Улсын Их хурлын гишүүн Ж.Баярмаатай ирэх оны төсвийн төслийн талаар ярилцлаа.
-Та төсөв танах талаар ярьж байсан. Таныхаар төсвийг нь танаж болмоор ямар, ямар зүйл байна вэ?
-Төсвийн тодотголыг хэлэлцэх үеэр буюу наймдугаар сарын 31-нд Төсвийн хүрээний мэдэгдэлд нийт зарлагыг 31.9 их наяд гэж төсөөлж оруулж ирж батлуулсан. Яг маргааш нь буюу есдүгээр сарын 1-нд Засгийн газар 2025 оны төсвийн төслийг өргөн барихдаа нийт зарлагыг шууд 35.7 их наяд буюу 3.8 их наяд төгрөгөөр их оруулаад ирсэн. Мөн 2025 оны урсгал зардал 2024 оныхоос 67.3 хувиар өсөж орж ирсэн. Үүн дотор байр ашиглалттай холбоотой зардал 72 хувиар, хангамж бараа 42 хувь, эд хогшил, засвар 39 хувиар нэмэгдсэн байна. Зарим Төсвийн ерөнхийлөн захирагчдын энэ зардал 43 хувиар нэмэгдсэн байсан. Мөн ингэж их гадаад явж, зочин авах нь бидний тэргүүлэх чиглэл биш гэж бодож байгаа. Энэ зардал 2023 онтой харьцуулахад 62.5 тэрбум төгрөг буюу 127 хувиар нэмэгдсэн байна. Ковидын үед цахимаар бид хуралдаад, бусад улс оронд энэ туршлага өдөр тутмын хэрэглээ болоод хэвшчихлээ. Цахим хурал хийх техник тоног төхөөрөмжийг бид ковидын үед худалдаж аваад төсвийн зардал болгосон.
Энэ техник тоног төхөөрөмжөө ашиглаад яагаад цахимаар хурлаа зохион байгуулаад, сургалт семинараа хийж болохгүй гэж. Ковид гарахаас өмнө манай улсын гадаад, дотоод томилолтын зардал 30 тэрбум төгрөг л байсан. Одоо ингэж 3-4 дахин нэмэгдүүлэх шаардлагагүй гэж үзэж байна. Бусдаар г үйцэтгүүлсэн ажил үйлчилгээний зардал, бараа үйлчилгээний бусад зардал гэж зардлын ангиллаар ер нь юу гарч байгаа гэдэг нь маш тодорхойгүй. Төсвийн тухай хуулиар төсвийн зардлын эдийн засгийн ангиллаар төрийн үйлчилгээг үзүүлэх зардлаа тодорхой тусгах хуультай юм байна. Гэтэл цалин, гэрэл цахилгаан, бензин тос гэж тодорхой нэр төрлөөр нь зардлаа бичихгүйгээр бусдаар ажил үйлчилгээ гүйцэтгүүлнэ ээ гээд тэрийгээ жил бүр хэдэн тэрбум төгрөгөөр нэмэгдүүлээд, түүнийхээ ард хэвлэл олон нийттэй хаалтын гэрээ хийж, энэ тэнд хэлэлцүүлэг хийж, төсвийн мөнгийг үр ашиггүй үрэн таран хийхийг эсэргүүцээд байгаа юм. Энэ зардлаас үнэхээр зайлшгүй өгөх ёстой тэр эрүүл мэнд, боловсрол зэрэг салбарт нь зарцуулаад бусдыг нь танавал нэг их наяд төгрөг багадаа хэмнэгдэх боломж байна.
-Төсвийн төсөлд 558 тэрбум төгрөгийг бүсүүдэд гэж бүрхэг байдлаар тусгасан гэж байсан. Энэ талаараа дэлгэрүүлэхгүй юу?
-Монгол Улсын 2025 оны төсвийн тухай хуулийн т өслийн хоёрдугаар х авсралтаар Улсын төсвөөс санхүүжих төсөл хөтөлбөрүүдийг жагсаасан байна лээ. Тэр жагсаалтыг анхааралтай харвал төсвийн ерөнхийлөн захирагчдаар нь хуваахаас гадна хаана, аль аймаг, суманд хэрэгжүүлэхийг тодорхой тусгасан байна. Гэтэл бүсүүдэд гээд нийт 411.2 тэрбум төгрөгийн төсөвт өртөгтэй, 2025 онд 166.0 тэрбум төгрөгийн санхүүжих дүнтэй 6 төсөл арга хэмжээ тусгагдсан байна. Тухайлбал, 59.9 тэрбум төгрөгийн төсөвт өртөгтэй, 23.9 тэрбум төгрөгийн санхүүжих дүнтэй “Бүс нутгийн найдвартай цахилгаан хангамж, нэгдүгээр үе шат /Бүсүүдэд/” гэсэн төсөл арга хэмжээ байна.
Түүнчлэн энэ жагсаалтад Улсын хэмжээнд гэсэн 887.2 тэрбум төгрөгийн төсөвт өртөгтэй, 615 тэрбум төгрөгийн санхүүжих дүнтэй 33 төсөл арга хэмжээ байна. Тухайлбал, 84.1 тэрбум төгрөгийн төсөвт өртөгтэй, 16.4 тэрбум төгрөгийн санхүүжих дүнтэй “Гаалийн шинэчлэл-Гаалийн ерөнхий газар, газар, хороодын шуурхай удирдлагын төв, хяналт шалгалтын тоног төхөөрөмж, дэд бүтцийн хамт /Улсын хэмжээнд/” гэсэн арга хэмжээ байсаар байтал 12.9 тэрбум төгрөгийн төсөвт өртөг, санхүүжих дүнтэй “Гаалийн хяналтын тоног төхөөрөмж /Улсын хэмжээнд/”, 9.4 тэрбум төгрөгийн төсөвт өртөг, санхүүжих дүнтэй “ Гаалийн мэдээлэл технологи, цахимжуулалтын тоног төхөөрөмж /Улсын хэмжээнд/” гэсэн хоёр арга хэмжээ 2025 онд шинээр тавигдсан байна. Гаалийн шинэчлэлийн хүрээнд 84.1 тэрбум төгрөг зарцуулаад 2025 онд дуусаагүй байхад дахиад яг энэ чиглэлээр хоёр арга хэмжээг төлөвлөөд түүнийх нь нийлбэр дүн нь 22.3 тэрбум төгрөг болж байх жишээтэй. Томоохон мега төслүүд нь Техник эдийн засгийн үндэслэлтэйгээ төсөв дээр тавигдаад хэрэгжүүлнэ гэж ойлгож байгаа. Тэр ч утгаараа Эдийн засаг, хөгжлийн сайд дээр ТЭЗҮ-ийн төсөв тавигдсан байх. Гэтэл дахиад 11 тэрбум төгрөгийн төсөвт өртөг, санхүүжих дүнтэй “Төсөл, арга хэмжээний бэлтгэл хангах хөрөнгө оруулалт /Бүсүүдэд/” гэж оруулж ирж байна. 2025 оны төсвийн хуулийн төслийн хавсралтад заасан зураг төсөвгүй 18 төсөл арга хэмжээ тусгагдсан болохыг Үндэсний аудитын газрын дүгнэлтэд тодорхой бичсэн байна.
Энэ хууль зөрчсөн 18 төсөл арга хэмжээний төсөвт өртөг нь 716.5 тэрбум төгрөг, 269.8 тэрбум төгрөгийн санхүүжих дүнтэй юм байна. Тэгэхээр бидэнд хууль зөрчсөн болон давхардсан, зайлшгүй хэрэгцээгүй гэсэн шалтгаанаар их наядаар нь хасаж, хэмнэх боломжтой хөрөнгө оруулалтын зардал байна. Төсвийн тухай хуулиар хөрөнгө оруулалтыг жагсаахдаа эрэмбэ дараа, ач холбогдол, үр ашиг гээд маш олон үзүүлэлтийг харгалзаж үздэг бололтой. Гэтэл энэ төсвийн хөрөнгө оруулалтын жагсаалт нь ач холбогдлоор нь эрэмбэлсэн, үр ашгийг нь тооцсон гэхэд их эргэлзээтэй, үрэлгэн төсөв байна гэж харж байгаа. Улсын хэмжээнд, аймгийн хэмжээнд, Бүсүүдэд гэх зэргээр төсвийн төслийн арга хэмжээг тодорхой тусгахгүй байгаа нь өөрөө Төсвийн хуулиа зөрчөөд зогсохгүй УИХ-ын төсөв батлах онцгой бүрэн эрхэд халдаж байна. Бид хэнд, ямар зорилгоор, ямар хэрэгцээгээр, хэдэн төгрөгийн төсөв хуваарилахаа УИХ өөрөө мэддэг баймаар байна. Төсөв батлагдсаны дараа Засгийн газар энэ бөөн батлуулсан дүнгээ цаашаа задлах юм шиг байгаа юм.
Тэгэхээр хэн хүчтэй Засгийн газрын гишүүн, хэн хүчтэй лоббитой нь энэ зардлаасаа илүү ихийг хуваарилаад нөгөө нэн хэрэгцээтэй, шаардлагатай газар нь төсөвгүй үлдэх эрсдэл үүснэ. Тиймээс улсын хэмжээнд, бүсүүдэд гэж тодорхой орон зай, хэрэгцээ шаардлага танилцуулахгүйгээр төсвийг батлахгүй байхыг УИХ-ын гишүүддээ уриалж, иргэдийг мөн энэ дээр анхааралтай ажиглаж, дуу хоолойгоо өргөөсэй гэж хүсч байна.
-Төрийн албан хаагчдын тоог нэмэхээр төсвийн төсөлд тусгачихсан байгаа юм уу?
-Тийм байна лээ. Ардчилсан нам үзэл баримтлалынхаа хүрээнд төрийг аль болох цомхон байлгах ёстой гэж үздэг. Энэ нь угаасаа баруун төвийн намын үндсэн концепцийн нэг. Татварыг бага байлгах замаар аж ахуйн нэгж, иргэдэд үүрүүлэх ачааллыг бууруулж, төрд төлөлгүй авч үлдсэн татварыг нь ажилтнуудын цалингаа нэмэх, шинэ технологи, инноваци нэвтрүүлэхэд нь дэмжлэг үзүүлэх хэрэгтэй гэж үздэг.
Харин МАН-ын буюу социал демократ намын үзэл баримтлал нь угаасаа төрийг хүчтэй байлгах чигтэй. Мэдээж,төрийг хүчтэй байлгана гэдэг нь татвар их цуглуулж, түүнийгээ захиран зарцуулах эрх авна л гэсэн үг. Тэгэхээр яг энэ үзэл баримтлалынхаа хүрээнд төрийн албан хаагчдын тоогоо үргэлж нэмэх хандлагатайн илрэл юу вэ гэвэл сая энэ төсвийн төслийн хүрээнд 4100 төрийн албан хаагч шинээр нэмэгдэхээр орж ирсэн байна лээ. Яагаад гэж асуусан чинь янз бүрийн хуульд янз бүрийн яам, төсвийн ерөнхийлөн захирагчид орон тоо нэмүүлнэ гээд тусгачихсан байдаг гэсэн. Тэгээд л хуульд нэгэнт заасан гэдгээрээ төсөвт суулгаад явчихдаг юм байна лээ. Өнөөдрийг хүртэл ийм л байдлаар явж ирсэн байна.
-Үнэгүй жүжиг, кино үзүүлэх гэсэн 18.3 тэрбумын зардлыг хасах гэж санал оруулсан ч дэмжигдээгүй. Төсвийн төсөлд ингээд заачихсан байгаа юм уу?
-Яг сая хэлсэн шиг л юм. Соёлын бүтээлч үйлдвэрлэлийг дэмжих тухай хуулийн 8 дугаар зүйлд “…Монгол Улсын иргэнд соёлын бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ худалдан авах эрхийн бичгийг 16-18 насны иргэнд жил бүр төрөөс үнэ төлбөргүй олгоно…” гэсэн заалт тусгуулчихсан юм байна лээ. Тэгээд л хуулиа барина гээд л төсөвт суулгах гээд дайрдаг юм байна. Энэ бол үнэн хэрэгтээ соёл, урлаг гэх нандин зүйлийг маск болгон зүүсэн халамж юм. Соёл урлаг нь нандин гэдгээрээ бараа болгоод л тараагаад байдаг эд биш. Одоо тэгээд энэ ваучер батлагдлаа гэж бодоход ямар кино, үзвэр үзэх вэ, захиалаад бэлдчихсэн нэг кино жүжиг байгаа юм уу гэдэг асуудал.
Иргэдээ хүндэлдэг төр бол халамжлахаасаа илүү боломж олгохын төлөө явах ёстой. Гэтэл 18.3 тэрбумаар кино, ший, жүжиг үзүүлэхээр Монголын ирээдүй болсон өсвөр насныханд үнэгүй тасалбар тараана гэдэг бол ухралтын дээд хэлбэр. Муу хэлэгддэг социализмын үед ч үнэгүй тасалбар гэж байгаагүй. Бид нэг төгрөгөөр тасалбар аваад киногоо үздэг байсан. Залуучуудыг кино, жүжиг үзүүлж гэгээрүүлэх гэхээсээ илүүтэй 3-6 настай цэцэрлэгийн хүүхдүүд, 6-14 настай сургуулийн жаахан хүүхдүүдээ хөхөө өвлийн хүйтэнд бөгсийг нь дааруулан байж, нүхэн жорлонд унагааж алах эрсдэлтэй бие засуулдаг цэцэрлэг сургуулиудаа боловсон бие засах газартай болгох нь чухал байна. Ер нь бол энэ нь угтаа ирээдүйн сонгогчдыг авлигадаж буй сонгуулийн клиентелизм гэсэн үг. Тиймээс огт дэмжихгүй байгаа.
-Татварын хөнгөлөлт үзүүлэх компаниудын жагсаалтыг Засгийн газар гаргана гэдэг дээр та шүүмжлэлтэй хандаж байсан. Яагаад шүүмжлэлтэй хандаад байгаа вэ?
-Засаглалын чиг үүргүүдийг Үндсэн хуулиар нарийн зааглаж өгсөн байдаг. Тухайлбал, Үндсэн хуулийн 25.1.7-оор татварын бодлогыг тогтоох бүрэн эрх УИХ-д, хэрэгжүүлэх нь Засгийн газарт байдаг юм. Гэтэл одоо болохоор Засгийн газар хууль тогтоох гэж оролдож байна. Мөн Татварын ерөнхий хуулиар “татварын бодлого тодорхой, шударга…байх” гэсэн зарчим байгаа. Тэгэхээр Засгийн газарт энэ эрх шилжүүлнэ гэдгийн цаана нь хэнийг, ямар компанийг жагсаалтад оруулах нь тодорхойгүй.
Засгийн газар өөрийн хамаарал бүхий, ойр, намын харьяаллын компаниудаа жагсаалтад оруулах эрсдэлтэй гэдгээрээ шударга байх гэдэг зарчмыг алдагдуулах магадлалтай. Өөрөөр хэлбэл, үнэнч шударгаар яваа компаниудаа ялгаварлан гадуурхах, бас дахиад авлига хээл хахууль, ашиг сонирхол, давуу байдал олгох гэх мэт асуудал бас яваа. Ингэж элдэв хууль, журмаар эрх шилжүүлэх замаар төсвийг хүчиндэж болохгүй.
Т.Дарханхөвсгөл
