл лам гэгээнтэн хүмүүс дүрвэж очсон юм билээ. Аргагүй л хөрөнгөтэй мөнгөтэй, удам судартай, мэдлэгтэй, оюунтай, ухаантайг нь хавчиж байсан хуучин цагийн толь тэнд харагдаж байгаа юм. Жаняад суурьшсан монголчууд ийм гурван маягаар Монголоос гарч очжээ. 1900-гаад оны эхэн үе бол Монголын түүхэн эгзэгтэй үе. Олон зуун жил дарлагдсан Манжийн эрхшээлээс мултарч, тусгаар тогтнолоо олж авах гэж хичээх явцад цагаан, улаан Орос, бас Хятадын гамин гээд гаднынхан ороод ирчихсэн нэлээн ороо бусгаа байсан үе. Тэр үед аюулгүй байдлыг хайж гарцгаасан улсууд юм болов уу гэж бодсон.

– Тухайн цаг үед ямар замыг туулж тэнд очиж суурьшсан талаарх тэдний эцэг өвгөдөөсөө сонссон үүх түүх их сонин байгаа даа?

– Тэгэлгүй яах вэ. Зугтахдаа гэр нь бариатайгаа, мал нь тэр чигтээ үлдэж байсан гэсэн. Гэр орноо, мал сүргээ, хамаг босгосон амьдралаа, нутаг усаа орхиод эргэж харан харан, уйлан гашуудан, салж ядан явж байсан гэдэг.

Нэгэн настны ярьсан түүх санаанд бууж байна. Айлын хоёр охин байж. Эгч нь 18 настай. Дүү нь 16 орчим насных. Эгч нь дүрвэж, дүү нь нутагтаа үлдэх болж. Эгч нь хүмүүс дагаад дүрвэхээр дүү нь хормойноос нь зууралдаад явуулахгүй байсан гэнэ. Тэгэхэд хуруундаа байсан ганц бөгжөө тайлаад дүүдээ өгчээ. Тэр нь алт мөнгөөр хийсэн үнэ цэнтэй ч эд биш. Хүүхэд юм болохоор хуруунд нь бэлзэг зүүнгүүт хууртсан юм уу, яасан юм үлдэж байсан тухай ярьж байлаа.

Тэр үед төрсөн ах дүүс, эгч дүүс, аав ээж, үр хүүхэд гээд хайртай бүхнээсээ салж хагацаж байжээ. Бүр гэр орон, мал хуй, хэрэгтэй зүйлсээ ачаалж ч амжилгүй хөдөлсөн хүмүүс байдаг юм билээ. Учир нь До яамныхан хажуугийн сум, багт нь ирчихсэн түйвээж байгаа сураг дуулаад л амьд гарахын тулд өмссөн хувцастайгаа зам зуурт идэх жаахан юм аваад шууд хөдөлж байсан гэдэг. Ачиж бэлтгэж байх цаг байгаагүй гэсэн үг. Тэгээд л гэрээ, нутгаа, мал сүргээ нулимстай нүдээр эргэн харан харан, хоргодон хоргодон, салж ядан явсан гэсэн.

Зарим нь шөнө дөлөөр унтаж байхад нь л орж ирээд бариад явдагт эсвэл буудаж хөнөөдөг байж. Ийм цөвүүн цагт амьд гарахын тулд л зугтсан байж таарна. Ингэж ярихдаа хөөрхий минь хүн л юм чинь сэтгэл зүрх нь өвдөлгүй яах вэ. Нүд дүүрэн нулимстай, хоолой нь зангиран ярих тэдний туулсан зовлон гуниг харууслыг сонсоход үнэхээр хүнд байсан.

Шөнө дөлөөр нутаг орноо орхин амь гарахын тулд хүний нутагт өмссөн хувцаснаасаа өөр зүйлгүй ирсэн хүмүүс байхад арай яаруу сандруугүй хөдөлсөн нь гэр бүлээрээ малаа туугаад очиж байж. Энэ мэтчилэн айл хотлоороо, ганц нэгээрээ гэр бүлээсээ хагацсан гээд хүн болгон янз бүрийн учир шалтгаантай дүрвэсэн байгаа юм.

Тухайлбал нэгэн өрхийн тэргүүн том гэгээнтэн байлаа гэхэд эхнэр нь хүүхдүүдтэйгээ нутагтаа үлдчихэж. Яагаад гэвэл аавыг нь барьж аваад буудчих учраас бушуухан хил давуулж зугтаалгасан байх жишээтэй. Хэн л амьд гарах шаардлагатай байна, тэр бүхэн нутгаа орхиод гараад явчихжээ. Харин намайг ч арай бариад явчихгүй байх гэсэн нь үлдсэн байна. Айл гэр, сум орон, хошуу захиргаа ч хуваагдсан байгаа юм.

– Монголдоо аль аймгаар нутаглаж байсан гэж ярьж байна вэ?

– Говь-Алтай, Баянхонгор аймгаас гаралтай халх монголчууд юм билээ. Өндөр настан П.Янжмаа гуай ярихдаа “Миний аав Дайчин вангийн хошууны тайж хүн байсан. Ээж минь Жамбий хошуунаас гаралтай” гэв. Мөн одоогийн Баянхонгор аймгийн Шинэжинст, Баянцагаан сумын нутаг болох Жонон вангийн хошуунаас зугтаж очсон улс ч байна.

Д.Бодьцэцэг гэдэг эмэгтэйн өвөг эцэг нь Баянхонгор аймгийн Шинэжинст, Баян-Өндөр сумаар нутаглаж байж. Аавынх нь хамгийн том ах Жонон вангийн хошууны Ламын гэгээн гэсэн. Ээж нь энэ хошууны Галсан ноёны хойчис гэж ярьсан. Түүний эмээ нь Галсан ноёны хүүхэд юм билээ. Тэрбээр “Миний аав 1932 юм уу, 1933 онд нутгаасаа гарч ирсэн юм билээ. Тэр үед аав маань ах, дүү наймуулаа байж. Мөн тэр үед миний эмээ ээжтэйгээ, эгч дүүтэйгээ гараад ирсэн байна. Ээж маань энэ нутагт ирээд мэндэлсэн” гэж хуучилсан.

– Нутгаасаа дүрвэсэн монголчууд маань шууд Жаняад ирээд суурьшчихсан хэрэг үү?

– Дээр дурдсан өндөр настан П.Янжмаа гуайн яриагаар бол 1930-аад онд тэдний ээж долоон настай байсан бөгөөд тэр үед тэдний хошууныхан ламтайгаа. ноёнтойгоо, ардтайгаа цугаараа дүрвээд Маазан гэдэг газар очиж. Тэнд хэсэг байж байтал 20-иод жилийн өмнө Өвөрмонголын Альшаа аймгаар дүрвэж гарсан түүний авга ах Цог гэдэг хүн ирээд “Алаг уул, Алтан тэвш гээд хүн амьтангүй, аюулгүй газар байна. Тэнд очиж амьдар. Энд удаан байвал тун тусгүй” гэж хэлж. Тэгээд тэнд шинээр дүрвэж очсон хүмүүс бүгдээрээ цааш нүүж одоо амьдарч байгаа нутагтаа очиж суусан юм билээ.

Тэгэхээр 1910-аад онд Монголоос түрүүлж дүрвэсэн хүмүүс Жаняа хотын дэргэдэх Алаг уул, Алтан тэвш гэдэг газрыг мал маллахад тохиромжтой, бас аюулгүй болохыг нь мэдсэн байж. Тэгээд сүүлд дүрвэж очсон хүмүүстээ хэлээд тэднийг тэнд суурьшуулсан болж таараад байгаа юм.

– Тэднийг нутгаасаа зугтсаны дараа араас нь нэхэж ирж, авч явах гэж оролддог байсан гэнэ үү?

-Улаан хувьсгал их ширүүн явсан. Биднийг маазанд ирсний дараа араас ирж буцаж оч гэж ухуулдаг байсан. Бүр Маазанд ирээд 10 жил өнгөрчхөөд байхад ч араас ирээд буцаад оч гэдэг байсан. Тэгээд очихгүй болохоор сүүлдээ нэлээн ширүүсээд, жаахан жуухан үлдсэн юмыг маань, мал сүргийг маань хураадаг байсан. Ингээд аргагүйн эрхэд л одоо амьдарч байгаа энэ Алаг ууландаа ирж суусан даа гэж ярьж байсан.

Харин Алаг ууланд ирснээс хойш араас ирэхээ байж, нэг юм сураг тасарсан гэж ярьцгааж байсан. Маазан гэдэг газар бол Ганьсугийн хойд талын үзүүр нутаг юм билээ. Тэнд дүрвэж очсон монголчууд төвлөрч байсан юм билээ.

– Одоо нутаглаж байгаа газар нь үнэхээр сайхан юм уу?

– Алаг уул, Алтан тэвш гээд ууланд мал ахуй идээшихэд тохиромжтой сайхан нутаг гэж сонгон ирсэн гэж ярьж байсан. Хамгийн сонирхолтой нь тэр хүмүүсийг 1990-ээд оны эхэн үе хүртэл хэн ч мэддэггүй байж. Хятад, Өмнөд Монголд хүртэл хэн ч мэдэхгүй. Ар Монголд бүр ч сураггүй байсан нь их сонин шүү.

– Энэ бүх цаг хугацаанд, тэр том улсын нутаг дэвсгэрт дүрвэж очсон 400 гаруй халх монголчууд саяхныг хүртэл хэнд ч мэдэгдэхгүй амьдарч байсан гэхээр үнэхээр сонин юм шүү. Тэд яаж ил болсон юм бэ?

– Хамгийн анх тэднийг олж мэдсэн хүн бол БНХАУ-ын Ганьсу мужийн төв, Ланжоу хот дахь Хятадын баруун хойдын үндэсний их сургуулийн Монгол судлалын сургуулийн багш, захирал агсан Ц.Чойдандар профессор. Тэрбээр насаараа энэ сургуульд монгол хэл, соёл заасан багш.

Нэг удаа Жаняа хотод машинтай явж байтал ууланд бөмбөгөр цагаан гэрүүд харагдсан гэж байгаа юм. “Энд юун монгол гэр бариатай байдаг билээ” гээд гайхаад очсон гэсэн. Яваад очтол монголоор барах уу халх айлууд байсан гэдэг. Одоогийн ар монголчуудын барьдаг шиг дөрөв, таван ханатай гэрүүдээ бариад суучихсан, мал ахуйгаа хариулаад өчнөөн арван жилээр төвхнөсөн байсныг олж мэдэж. 1980-аад оны сүүлч, 1990-ээд оны эхэн үе юм шиг байна лээ. Ц.Чойдандар багш энэ халх монголчуудыг 20, 30 жил сурвалжилж судлаад, тэдний тухай босоо үсэг дээр ном бичээд гаргасан байгаа.

– Энэ номд их зүйл өгүүлсэн байх даа?

– Жаняа дахь халх монголчуудын тухай бүрэн судалсан ном. Би одоохондоо уншиж танилцаагүй байна. Анх 2018 онд Ц.Чойдандар профессороос энэ халхчуудын тухай сонссон. Тэр хүн Ганьсу мужид байгаа халх монголчуудын дунд манай академийн түгээдэг Монгол суу ухааныг хүргэх ажлыг өөрийнхөө санаачилгаар их эрчимтэй хийсэн хүн.

Зөвхөн Жаняа дахь халх монголчууд төдийгүй Г аньсу мужийн Баруун хойдын үндэсний их сургууль болон салбар сургууль, эрдэмтэн судлаачид, оюутнууд. магистрант, докторантууд болон тэр мужид суугаа монголчуудын дунд Монгол суу ухааныг түгээх ажлыг маш идэвхтэй хийсэн хүн л дээ. Бид энэ хүрээнд уулзаж танилцаж байв. Би тэнд очиж лекц уншиж, хичээл орж явсаар харилцаа маань өргөжсөн.

Тэгж явахдаа Ц.Чойдандар профессороос энэ хүмүүсийн тухай сонсож байлаа. Тэр халх монголчууд ч намайг зочлон ирэхийг хэд хэдэн удаа урьсан байсан. Тэдэнтэй очиж золгож. уулзъя гэж байтал Ковид гарчихав. Түүнээс хойш гурван жил Хятадад тогтоосон цар тахлын хорио 2023 оны эхээр тавигдлаа шүү дээ. Тав, зургаан сарын үед хорио цээр бүрэн цуцлагдсан. Үүний дараа долдугаар сард миний бие Жаняа хотод амьдарч байгаа халх монголчуудаа зорьж очсон.

–  Тэднийг 1990 оны эхэн үе хүртэл хэн ч мэддэггүй байсан гэлээ. Хэрхэн аж төрж ирсэн юм бол?

-Монголоосоо дүрвэж очингуутаа уулан дотор ороод суучихжээ. Алаг уул гэдэг чинь нэлээд өндөр уул. Манай Богд уултай төстэй олон амтай. Хятадууд тариалан эрхэлдэг болохоор уул руу огт ордоггүй юм байна. Ууланд ямар тариа будаа тарих биш. Тал газар тариалангаа эрхлээд явчихдаг улс. Харин манай монголчууд эндээс малтайгаа очсон болохоор ууланд амьдрахад таатай байж. Малын хамаг бэлчээр ууланд байгаа учраас тэндээ бүгчихсэн юм билээ. Тийм болохоор тэднийг хэн ч олж хардаггүй, мэддэггүй байж. Хятад улс хөгжиж дэвшээд ирэнгүүт энд тэндгүй зам харгуй тавигдаж, машин тэрэг хөлхөлдөөд, хөл хөдөлгөөн ихсээд ирэхтэй зэрэгцээд тэднийг олж мэдсэн байгаа юм.

Өнгөрсөн хугацаанд хэрхэн амьдарч ирсэн талаар нарийн ширийн зүйлээ илэн далангүй ярихыг хүсээгүй. Хүний улсын, хүний төрийн дарамт шахалт дор олон арван жил амьдарсан элэг нэгтнүүд маань шүү дээ. Одоо хүртэл оршин суугаа улсынх нь хяналт чанга хатуу байдаг. Амьдралаа бидэнд илэн далангүй дэлгэлээ гэхэд эргээд янз бүрийн асуудалд орчих эрсдэлтэй. Тийм учраас аюулгүй байдлаа бодоод хамаагүй ярьж болдоггүй байх. Миний мэдэрсэн зүйл гэвэл энэ.

Одоо ар, өмнөд Монгол гэлтгүй хүний чанар их дордчихсон. Аливаад зөв өнцгөөр хандахаас илүү буруутгах, мууг нь үзэх тийм хандлага дэлхий даяар хавтгай болчихсон. Түүнээс сэрэмжилдэг бололтой. Сэтгэлийг нь уудалбал дотоод оршихуйд нь маш том ертөнц байгаа нь ойлгомжтой. Хэрэв хүний чанар гэгээн сайн байгаад өшөө нарийн ширийнийг яривал ярих бололтой юм билээ. Тэр бүгдийгээ гаргаж өгөхгүй байна лээ.

Би өөрийнхөө хэмжээнд уудалсан. Ц.Чойдандар гуай тэдэнтэй ахан дүүс, ээж аав шиг нь болоод ээнэгшээд дасацгаасан учраас бие биедээ итгэдэг байв. Хэрэв энэ хүн өнөөдөр амьд сэрүүн байсан бол илүү олон мэдээлэл авч болохоор байжээ гэж бодсон. Ц.Чойдандар багш Өмнөд Монголын Альшаа аймгийн хүн байсан. Тэрбээр өнгөрсөн жилийн хоёрдугаар сард насан эцэслэсэн юм.

Өмгөөлөгч Б.Агар-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

---

“Олон нийтийн сүлжээнд үзэл бодлоо илэрхийлэх, хууль бус зүйлийг шүүмжлэх, ялангуяа эрх баригч нам, хууль хүчний байгууллагын үйл ажиллагааг шүүмжилсэн иргэдэд хууль сануулдаг явдал хэвийн үзэгдэл боллоо. Ойрын жишээ гэхэд Ерөнхийлөгчтэй холбоотой нэг бус кейс байна. Үзэл бодлоо илэрхийлснийхээ төлөө торгуулдаг, цагдуулдаг явдал өнөөдрийн нийгэмд, ардчилсан засаглалтай улс оронд байж болох юм уу?

-Үзэл бодлоо илэрхийлсний төлөө хууль сануулах нь зөв эсэхийг ярихаас урьтаж, хүний эрхийн талаар тэр дундаа үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийн талаар танилцуулсан нь зөв байх. Хүн төрөлхтний ам бүлийн гишүүн бүхэнд угаас заяасан нэр төр болон тэдний адил тэгш, салшгүй эрхийг хүлээн зөвшөөрөх нь эрх чөлөө, шударга ёс, бүх нийтийн энх тайвны үндэс. Хүний эрхийг үл тоомсорлох, басамжлах нь зон олны ариун сэтгэлийг сэвтээн жигшээсэн балмад үйлдэлд хүргэж байсан бөгөөд хүмүүс үгээ хэлэх, итгэл үнэмшилтэй байх эрх чөлөөтэй, түүнчлэн айх аюулгүй, гачигдах зовлонгүй дэлхий ертөнцийг бий болгох нь хүн ардын эрхэм дээд эрмэлзэл мөн гэж НҮБ-ын 1948 оны арванхоёрдугаар сарын 10-ны өдрийн “Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал”-аар зарлан тунхагласан байдаг.

Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал нь хүний угаас заяагдсан эрхүүдийг баталгаажуулж, гишүүн орон бүрд дагаж мөрдөхийг даалгасан байдаг. Хүний эрх нь эрх зүйт орнуудын Үндсэн хуулийн үндсэн бүрэлдэхүүн хэсэг байдаг юм. Энэ ч утгаараа Монгол Улсын Үндсэн хуулийн хоёрдугаар бүлэг бүхэлдээ “Хүний эрх, эрх чөлөө” гэсэн агуулгын хүрээнд байдаг. Иймд Монгол Улсын Үндсэн хуулиар баталгаатай эдлэх Монгол Улсын иргэний хамгийн том баялаг бол эрх, эрх чөлөө. Эрх чөлөөний ойлголт нь хэнээс ч айх айдасгүйгээр үйлдэл, үйл ажиллагаа, үг хэлээ хуулийн хүрээнд явуулахын нэр байдаг.

Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлд амьд явах, эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах, өмчлөх, хөдөлмөрлөх, сурч боловсрох, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх болон бусад эрхүүдийг тодорхойлон заасан. Эдгээр эрхүүдийн чухал нэгэн хэсэг бол итгэл үнэмшилтэй байх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх, тайван жагсаал, цуглаан хийх эрх чөлөө юм. Гэвч сүүлийн жилүүдэд үзэл бодлоо илэрхийлэхдээ олон нийтийн цахим хэрэгсэл, техник технологийн дэвшлийг ашиглах мэтийн олон төрлийн арга хэрэгслээр иргэд үзэл бодол, дургүйцлээ илэрхийлсээр байна. Аливаа зүйлд хэмжээ хязгаар байх нь зайлшгүй. Онц болон дайны байдал зарласан тохиолдолд Үндсэн хууль, бусад хуульд заасан хүний эрх, эрх чөлөөг гагцхүү хуулиар хязгаарлаж болно. Гэвч хүний амьд явах эрх, итгэл үнэмшилтэй байх, шашин шүтэх, эс шүтэх эрх чөлөө, түүнчлэн хэнд боловч эрүү шүүлт тулгах, хүнлэг бус, хэрцгий хандахыг хориглосон.

Гэтэл иргэдийн үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийг төрөөс хязгаарлаж, хуулийн хариуцлага оногдуулж болохгүй. Нөгөө талаасаа иргэд хууль, нийтээр дагаж мөрдөх зан суртахууны хэм хэмжээ зөрчиж, үзэл бодлоо илэрхийлж болохгүй гэдгийг бас санах учиртай.

-Таны сая хэлснээр Үндсэн хуулиар үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлж болно гээд заачихсан. Гэвч иргэд энэ эрхээ эдлэхээс эмээдэг болж байна. Жишээ нь, хэвлэл мэдээллийн салбарт эх сурвалж болж, болсон бодит нөхцөл байдлыг ил болгох, зөрчигдсөн эрхээ хамгаалж ярьдаг иргэд “Нэрээ нууцлах”-ыг хүсдэг боллоо. Энэ нь иргэд хууль хүчний байгууллагаас айдаг болж байна гэж харж болох уу?

-Уулын модод урттай богинотой гэдэг шиг олон хүний асуудал өөр өөр байдаг. Чухам ямар асуудлыг олон нийтэд дэлгэж, мэдээлэл өгч байгаа вэ гэдгээс шалтгаалж, үзэл бодлоо илэрхийлэхдээ хууль зөрчсөн эсэхийг тогтоодог. Мэдээллийн хэрэгслээр дамжуулж, өөрт тулгамдсан асуудлаа илэрхийлж байгаа бол эрүүгийн хэрэг, зөрчлийн хэрэг, хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаатай холбоотой эсэхээс шалтгаалж, аливаа төрлийн ажиллагааг нууцлах үүргийг оролцогч хүлээдэг.

Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөө гэдэг бол хуулиар хамгаалагдсан тусдаа зохицуулалттай харилцаа байдаг ч үг хэлэх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхийн илрэн гарах гадаад хэлбэрийн нэг ч байж болдог. Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөө, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн чөлөөт байдлыг хязгаарласан хууль батлан гаргахыг Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулиар хориглодог.

Гэвч хэвлэл мэдээллийн чөлөөт байдлыг хязгаарлахыг хориглосон ч мэдээлэл өгөх зориггүй иргэд олширвол олон нийт үнэнийг мэдэх аргагүйд хүрнэ. Энэ нь шууд бус утгаараа тэмцэх чадамжгүй иргэдийг бүтээдэг. Нэг ёсондоо үзэл бодлоо илэрхийлэх бүрд хуулийн хязгаарлалт хариуцлага хүлээлгээд байвал нийгэмд ноцтой сөрөг хандлага үүсгэнэ. Иймд аливаа үйлдлийг хязгаарлахдаа үр дагаврыг давхар тооцоолох хэрэгтэй. Хууль зөрчсөн иргэдэд хуулийн хариуцлага хүлээлгэх нь зайлшгүй боловч хариуцлага хүлээлгэж буй хууль зүйн үндэслэл нь зарчмын хувьд Үндсэн хуультай харш эсэхийг тогтоож, эрх зүйн зохицуулалтад өөрчлөлт оруулах замаар үүнээс сэргийлж болох юм.

Харин шууд өөрийн үзэл бодлоо илэрхийлэхэд илэрхийлж буй үзэл санаа бусдын хууль ёсны эрх, эрх чөлөөнд халдаж болохгүй, аливаа төрлийн хуулиар хүлээсэн үүргээ зөрчиж болдоггүй. Эрх зүйн хийдэл, зөрчил бүхий хууль байж болзошгүй. Тухайлбал, Үндсэн хуулийг зөрчсөн хууль байж болохгүй. Хууль тогтоогчдын зүгээс ч мөн Үндсэн хуулийн үзэл санааг зөрчсөн хуулийг өөрчлөх, зайлшгүй шаардлагатай.

-Уг нь хуулийн байгууллага хууль сахиулах үйл ажиллагаа явуулах ёстой. Хууль сахиулна гэдэг иргэдийг айлгана, сүрдүүлнэ гэсэн агуулга биш болов уу?

-2023-2024 он солигдох мөчид Монгол улсын Ерөнхийлөгчийн үг хэлэх үеэр иргэд өөрсдийн дургүйцлээ илэрхийлж, ёс бус үйлдэл гаргасан байдаг. Үүнтэй холбоотойгоор гурван иргэнийг цагдаагийн байгууллагаас торгосон мэдээлэл гарсан.

Үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрх чөлөө нь нийгэм дэх өөрийн алдаатай сэтгэлгээг засч өөрчлөх боломжийг хувь хүнд олгодог жам ёсны эрхүүдийн нэг. Энэхүү эрхээ эдлэхдээ аливаа төрлийн нийгмийн хэмжээ хязгаарыг зөрчих ёсгүй боловч ёс зүйн хариуцлага хүлээлгэх шинж чанартай үйлдэлд төрийн албадлага хэрэглэх нь энэ эрхийг шууд бусаар зөрчиж буй илрэл юм.

Иргэд өөрсдийн үзэл бодол, дургүйцлээ илэрхийлсний төлөө төр нь дарамтлаад байж болохгүй. Мөн үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхээ эдлэхдээ, нийгмийн хэм хэмжээг зөрчиж болохгүй. Хуулийн дагуу үзэл бодлоо илэрхийлсээр байгаарай, энэ бидний хамгийн чухал үнэт зүйл юм шүү.

Б.ЭНХЗАЯА

 

Манай улс өнгөрсөн жилд аялал жуулчлалаас гурван их наяд гаруй төгрөгийн орлого олжээ. Ингэхийн тулд мэдээж төр засгаас шат дараатай олон арга хэмжээ авсан. Засгийн газраас 2023-2025 оныг Монголд зочлох жил болгон зарлаж, визний тодорхой нөхцөлүүдийг чөлөөлж, заримыг нь сулруулсан нь ихээхэн түлхэц болсон. Дээрээс нь салбар яамнаас Монголыг олон улсад сурталчилсан эвентүүд зохион байгуулж, дэлхийд танигдсан инфлүүнсерүүдийг урьж авч ирсэн нь дэлхийн аялагчид манайхыг сонирхох хүслийг өдөөсөн. Бид өнгөрсөн хугацаанд эдийн засгаа солонгоруулна, аялал жуулчлалыг хөгжүүлнэ гэж их ярьсан. Гэвч тэр бүр дорвитой ажил хийж байгаагүй нь харамсалтай. Аливаа бодлого шийдвэрийг гаргахдаа уялдаа холбоотой, судалгаа тооцоотой гаргавал амжилттай болдогийг аялал жуулчлал харууллаа. Манай улсад аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх хамгийн том суурь нь болсон байгалийн сайхан нь байна. Даанч аялагчдад зүгээр нэг онгон дагшин, хүний хөл хүрээгүй үзэмжит байгалийн сайхан байгаад хангалтгүй. Тэд тав тух, боломжийн үнэ, сайн үйлчилгээ, эелдэг харилцаа, үнэнч байдлыг хүсдэг. Энэ бүхнийг нь цогцлоож чадвал цаашид бид гурваар тогтохгүй, их наядын орлого олох бүрэн боломж байна.

Үүн дээр нэмээд дотоод болон гадаадын аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх нэгэн том хөшүүрэг бол дэд бүтэц. Үүнийгээ бид эхнээс нь хийж хэрэгжүүлж л байна. Харамсалтай нь санхүү мөнгөний асуудлаас үүдэн тэр бүр богино хугацаанд шийдэж чадахгүй байгаа нь гачлантай. Саалиа бэлдэхээр саваа бэлд гэдэгчлэн орон нутгуудыг холбосон зам харгуйгаа сайтар барьж, жуулчдын сонирхлыг татах олон арга хэмжээг зохион байгуулах нь чухал. Засгийн газраас энэ оныг “Бүсчилсэн хөгжлийг дэмжих жил” болгон зарласан. Үүний хүрээнд бүс нутгуудыг холбосон авто замууд ч барина гэнэ. Ингэснээр аялал жуулчлалын шинэ бүсүүд бий болох нь гарцаагүй. Харин үүн дээрээ нэмээд төр, хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагааг нэмэгдүүлж, хувийн хэвшлийнхний үнэ ханшийн уян бодлого, үйлчилгээний сайтар анхаарах хэрэгтэй. Нэг удаа ахиу орлого олоод дуусах биш, нэг ирсэн жуулчин дахин олон жуулчин дагуулж ирдэг тогтолцоо, хандлагыг бий болгож байж Улсын төсөвт аялал жуулчлалаас төвлөрүүлдэг орлогыг нэмэгдүүлж, энэ салбарт ажлын олон байр нэмэгдүүлж чадна.

“Өдрийн сонин”-ы даваа гаригийн дугаар хэвлэгдэж, та бүхний гарт хүрч байна.

---

“Өдрийн сонин”-ы тэргүүн нүүрт Үндэсний Статистикийн хорооны дарга Б.Батдаваа “Хаваржилт хүндэрвэл инфляци өсөх эрсдэл бий” хэмээснийг IV нүүрээс үргэлжлүүлэн уншаарай.

Мөсөн зуд нүүрлэж, малчид аргаа барж байна

“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлогч, ард түмний дуу хоолой болдог “Баримт, үзэл бодол” нүүрт “Оюу толгойн монгол удирдлага Оюу толгойдоо элэггүй хандах юм” хэмээн өгүүллээ.

Хууль зүй, дотоод хэргийн дэд сайд Б.Солонгоо “Оюу толгой компанид нэмж 280 тэрбум орчим төгрөгийн татварын акт гаргасан” гэлээ.

Өмгөөлөгч Б.Баатарсайхан “Миний үйлчлүүлэгч З.Энхболд гэмт хэрэг үйлдээгүй” гэв.

З.Бат-Отгон “Эх нутгаасаа гараад ер, зуун жил ууланд бүгсэн 400 гаруй цэвэр халх монголчууд маань одоо Хятадын Ганьсу мужид амьдарч байна” хэмээв

Эдгээр болон бусад цаг үеийн мэдээ мэдээлэл, ярилцлага, сурвалжлагыг “Өдрийн сонин”-ы баасан гаригийн дугаараас уншаарай.

 

“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮР ТАНТАЙ ХАМТ

Улаанбаатар хотын нийтийн тээвэр элдэв хэл ам, авлигын асуудалтай байсаар өнгөрсөн оныг өнгөрөөсөн. Одоо харин эрх биш ном журамдаа орж, хотын иргэд арай гайгүй тохь тухтай унаагаар зорчих нөхцөл нь бүрдэж эхлэх шинжтэй. Харин нийтийн тээврээр зорчих иргэд маань өөрсдөө бага сага соёлыг төлөвшүүлэх хэрэгтэй байгаа юм.

Автобусанд ороод халаасан дахь хогоо хаядаггүй, ганцаараа яваа мэт аяглаж утсаар ярихдаа чанга чанга орилдоггүй, хэн нэгэнтэй шууд дүрстэй дуудлага хийж ярихдаа ойр тойрны хүмүүсийг оруулдаггүй, зөвхөн өөрийнхөө сонирхсон видеог үзэхдээ дууг нь тултал нь чангалдаггүй байх гээд жижиг мэт боловч соёлын олон зүйлд суралцмаар байна. Ерөөсөө таны эрх нөгөө хүний эрхээр хязгаарлагддаг. Ийм зарчмыг ойлговол бид сэтгэхүйн арай өөр түвшинд очно л доо.

Эдгээрийн нэг чухал хэсэг бол нийтийн тээвэрт үүргэвчтэй зорчиж сурах соёл. Соёл уу, дадал, зан үйл үү. Та үүргэвч үүрч л яваа бол яг автобусанд суухдаа үүргэвчээ урдаа үүрч ордог баймаар байгаа юм. Монголчуудын жишээ авч ярих дуртай гаднын орнуудад үүргэвчээ дандаа урдаа авч ордог. Учир нь ардаа байгаа хүнд төвөг болохгүй, зөрөхөд ямар нэг хүндрэлгүй гэх мэт.

Ядаж л элдэв хулгай зэлгийгээс эд хөрөнгөө хамгаалахад тун нэмэртэй л дээ. Үүргэвчээ ардаа үүрсэн хүнтэй зөрнө гэдэг хэцүүхэн зүйл. Үүргэвч нь тээглээд цаашаа ямар байх нь тодорхой байгаа биз. Нийтийн тээврээр зорчдог бүх хүн үүнийг мэднэ.

Тиймээс том жижиггүй үүргэвчтэй явж байгаа бол нийтийн тээврээр зорчихдоо үүргэвчээ урдаа үүрдэг зан үйлийг хэвшүүлцгээе. Бүгд ингээд хэвшчихвэл бусад зорчигчдод үзүүлж байгаа хүндлэл, бас бусдад тээр учруулахгүйг хичээж байгаа үйлдэл юм.

Хөгжлийг нь магтан дуулдаг улс орнуудынхаа хэрэгтэй гэж бодсон жижиг ч хамаагүй дадлыг хэдүүлээ ч гэсэн өөрсөд дээрээ хэрэгжүүлээд эхэлбэл том биш

 

 

Манайхан одоо ид гадагшаа аялцгааж байна. Хүүхдийн амралт таарсных, утаатай хотоосоо явж уушги цээжээ цэвэрлэцгээж байна.

Нэгэн цагт адилхан амьжиргаатай байсан улс орнууд биднийгээ хол хаян хөгжиж, цэвэр цэмцгэр тааламжтай сайхан орчин, хямд үнээрээ жуулчдыг даллан дуудаж эхэлжээ. Тэр жуулчдын дунд монголчуудын маань цөөн хэсэг нь багтаж, хүний нутгийн сайхныг гайхаж, үлдсэн бидэндээ гайхуулцгааж явна. Ингэж гадагшаа явдаг, аялдаг монголчууд илүү олон болоосой гэж би хувьдаа боддог. Илүү олуулаа явж, юм үзэж, нүд тайлж, дэлхийн хүмүүс яаж амьдарч байгааг хараад ирэг. Иргэдээ сайхан амьдруулж болдог юм байна, улс орноо хөгжүүлэх гарц гаргалгаа хаана ч байдаг юм байна гэдгийг биеэрээ үзээд ирсэн хүмүүс сонголтоо огт өөрөөр хийх нь дамжиггүй юм.

Монголчууд бид ч гэсэн сайхан амьдрах боломжтой, эрхтэй. Үүнийг олон олон хүн биеэрээ мэдрээд ирэх хэрэгтэй. Ийм ойлголттой болж, тэр мэдрэмжийг авсан хүмүүсийн шаардлага ч, хүсэл тэмүүлэл ч өөр болно. Хэдий болтол Монголд цөөхөөн хэдхэн хүн хагартлаа баяжиж, бусад нь тэдэндээ атаархаж амь зуух билээ.

Хэдий болтол бид Улаанбаатарынхаа утаанд хахаж цацан амьдрах билээ. Хэдий болтол бид маргаашийнхаа хоолыг өнөөдөр зээлж идэх билээ. Ер нь хэдий болтол ч амьдрах билээ…

Илүү олуулаа явж, нийтээрээ хандлагаа өөрчилж, хөгжиж, бусдын адил энгийн сайхан амьдармаар байна.