Монгол Улсын Засгийн газрын 2020-2024 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх арга хэмжээний төлөвлөгөөний 3.3.3.2-д мах, махан бүтээгдэхүүний экспортын хэмжээг,
“Одоогийн байдлаар 42.05 мян.тн мах экспортлох зөвшөөрөл олгоод байна” гэж ХХААХҮЯ-аас мэдээлэв.
Ирэх өвлийн туршилтамжилттай болж, агаарын бохирдол хоёрдахин буурах уу?
Эрчим хүчний сайд Б.Чойжилсүрэн ирэх арванхоёрдугаар сарын 15-наас нэгдүгээр сарын 31 хүртэлх 45 хоногийн хугацаанд турших хагас коксын шахмал түлшний талаар хэвлэлийнхэнд танилцуулав. Хагас коксоор үйлдвэрлэсэн түлш агаарын бохирдлыг 50 хувиар буюу хоёр дахин бууруулна гэв. Гуравдугаар шатлалын нүүрс гэгдэх хагас коксон сайжруулсан түлшийг олон улсын жишгээр ойрын хугацаанд хэрэглээндээ нэвтрүүлэхээр 10 сарын хугацаанд судалгаа явуулжээ.
Ингэхдээ агаарын бохирдлын асуудалтай улс, орнуудын туршлагыг судалсан талаараа Эрчим хүчний сайд Б.Чойжилсүрэн ярилаа. Тодруулбал, тэд Английн Лондон хот, БНСУ-ын Сөүл, Хятадын Бээжин хотын туршлагыг судалжээ.
Сүүлийн таван жил миддлингийн дулааны аргаар боловсруулсан сайжруулсан шахмал түлшийг Улаанбаатар хотод хэрэглээнд нэвтрүүлж, тодорхой үр дүнд хүрсэн. Цаашид сайжруулсан шахмал түлшний технологид сайжруулалт хийх боломжгүй учраас түлшний түүхий эдийг хагас коксоор солих шаардлагатай байгаа гэнэ. Улаанбаатар хотод 230 гаруй мянган өрх нүүрс түлж буй. Улаанбаатар хотын гэр хорооллын хэрэглээ нэмэгдэж байгаа энэ үед миддлингээр хийсэн шахмал түлш агаарын бохирдлын хэмжээг бууруулахгүй гэв. Тиймээс хүрэн болон чулуун нүүрсийг угааж баяжуулсан нунтаг болох хагах коксыг БНХАУ-аас худалдан авч Эрдэнэс тавантолгой ТӨҮГ дээр сайжруулсан түлш үйлдвэрлэж 45 хоногийн хугацаанд туршилт явуулах юм.
Дэлхийн олон улс оронд хэрэглээнд амжилттай нэвтрүүлсэн хагас коксжуулсан түлшийг БНХАУ-д хэд хэдэн удаа туршжээ. Тэгэхдээ зөвлөх баг авч ажиллуулсан байна. Хорвуу чанарууд нь буурсан туршилтаар мидлингтэй харьцуулахад хүхрийн хэмжээ 2.4 дахин, дэгдэмхий 22-оос 10.5 болж буурчээ. Энэхүү туршилтад Орчны бохирдлыг бууруулах үндэсний хорооноос 242 сая төгрөгийг зарцуулсан байна. Түүнчлэн 80 тонн хагас коксжих нүүрс ашиглаж, Таван толгой түлш компанид дөрвөн төрлийн түлш хийсэн байна. Ийн зургаан лабораторид 100 гаруй дээж өгч, дээр дурдсан үр дүнг гаргажээ.
Энэ талаар ЭХЯ-ны БЗХГ-ын дарга Б.Насантогтох “Өнгөрсөн хавар туршилтыг дөрвөн хувилбараар хийсэн. 30 хувь, 50 хувь, 70 хувь, 100 хувиар мидлингтэйгээ хольж туршсан. Тэгэхэд үндсэн үзүүлэлтүүдэд томоохон өөрчлөлтүүд гараагүй. Лабораториудад шинжилгээг хийлгэсэн. 100 хувиар хийхэд хорвуу чанарууд буурсан үзүүлэлтүүд гарсан. Тиймээс 100 хувьтай байх нь зүйтэй гэж үзсэн. Туршилтаар илчлэгийн хувь 10 орчим хувиар илүү байсан. Хагас кокс үйлдвэрээс гарсан бүтээгдэхүүн учраас түүхийн эдийн техникийн үзүүлэлтийг зааж өгнө. Тийм учраас асуудал гарахгүй, яг ижил байна. Хагас коксоор сайжруулсан түлшийг хэрэглээнд нэвтрүүлснээр агаарын чанарыг сайжруулахад шууд нөлөө үзүүлэх нь туршилтаар батлагдсан” гэлээ. Хагас коксоор үйлдвэрлэсэн шахмал түлшийн туршилтаар тоосонцорын хэмжээ 73 хувь, хүхэрлэг хийн хэмжээ 86 хувь, агаарын хий 11 хувь, азотын исэл 24 хувиар буурсан байна. Тиймээс нийслэлд босгох гэж байгаа 500 тэрбум төгрөгийн бондоос 177.5 тэрбум төгрөгийг 45 хоногийн туршилтын хагас коксын түүхий эдийг худалдан авахад ашиглах саналыг гаргасан байна.
Хэрэв энэ өвлийн туршилт амжилттай болбол ирэх онд хагас коксын шахмал түлшийг хэрэглээнд бүрэн нэвтрүүлж, төр түлшний үнийн зөрүүнд 300 тэрбумыг төсөвтөө багтаахаас өөр сонголтгүй гэнэ. Энэ талаар Эрчим хүчний сайд Б.Чойжилсүрэн “2022 оны эхний хагасын үнэлгээгээр Тавантолгой түлш компани нэг тонн түлшийг 450 мянган төгрөгөөр үйлдвэрлэж, 150 мянган төгрөгөөр борлуулж байна. Зөрүү 300 мянган төгрөгийн татаасыг Эрдэнэс Таван толгой ХХК нийгмийн хариуцлагын хүрээнд сүүлийн дөрвөн жил санхүүжүүлсэн. Хагас кокс шахмал түлшийг үйлдвэрлэхэд 450 мянган төгрөгийн өртөгтэй түлш маань 650-700 мянган төгрөг болж нэмэгдэнэ. Ийнхүү татаасын хэмжээ 300 орчим тэрбум төгрөг болж нэмэгдэх урьдчилсан тооцоо бий. Гүйцэтгэлээс шалтгаалж таван хувиар нааш цааш хэлбэлзэх магадлалтай. 150 мянгаараа борлуулна” гэлээ. Хоёр долоо хоногийн өмнө Нийслэлийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хуралд 45 хоногийн хугацаанд хагас кокжсон түлшээ борлуулж үзэх саналыг Эрчим хүчний яамнаас танилцуулжээ. Импортлоход шаардлагатай 177.5 тэрбум төгрөгийн 120 орчим нь хагас коксыг импортлох зардал, гааль, НӨАТ, гадаад дотоод тээврийн өртөг гэнэ.
Хагас коксон түлшийг түлэхэд зориулалтын асаагч шаардлагатай. Тиймээс 20 орчим тэрбум төгрөгөөр асаагчийг цуг импортлохоор төлөвлөжээ. Зориулалтын цахилгаан асаагчийн нэгжийн үнэ 80 мянган төгрөг байх бөгөөд эхний ээлжинд иргэдэд үнэгүй тараах ажээ. Туршилтын түлшний талаар Б.Чойжилсүрэн “Хэд хэдэн барьцалдуулагчийг оруулж ирж, түлшнийхээ чанарыг өөрчилж үзнэ. Ирэх арваннэгдүгээр сарын 1 гэхэд хагас коксон түлшээ оруулаад ирвэл арванхоёрдугаар сарын 15 хүртэл 115 мянган тонн түлшийг үйлдвэрлэж, туршилтын түлшийг түлж үзэх урьдчилсан төлөвлөгөөтэй байна” гэлээ.
2025 оны зургадугаар сарын 30 гэхэд хагас коксын үйлдвэртэй болно гэв
ЭХЯ-ны ТБХЗГ-ын дарга И.Лувсанцэрэн “Хагас коксын үйлдвэр барих судалгааны, техник эдийн засгийн үндэслэлийн ажлууд явж байна. Тэр хүртэл туршиж үзье. Үнэхээр боломжтой байвал 16-18 сарын хугацаанд үйлдвэрээ барих бүрэн боломжтой” гэлээ. Хагас коксыг дотооддоо үйлдвэрлэх зорилготой ТЭЗҮ ирэх есдүгээр сарын дунд гэхэд бэлэн болно. 2023 оны дөрөвдүгээр улиралд тендерийг зарласан тохиолдолд 2024 оны нэгдүгээр улиралд тендерийн компани тодорхой болно. 2025 оны зургаадугаар сарын 30 гэхэд хагас коксын үйлдвэртэй болохоор төлөвлөжээ. Багануурын уурхайг түшиглэн 600 мянган тонн түлш үйлдвэрлэх үйлдвэрийг гаднын хөрөнгө оруулагч барих аж. Энэ талаар Эрчим хүчний сайд Б.Чойжилсүрэн “Монголын тал үйлдвэр барих газрыг гаргаж өгнө. Үйлдвэрт нийлүүлэх нүүрсийг 10 жилийн хугацаанд Багануурын уурхай нийлүүлнэ. Тиймээс нүүрсний үнийг тодорхой болгож өгнө. Үйлдвэрээс хагас кокс, давирхай, хий гэх гурван төрлийн бүтээгдэхүүн гарна. Хий нь ойролцоогоор 30-50 мвт-ын цахилгаан үйлдвэрлэх боломжтой. Бид түүнийг Эрчим хүчний хуулийн дагуу төвийн эрчим хүчинд холбох ажлыг хийнэ” гэв. Таван толгой түлш компани шинээр баригдах үйлдвэрээс 600 мянган тонн түлшийг арван жилийн хугацаанд худалдаж авах гэрээг хийнэ гэв. Давирхайг бусад орнууд руу түүхий эд болгож экспортлох аж.
Үйлдвэр ашиглалтад орвол 2025-2035 он хүртэл хагас коксон түлшийг хэрэглэх бөгөөд энэ хугацаанд Монголын газар нутгаар дайран өнгөрч буй хийн хоолойгоос түлш авах нөхцөл боломжууд үүсэх магадлалтай хэмээн Эрчим хүчний сайд тооцоолж байгаа бололтой. Энэ үеэр Эрчим хүчний яам гурван үе шаттай агаарын бохирдолтой тэмцэхээр төлөвлөж байгаа танилцуулсан юм. Тодруулбал, хагас коксоор хийсэн түлшийг хэрэглээнд нэвтрүүлэх, хагас коксын үйлдвэртэй болох, 2030-2050 оны хооронд хийн хангамжийн нэгдсэн сүлжээг бий болгох, шахмал түлшний хэрэглээг бууруулах, урт хугацаанд төвлөрлийг сааруулж, дагуул хотуудыг хөгжүүлэх, иргэдийг орон сууцжуулах төлөвлөгөөтэй байгаа гэнэ.
Хагас коксын шахмал түлшийг ердийн галлагаатай зууханд хэрхэн ашиглах, шатаах тухай танилцуулгыг хийв. Энэ үеэр монгол, хятад, цахилгаан, мод гэх дөрвөн төрлийн асаагуураар мидлинг болон хагас коксын шахмал түлшийг асааж, үр дүнг нь харуулсан юм. Ийн практик дээр хоёр түлшийн утаа ялгаруулалтын хэмжээг харьцууллаа.
Б.Түвшин
Гашуунсухайт-Ганцмод боомтоор наймдугаар сарын 31-ний өдөр 1512 тээврийн хэрэгслээр 194 мянга 948 тонн нүүрс экспортолсон байна.
Энэ нь Монгол Улс нүүрс экспортод гаргаж эхэлснээс хойших 30 гаруй жилийн хугацаанд нэг өдөрт хилээр гаргасан нүүрсний экспортын дээд хэмжээ болж байгааг Гаалийн ерөнхий газар мэдээллээ.
2019 онд Гашуунсухайт боомтоор 20.5 сая тонн нүүрс экспортод гаргаж байсан нь түүхэн дээд үзүүлэлт болж байсан юм. 2023 оны нэгдүгээр сараас нэгнээс наймдугаар сарын 31-ний өдрийг хүртэлх хугацаанд Монгол Улс 23 сая тонн нүүрс экспортолж, түүхэн дээд хэмжээг давуулаад байна.
Засгийн газар 2023 онд Гашуунсухайт боомтоор 35-38 сая тонн нүүрс экспортод гаргах зорилт тавиад байгаа юм.
Энэ оны хагас жилийн байдлаар даатгалын компаниудын нийт хөрөнгийн хэмжээ өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 20.2 хувиар өсөж 518.3 тэрбум төгрөгт хүрсэн бол 2019 оны мөн үетэй харьцуулахад 46.1 хувиар өсжээ. Мөн ердийн даатгалын компаниудын нийт хөрөнгийн хэмжээ өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 20.6 хувиар өсөж 433.2 тэрбум төгрөгт хүрч, салбарын нийт хөрөнгийн 83.6 хувийг эзэлж байна.
Харин давхар даатгалын компаниудын нийт хөрөнгө өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 10.5 хувиар өсөж, 68.5 тэрбум төгрөгт хүрсэн нь салбарын нийт хөрөнгийн 13.2 хувийг эзэлжээ. Урт хугацааны даатгалын компанийн нийт хөрөнгийн хэмжээ өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 64.5 хувиар өсөж, 16.6 тэрбум төгрөгт хүрч, салбарын 3.2 хувийг эзэлж байна.
УИХ-ын гишүүн асан Л.Энхболдтой нүүрсний хэргийн эргэн тойронд ярилцлаа.
-Нүүрсний хэргийн тухай ярьж эхлээд жил тойрчихлоо. Мөрдөх байгууллагууд ноцтой баримт үйлдлүүдийн талаар нэг бус удаа нийгэмд зарласан. Тиймээс нүүрсний сонсгол хийх асуудал яригдсан ч өнөөдрийг хүртэл ажил хэрэг болоогүй байна. Ер нь сонсгол хийвэл юу тодорхой болно гэж та харж байна?
-Нүүрсний хэргийг тойрсон гэмт хэргийн шинжтэй үйлдлүүд их бий. Тиймээс нүүрсний хэрэг гэж юуг хэлээд байгаа юм, нүүрсний хулгай нь аль нь юм бэ. Яг уурхайгаас нь аваад байдаг нүүрс, мөнгө хэнд очсон юм, энд хууль хяналтын байгууллагууд, төрийн байгууллагууд яаж хараа хяналтаа ажиллуулж байсан юм. Жишээ нь, гааль яаж ажиллаж байв, хилийн цэрэг яаж ажиллаж байв гэдэг л тодорхой болох учиртай. Ингээд мэдээллүүдийг олон нийтэд сонсгож, ил болгоход төрийн байгууллагууд нь оролцоод нүүрсийг хил гаалиар бүртгэлгүй гаргаж болдог юм уу, болдоггүй юм уу гэдэг олон түмний эргэлзээг тайлах ёстой. Хоёрдугаарт, нүүрсний хэрэг дээр яригдсан Т.Доржханд гишүүний яриад байдаг 40 их наяд төгрөгийн хохирол яаж гарсан зургийг харах ёстой. Тэр гэрээг дагаж гардаг юм уу, оффтейк гэрээгээр дагаж гарсан юм уу, үнэхээр хулгай хийгээд гаргачихсан юм уу, ямар арга замаар 40 их наядын боломжийг алдсан гэж яриад байна вэ. Сонсгол хийвэл Т.Доржханд гишүүн өөрөө байх юм чинь олон түмэнд тайлбарлаж, олон түмний эргэлзээг арилгах нэг боломж гэдэг үүднээс сонсгол хийх ёстой гэж миний хувьд боддог.
-Гэтэл сонсгол болдоггүй ээ. Өнгөрсөн өвөл жагсаал цуглаан болж байж нэг тов зарлагдсан. Болоогүй. Одоо бүр сураг алдарлаа. Сонсголыг хийхгүй байх санаархал байна уу гэж хардахад хүрч байна?
-Та бид хоёрын ойлголт нэг л байна. Би бас гайхаад байгаа юм. Юу тодорхой болчих гээд ингээд хойшлуулаад байна вэ. Яахав, анхны сонсголын тов зарлагдах үед Г.Ганболд гишүүний үед ахлаад явж байсан Ажлын хэсэгтэй ганц нэг удаа уулзаж, мэдээлэл солилцоод явж байх үед сонсгол хийх гэж байгаа юм байна гэдэг итгэл үнэмшил надад төрж байсан. Гэтэл цуцлагдчихсан.
Дараа нь шалтгааныг нь дуулахад АТГ ч гэлүү мөрдөн шалгаж байгаа байгууллагаас нэлээд томоохон хүрээтэй шалгаж байгаа, мөрдөн байцаалтын явцад ямар нэгэн саад учруулах буюу сөрөг нөлөө авчирч болзошгүй гэдэг үндэслэлээр сонсголыг хойшлуулсан юм болов уу гэж ойлгосон. Тэгж ч мэдээлж байсан.
Өнөөдөр бол Х.Нямбаатар гишүүнээр ахлуулсан Ажлын хэсэг явж байгаа байх. Энэ Ажлын хэсэгт хойшлуулах ямар нэгэн шалтаг шалтгаан байгаа эсэх нарийн зүйлийг мэдэхгүй юм. Миний хувьд улс төрөөс гадна, иргэний хувиар явж байгаа учраас хардаж сэрдэхээс илүү олон түмэнд цаашид байгалийн баялгийн хулгайг гаргахгүй байх, хуулийн шударга шийдвэрлэлтээр хулгайг хараа хяналтанд оруулчих юм бол цаашид байгалийн баялгийн хулгай байхгүй болно гэдэг үндэслэлээр хараад, хүлээгээд байгаа юм.
-Нүүрсний сонсгол хийвэл хэний эрх ашиг хөндөгдөж болох вэ. Магадгүй ийм үндэслэлээр хойшлуулж байж болзошгүй. Та энэ хэргийн талаар анх хэвлэлд ярьж байсан хүмүүсийн нэг учраас хэн хэн ямар хамааралтай талаарх зургийг харж байгаа шүү дээ?
-Яахав мэдээж аль, аль улс төрийн намууд нэлээд анхааралтай хянаж байгаа байх. Улс төрийн сонгууль дөхөж байгаа учраас хэтэрхий улс төрийн процесс явагдаж, эсвэл үнэхээр хуулийн процесс дуусаагүй байгаа учраас удааширч байна уу гэдэг өнцгөөс нь харж, арай эерэг хүлээлттэй байна. Хэн нэгний эрх ашиг хөндөгдөнө гэхээс илүү хуулийн процессын хувьд болохгүй байгаа юм болов уу. Нөгөө талаасаа улс төрийн сонгууль дөхөж байгаатай холбоотойгоор улс төрийн намууд янз бүрийн юм болоод байдаг юм болов уу. Энэ хоёр үндэслэлээр миний хувьд ойлгож байгаа.
-Та өмнө нь манай сонинд ярихдаа нүүрсний хэргийн дөрвөн төрлийн хулгай байна гэж тайлбарлаж байсан. Өнөөдөр жижиг голдуу үйлдэлтэй нүүрстэй холбоотой хэргүүд шүүхээр шийдвэрлэгдэж дуулддаг. Таны анхны харж байсан гэмт хэргийн үйлдлүүд шалгагдаж чадав уу?
-Би шууд хэлнэ. Тухайн үед миний ийм өнцөгөөс нь гаргаж ирээд, ийм болгочихвол ахин хулгай гарахгүй, дахиж Монголын ард түмэн боломжоо алдахгүй шүү гэж бодож байсан хүлээлтэд хүрсэнгүй. Нуугаад яахав тухайн үед олон түмэнд хэлж байхдаа энэ бол жирийн нэг иргэн, хэн нэгэн байцаагчийн, хэн нэгэн мэргэжилтний, аль нэгэн компанийн захирлын хийчихдэг ажил биш. Зохион байгуулалттай, томоохон бүлэглэлийн оролцсон процесс. Тэгэхээр өнөөдрийнх шиг ганц нэг мэргэжилтэнтэй хариуцлага тооцоод дуусна гэвэл энэ өрөөсгөл шийдвэр буюу хэн нэгнийг энэ том дуулианы далимаар хэлмэгдүүлж явуулаад, хэн нэгэн томоохон магадгүй янз бүрийн албан тушаалтнууд гол гүйцэтгэгч нар сугарч үлдэх вий гэдэг дүр зураг харагдаж байна.
-Бүлэглэл гэснээс үнэхээр энэ хэрэгт хариуцлагатай албан тушаалтан, улстөрчид хариуцлага хүлээх нь тун бүрхэг болчихлоо. Ганц нэг гишүүний эрхийг түдгэлзүүлээд л өнгөрч байх шиг. Таны хэлсэн бүлэглэл задраагүй юм биш үү?
-Задраагүй гэж харж байна. Улстөрчид гэж та өөрөө ярьж байна. Улстөрчид байхыг үгүйсгэхгүй. Төрийн өндөр албан тушаалтнууд, төрийн байгууллагууд, тэр тусмаа хууль хяналтынхан оролцсон бүлэглэл байдаг гэж би олон нийтэд гаргаж тавихдаа баримттай ярихын тулд ул үндсээр нь судалж байсныхаа хувьд зохион байгуулалттай бүлэглэл байдаг гэж ойлгодог. Тэгэхээр одоохондоо тэр бүлэглэл задраагүй. Өнөөдрийн хууль шүүхийн процессыг харахад сэтгэл дундуур байна.
-Нүүрсний хэргийн хохирлын хувьд, оролцсон хүмүүсийг сонссон олон нийт бухимдаж байгаа. Өнөөдрийн шийдвэрлэлтийн процесс ч шударга болж чадахгүй байна гэдгийг та хэлж байна. Ер нь энэ хэрэг бүрэн шийдвэрлэгдэж, улс хохиролгүй болж чадах уу гэдэг хүлээлт нийгэмд байсаар байна. Та үүн дээр юу хэлэх вэ?
-Жижиг зургаар харахад нүүрсний хэрэг олон түмний анхааралд байгаа учраас шийдэгдэж байж нэг талд гарна. Шийдэгдэхгүй бол олон түмний бухимдал байсаар л байна. Ер нь том зургаар харахад би ч өөрөө төрийн өмчит “Эрдэнэс Монгол”-ын дэд захирлаар ажиллаж байсан хүний хувьд Монголын төрийн өмчит компаниуд түмэн олны хяналтанд байх ёстой юм. Үүний тулд нээлттэй хувьцаат компани руугаа шилжих ёстой. Өнөөдөр Монгол Улсын эдийн засгийг авч явах маш олон том компани хэт хаалттай, төрийн давамгайлсан, төрийн оролцоотой байх нь ард түмэнд очих байгалийн баялгийн хувь ойлгомжгүй байдал руу орчихоод байгаа юм. Тиймээс яаралтай Баялгийн сангийн хуулиа батлах ёстой. Байгалийн баялгийн хуваарилалт, үр ашиг ил тод байх ёстой. Саяхан Биржийн тухай хууль батлагдсан. Ганц нүүрс биш цаашаа алт, зэс гээд бүх төрлийн ашигт малтмалыг хөрөнгийн зах зээл дээр гаргаж, зарж хараа хяналтанд оруулж өгөхгүй бол ард түмэнд өгөөжөө өгөхгүй юм байна гэдэг нь тодорхой байна. Яг өнөөдрийн нүүрсний хулгайтай тэмцэж байгаа байдлаас харахад хэрэв энэ асуудал шийдэгдэхгүй бол нийгэмд томоохон бухимдал үүсч, ялангуяа эрх баригч намын хувьд хүнд цохилт болж магадгүй.
Сэтгэлзүйч Б.Өнөбилгүүнтэй ярилцлаа.
-Архи уух хүсэл юунаас төрж эхэлдэг юм бол?
-Архи уух нь тухайн хүмүүсийн амьдралын түвшинтэй шууд холбоотой байдаг. Мөн дээрээс нь сэтгэл санааны тайван бус байдалтай холбоотой. Сэтгэл санааны тайван байдал гэдэг нь хүн тайван байх хэрэгцээ нь өндөр болоод ирэхээр түүнийгээ авах хэрэгцээгээ архинаас нөхдөг гэсэн үг. Тэгэхээр асар их стресстэй, сэтгэл гутралтай үед хүн цаанаасаа тайвшралыг маш ихээр хүсдэг. Тийм хэрэгцээ бий болоод эхэлдэг. Энэ хэрэгцээг хамгийн богино хугацаанд, хамгийн хямд зардлаар, хамгийн олдоц ихтэй тайвширлаа нөхөх боломж нь архи байдаг. Жишээ нь, тухайн нийгэм хэр ажилгүйдэл ихтэй байна, хэр их стресстэй байна, хэр их ачаалалтай байна, сэтгэл зүйн эрүүл мэнд нь хэр их доголдсон, улс даяар тахалд нэрвэгдсэн гэж ярьдагтай адил улс орны сэтгэл зүйн доголдол ихтэй бол нийтээрээ сэтгэл санаагаар унана. Аз жаргалын индекс нь маш доогуур орж, улс архины хэрэглээ нь маш өндөр байдаг. Тэгэхээр ядуурлын түвшин ихтэй, нийгмийн асуудал ихтэй газруудад эдийн засгийн уналттай мөртлөө архи борлуулдаг, архитай холбоотой үйл ажиллагаа эрхэлдэг газрууд нь ашигтай ажиллаад байдаг. Энэ нь ямар учиртай гэхээр нийгэмд маш их сэтгэл зүйн хэрэгцээ бий болоод тэрхүү хэрэгцээг хангаж байгаа газрууд ашигтай ажилладаг. Үүнээс болоод хүн архи уух сэдэл төрдөг. Тэгээд архины хамааралтай болдог.
-Сэтгэл санаагаар унаад хүн архи уугаад эхэллээ. Тэр нь архины дон болтлоо хэр удаан хугацаанд үргэлжлэх вэ?
-Архины дон болж байна гэдгээ хүн өөрөө мэддэггүй. Бид өөрсдийгөө юу гэж боддог вэ гэхээр архи уухгүй яваад байгаа болохоор би архины дон тусаагүй. Бид өөрсдөө архийг хүсч уудаггүй л гэдэг. Тэгэхээр ерөөсөө дон, донтолт гэж хардаггүй. Зарим хүмүүс ажлаа тараад ажлынхантайгаа уудаг. Тэр нь тогтмол нэг сард хоёр удаа үргэлжилдэг. Түүнээс гадна хүн их, бага ямар ч хамаагүй хэмжээгээр архины хэрэглээг хэрэглээд байна гэдэг нь донтолт эхний үе шатандаа явж байна л гэсэн үг.
-Сэтгэл санаагаар унаад хүн архи уугаад эхэллээ. Тэр нь архины дон болтлоо хэр удаан хугацаанд үргэлжлэх вэ?
-Архины дон болж байна гэдгээ хүн өөрөө мэддэггүй. Бид өөрсдийгөө юу гэж боддог вэ гэхээр архи уухгүй яваад байгаа болохоор би архины дон тусаагүй. Бид өөрсдөө архийг хүсч уудаггүй л гэдэг. Тэгэхээр ерөөсөө дон, донтолт гэж хардаггүй. Зарим хүмүүс ажлаа тараад ажлынхантайгаа уудаг. Тэр нь тогтмол нэг сард хоёр удаа үргэлжилдэг.
Түүнээс гадна хүн их, бага ямар ч хамаагүй хэмжээгээр архины хэрэглээг хэрэглээд байна гэдэг нь донтолт эхний үе шатандаа явж байна л гэсэн үг. Эхний үе шатандаа хүн өөрийгөө ерөөсөө мэддэггүй. Үүнийгээ чөлөөт цагаа өнгөрөөлж байна, найз нөхөдтэйгөө уулзаж байгаа гэх байдлаар өөрийгөө хардаг. Энэ нь давтамжтай, тогтмол гурван сарын хугацаанд үргэлжилж байгаа тохиолдолд тухайн хүн энэ зуршлаасаа гарахад маш төвөгтэй нөхцөл байдал үүснэ. Энэхүү байдалдаа дасал болчихоор тогтмол хугацаандаа гармаар санагддаг, архи ууж тайвширмаар санагддаг. Үүнээс болоод гэр бүл, хосуудад маш их асуудал үүснэ. Жишээ нь, нөхөр нь гарч найз нөхөдтэйгөө ууя, эсвэл эхнэр нь найз нөхөдтэйгөө уулзмаар байна гэдэг. Энэ нь хэдий зөв юм шиг харагдаж байж болох ч нөгөө талдаа донтолтын эхний шинж тэмдэг тухайн гэр бүл, хосуудын аль нэгэнд илрээд эхэлчихсэн байдаг.
-Дараагийн үе шатанд юу болдог вэ?
-Эхний үе шатанд хүн хааяа нэг архи уудаг. Уумаар санагдаж байгаагаа өөрөө анзаарахгүй байгаад байна шүү дээ. Хоёр дахь үе шатанд тухайн хүний архи уух хэрэглээний давтамж нэмэгдээд ирдэг. Жишээ нь, долоо хоногт нэг удаа архи уудаг байсан бол 3-4 болдог. Заримдаа өдөр болгон алкохолны төрлийн зүйлийг хэрэглэж байж унтдаг. Энэ бол хоёр дахь үе шат. Энэ үе шатанд хүмүүс өөрийгөө зөвтгөж эхэлдэг. Архи хүний биед сайн. Хүн архи уух хэрэгцээ шаардлага байдаг. Архи уухаар урт насалдаг, найз нөхөдтэй байдаг. Стресс тайлдаг, хүн стрессээ тайлах ёстой гэх мэтээр өөрийгөө зөвтгөөд эхэлдэг. Энэ бол хоёр дахь шинж тэмдэг буюу архийг өмөөрдөг, архи уух нь зөв юм гэдэг философийг хүмүүст ярьж эхэлдэг үе.
-Дараагийн үе шат гэж байх уу?
-Гурав дахь үе шат бол шартаад шарталтаа архиар буцааж тайлдаг. Архи уух давтамж нь өдөр бүр болдог. Нэг, хоёр өдөр дараалан уудаг. 3-4 өдөр дараалан уух гэдэг нь хамгийн хүнд үе шат руугаа орчихсон гэсэн үг. Энэ үе шатанд орчихсон хүмүүс байнгын согтуу. Уугаад л, согтоод л архи нь гарахаас өмнө дахиж архи нэмж уугаад л мансууралд аль болох удаан байхыг хүсдэг. Энэ үед бидний эрүүл оюун ухаан ажиллаж байдаг. Архи уух буруу юм байна. Би архинд орчихож гэдгээ гурав дахь үе шат руу орохдоо хүн хүлээн зөвшөөрдөг. Тэгээд ойлгоод ирэх үед аль хэдийнэ хамаг зүйлээ алдчихсан, амьдрал нь маш хэцүү, хүнд болчихсон учраас бодит байдалтай эвлэрэхийг хүсдэггүй. Түүнээс зугтаахын тулд мансуурлыг байнгын удаан үргэлжлүүлэхийг хичээдэг. Тэгэхээр бидний ярьдаг “өвгөнтийн хөндийн” хүмүүс гэдэг нь яг энэ үе шатанд байдаг гэсэн үг. Энэ хүмүүс бодит байдалтайгаа удаан байхыг хүсдэггүй. Бодит байдал нь өөрсдөд нь таалагддаггүй. Мансуураад л байж байвал тэр хүмүүс сэтгэл санаа нь зовохгүй, стресстэхгүй. Сэтгэлээр унахгүй гэх мэтээр тухайн хүмүүст маш өндөр хэрэгцээ болоод үлдчихсэн учраас бодит байдлаас зугтах нь тэр хүмүүсийн эмгэг болчихож байгаа юм. Энэ үе шат руу орчихсон хүмүүсийг эмчлэхэд маш төвөгтэй. Яагаад гэхээр сэтгэл санаа нь хэзээ ч босохооргүй нөхцөл байдалд орчихдог. Жишээ нь, гэр бүлийнхэн нь нас барчихсан. Гэр бүл нь санхүүгийн хувьд босох чадваргүй болчихсон. Амьдрал нь маш хүнд болчихсон байдаг. Үүнийг бүх нөхцөл байдлаар нь өөрчилж байж, эсвэл тэр хүнд маш өндөр мотиваци бий болж байж тухайн хүн бага багаар гарах боломжтой. Үүнд хажуугийн, хөндлөнгийн тусламж маш их хэрэгтэй. Мөн өөрөө маш их хичээх хэрэгтэй. Ийм гурван үе шат архины дон дээр илэрдэг.
-Хүн өөрийгөө би архи уугаад байна шүү, хэрэглээ нэмэгдээд байна шүү. Одоо хэрэглэж болохгүй шүү гэдгээ аль үед нь анзаарах ёстой юм бол?
-Архинд донтолтын гурав дахь үе шатанд юу болох вэ гэхээр тэнэгэрдэг. Архи нь тархины эд эсийг маш ихээр үхүүлдэг. Тархинд маш ихээр нэвчдэг. Элгэнд асар өндөр ачааллыг өгдөг. Шартана гэдэг нь элэг архийг шүүж чадах ачааллаасаа хэтэрчихсэн, хоолны хордлогод ордог шиг архины хордлогод ордог гэсэн үг. Энэ үедээ хүн бие физиологийн хувьд маш хүнд нөхцөл байдлыг туулдаг. Яг энэ үедээ хүний тархи асар хүчтэй гэмтдэг. Задрах ч юм уу, эсвэл алкохол, спирт, асар их этилийн спиртийг цусандаа шингээснээр тухайн цус нь тархинд очиж нэвчээд, тархи асар ихээр гэмтдэг. Энэ гэмтэл удаа дараа үүсээд, удаан яваад байхаар эрүүл хүн гэхэд хэцүү нөхцөл байдал үүсдэг. Тэгэхээр эрүүл хүмүүсийн бодож санадаг зүйлээс тэс ондоо зүйлийг бодно. Маш удаан сэтгэнэ. Маш удаан юмыг ойлгодог. Зүгээр л амьтны зөнтэй шахам болчихдог. Энэ нь тархийг олон цаг хугацааны давтамжтай, олон удаа гэмтээсэн учраас ийм асуудал гардаг гэсэн үг. Архины донтой болсноо яаж мэдэх вэ гэхээр би сарын хугацаанд архи бодохгүй, уухгүй явж чадаж байна уу гэдгээ өөрөөсөө асуух хэрэгтэй. Чадахгүй заавал нэг зүйл нэхэгдээд, уумаар санагдаад, орой унтахдаа заавал нэг пиво уучихаад унтаж байвал архины анхан шатны хамаарлын түвшинд байна гэсэн үг. Энэ нь донтолтын нэгдүгээр үе шат. Гурвууланг нь их бага хэмжээгээр нь л ялгаад байгаа болохоос ерөнхийдөө бүгд л донтолтын үе шатууд яваад байгаа юм.
-Одоо хичээл эхлэх гээд хөдөөнөөс оюутан залуус хотыг ихээр зорих болсон. Шөнийн цэнгээний газар, уушийн газруудаар дүүрэн хөл хөдөлгөөнтэй байх боллоо. Үүнийг та мэргэжлийн сэтгэлзүйчийн хувьд яаж харж байна вэ?
-Миний харамсаж байгаа зүйл сүүлийн үед охид, эмэгтэйчүүд архины өндөр хамааралтай болж эхэлж байна. Хаа газарт лоунж, паб, цэнгээний, уушийн газрын нийт сууж буй хүмүүсийн бараг 90 гаруй хувь нь охид эмэгтэйчүүд байна. Орой болгон, тав дахь болгон асар их хэмжээний алкохол хэрэглэдэг болчихсон. Энэ нь нийгмийн тэнцвэрт байдлын хувьд гээд ярихаар тэнцвэртэй биш. Жишээ нь, Японд ихэвчлэн эрэгтэйчүүд нь ажлаа тараад пиво уугаад сууж байдаг. Эмэгтэй хүмүүс маш цөөхөн харагддаг. Манайд эсрэгээрээ охид бүсгүйчүүд маш ихээр алкохолын төрлийн зүйлийг хэрэглэж байгаа нь нийгмийн түвшинд харвал эмэгтэйчүүд нь архины хамаарлын түвшин нэлээд өндөр болж байна гэж харагдаад байгаа. Үүнд би их эмзэглэж байна. Архи гэдэг зүйл тодорхой хэмжээгээр хүний биед байх ёстой гэж зарим хүмүүс хэлдэг. Огт архи хэрэглэхгүй мөртлөө стрессээ маш зөв аргаар тайлдаг, цагийг үр бүтээлтэй өнгөрөөгөөд, өөрийнхөө стрессийг тайлдаг хүмүүс зөндөө байдаг. Заавал архи уух ёстой, хүний биед алкохол дутагддаг, стрессийг архиар тайлдаг, найз нөхөдтэй байхын тулд архи уух ёстой гэдэг буруу ойлголтоосоо бид салахгүй бол энэ үзэл бидний соёлд нэвччихжээ. Бидний соёл болоод ааш занд гүн гүнзгий шингэсэн учраас нийгэмд ч хор уршигтай зүйлүүд ихээр үүсээд байна. Үүнээс болж гэр бүл салдаг, нийгмийн маш олон сөрөг зүйл үүсдэг учраас одоо энэ үзлээсээ салах цаг нэгэнт болсон гэдгийг л хэлье дээ.
Андуурагдсан гүйлгээг өөртөө үлдээж олз болгодог цаг ард үлджээ. Төв аймгийн Архуст сумын иргэн Б.Нацагийн дансанд таван сая хоёр зуун мянган төгрөг орж ирсэн байна. Үүнийг нэгэн байгууллагын нягтлан данс андуурч шилжүүлснээр асуудал эхэлсэн аж. Уг мөнгө зээлд татагдсанаар иргэн Б.Нацагт хариуцлагын асуудал яригджээ. Асуудал дэвэрч шүүхийн танхимд хүрсэн байна. Болсон хэрэг явдлын талаар Б.Нацагаас тодруулга авлаа.
-Андуурагдсан гүйлгээг зээлд татуулсан асуудал тань шүүхийн өмнө очжээ. Тийм ноцтой асуудал болов уу. Энэ талаар тодруулахгүй юу?
-Хоёр жил орчмын жилийн өмнөх явдал шүү дээ. Наадмын дараахан гэсэн үг. Миний .. дугаар тоот дансанд нэгэн компанийн нэртэй гүйлгээгээр таван сая хоёр зуун мянган төгрөг орж ирсэн юм билээ. Би тухайн үед үүнийг нь мэдээгүй. Гэтэл дээрх гүйлгээ нь банкны зээлд татагдсанаар асуудал ийм дээрээ тулж өндрөө авлаа. Миний хувьд банкнаас зээл авч хувийн бизнес эхлүүлээд байсан ч байгалийн давагдашгүй хүчин зүйлээс шалтгаалж үйл ажиллагаа явуулах боломжгүйд хүрсэн. Ингээд зээлээ төлж барагдуулахад хүндрэл үүсч эхэлсэн. Яг ийм үед дансанд орж ирсэн мөнгө маань зээлд татагдсанаар шүүгчээр алх тогшуулсан. Уул нь би шунахайн сэдлээр тухайн мөнгийг зарлагадаагүй. Ийм л зүйл болчихлоо.
-Таны дансанд мөнгө орж ирснийг та яаж мэдэв?
-Над руу эхлээд банкнаас холбогдсон. Тухайн үед хөдөө интернэт орох боломжгүй байсан учраас дансаа шалгаж чадаагүй юм. Ингээд сүлжээ ороод дансаа шалгахаар болсон ч нууц үгээ мартсан учраас нэвтэрч чадаагүй. Учир нь тухайн данс хар дансанд бүртгэлтэй болчихсон учраас мөнгө ороход л шууд татчихдаг байсан. Тэр бүр хэрэглэдэггүй байлаа. Гэтэл андуурсан гүйлгээ энэ данс руу маань орчихсон. Сумын төвийн банк ороод гүйлгээг шалгаад үүнийг мэдсэн. Дансанд бараг мөнгө үлдээгүй байсан. Ингээд л буцсан. Төд удалгүй цагдаагаас залгахад нь болсон явдлыг учирлахад нэн даруй төлбөр барагдуулахыг тушааж, өөдөөс янз бүрийн хууль эрх зүйн заалтууд ярьж намайг дарамталсан.
-Асуудал цаашид яаж өрнөв?
-Зээлд татагдсан мөнгийг нь барагдуулъя гэсэн ч тухайн үед надад боломж үнэхээр байгаагүй. Цагдаа дахин дахин залгаад дарамтлаад байхаар нь андуурч гүйлгээ хийсэн хүнтэй холбогдож ярьсан. Ингэхэд төлбөрийг нэн даруй барагдуулахыг шаардаж “шоронд хатаана” гэж сүрдүүлсэн. Уул нь тухайн мөнгийг би гуйж аваагүй, зээлдээгүй. Дээрэмдээгүй. Өөрөө дур мэдэн захиран зарцуулаагүй. Тухайн хүний хайнга үйлдэл л ийм нөхцөл байдалд намайг хүргэсэн. Тэгээд дарамталж дээрэлхсэн үйлдэл нь надад таалагдаагүй. Би уул нь асуудлыг эвээр шийдэх гэж их үзсэн. Сард 500 мянган төгрөг төлөөд барагдуулъя гэж гуйсан ч зөвшөөрөөгүй. Тухайн үед миний боломж ийм л байсан. Гэсэн ч заавал бөөнөөр нь өгөхийг шаардсан.
-Шүүх дээр ямар шийдвэр гарав?-Надад торгуулийн арга хэмжээ авсан. Дээрээс нь төлбөр барагдуулж, нийтэд тустай ажил хийлгэх шийдвэр гарсан. Уул нь би тухайн мөнгийг залилж аваагүй, булааж аваагүй. Надаас огт хамааралгүй дансанд орж ирсэн гүйлгээ. Би өөрөө нөхцөл байдлыг ойлгож төлбөрийг боломжоороо барагдуулах талаараа ч хэлсэн. Гэсэн ч ийм арга хэмжээ авлаа. Анзааргагүй, хайнга нэгний үйлдэл надад хар тамга даруулчихлаа. Үүнээс үүдэж наашаа, цаашаа явах зардал, хоолны мөнгөнөөс авахуулаад сая гаруй төгрөг үрлээ. Ардах ажил цалгардаад цалин авч чадсангүй. Адгийн зарга 10 хоног гэж хоёроос гурван сая төгрөгийн цалин авах цаг, боломжоо алдлаа. Хажуугаар нь торгууль төлөхөөр болж байна. Нэмээд өнөөх андуурагдсан гүйлгээг богино хугацаанд төлж барагдуулна. Ингээд 10 орчим сая төгрөгийн алдагдал хүлээж байгаа юм. Энэ хугацаанд миний сэтгэл санаа яаж гутарсныг ээжээс минь өөр хүн мэдэхгүй. Хэн ч тоодоггүй. Шүүх энэ бүхнийг харгалзах болов уу гэж харсан ч тоосонгүй. Мөнгө орж ирэхэд нь л шууд цагдаад хандах ёстой юм билээ. Би мөнгө орж ирснийг тухайн үед нь мэдээгүй” гэв.Андуурагдсан гүйлгээ зээлд татагдсанаар хариуцлага хүлээсэн залуу ингэж ярьж байна.
Энэ асуудлын хууль эрх зүйн орчны талаар хуульч Б.Агар-Эрдэнийн байр суурийг хүргэе.
-Алдаатай гүйлгээг ямар нэгэн байдлаар зарцуулах тохиолдол бий. Үүний эрх зүйн зохицуулалт нь ямар байдаг юм бэ?-Иргэд андуурагдсан илгээмж, алдаатай гүйлгээ, гээгдэл эд хөрөнгө, алдуул малыг мэдсээр байж завшсан нь гэмт хэрэг гэдгийг бүрэн ухамсарлаагүйтэй шууд холбоотой байх гэж бодож байна.Тодруулбал, эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 17.5-д зааснаар алдаатай гүйлгээ, андуурагдсан илгээмж, гээгдэл эд хөрөнгө, алдуул малыг бусдын өмчлөл, эзэмшилд байгааг мэдсээр байж завшсан бол хуульд заасан хэмжээний төгрөгөөр торгох, эсхүл нийтэд тустай ажил хийлгэх, эсхүл зургаан сар хүртэлх хугацаагаар зорчих эрхийг хязгаарлах ял шийтгэлтэй байдаг.Гэмт хэргийн бүрэлдэ-хүүн тэй, шүүхийн байгуул-лагаас гэм буруутайг тогтоо-сон тохиолдолд гэмт хэрэг гэж үзэхээр заасан байгаа.-Бусдын гээсэн эд хөрөнгөд эзэн нь юм шиг ханддаг нийтлэг үзэгдэл манайд бий. Энэ тохиолдолд хуулийн хариуцлага хүлээх нь?-Эзэнгүй аливаа эд хөрөн гө, алдаатай гүйлгээг иргэдийн зүгээс хуулийн дагуу, эсхүл гэрээний дагуу, өмчлөгч, хууль ёсны эзэмшигчийн хүсэл зоригийн үндсэн дээр олж аваагүй бол үүнийг хууль бус үйлдэл гэж үзнэ. Тиймээс иргэн танд хууль ёсны дагуу өмчлөх эрх, эзэмших эрх үүсээгүй л бол тус хөрөнгөтэй холбоотой эдийн засгийн харилцаа үүсгэж болохгүй бөгөөд эрх бүхий байгууллагад хүлээлгэж өгөх ёстой. Хууль бус үйлдэлд хуулийн дагуу хариуцлага оногдуулж байгаа учраас тухайн хөрөнгийн үнэлгээ, олж авч байгаа үйлдлээс шалтгаалж эрх зүйн санкц буюу хариуцлагын хэмжээ өөр өөр байдаг.-Бусдад учруулсан хохир лоос шалтгаалж хүлээх хариуцлага нь өөр хоо рондоо харилцан адилгүй байх нь…?-Дээр дурдсанаар үйлдсэн үйлдэл, хохирлын хэмжээнээс шалтгаалж хариуцлага өөр өөр байдаг. Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 17.5 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт бага хэмжээнээс дээш хохирол учруулсан бол нэг сараас зургаан сар хүртэлх зорчих эрхийг хязгаарлах, 240 цагаас 720 цаг хүртэл нийтэд тустай ажил хийх, 450.000 төгрөгөөс, 2.700.000 төгрөг хүртэл торгох арга хэмжээ авдаг. Харин тус гэмт хэргийг үйлдэж бусдад ноцтой, эсхүл их хэмжээний хохирол учруулсан бол зургаан сараас хоёр жил хүртэлх хугацаагаар хорих ял шийтгэнэ. Энд дурдагдсан ноцтой хохирол гэдэгт хохирогчийн амьдралын эх үүсвэр болсон эд хөрөнгийн эрхэд, эсхүл улс орон, хүн амын аюулгүй байдалд ач холбогдол бүхий эрхэд хохирол, хор уршиг учирсныг ойлгоно. Харин “их хэмжээний хохирол” гэж тавин мянган нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөг, түүнээс дээш хэмжээг ойлгоно.
Улаанбаатарыг утаанаас салгах гэж үе үеийн Засгийн газар асар их хөрөнгө зарцуулсаар ирсэн. Сүүлд Эрчим хүчний сайд Б.Чойжилсүрэн урд хөршөөс 177.5 тэрбум төгрөгөөр хагас коксжсон нүүрс Хятадаас худалдан авах тухай ярьж эхэлсэн нь нийгмийг бухимдуулаад байгаа. Манай улс БНХАУ руу коксжсон нүүрс экспортолдог хэрнээ буцаагаад ийм их мөнгөөр худалдаж авна гэхээр аргагүй биз. Мэргэжлийн хүмүүсийн тайлбарласнаар манайхаас экспортолж байгаа коксжсон нүүрс нь Хятадын гангийн үйлдвэрүүдэд зориулагдсан учраас өрхийн хэрэглээнд тохиромжгүй аж. Энгийнээр тайлбарлавал зуух, пийшинг шууд хайлуулах эрсдэлтэй гэнэ. Тэгвэл хагас коксжуулна гэхээр нүүрсний тэр их илчлэгийг бууруулж ахуйн хэрэглээнд ашиглахад тохиромжтой болгоно гэсэн үг.
Бид заавал гаднаас ийм өндөр өртгөөр нүүрс худалдаж авч байхын оронд дотооддоо үйлдвэрлэх бүрэн боломж бий. Гэтэл хагас коксжсон нүүрсний үйлдвэр байгуулахад багагүй хөрөнгө, хугацаа орох юм байна. Энэ асуудлыг өнгөрсөн долдугаар сард Засгийн газрын хуралдаанд оруулж байжээ. Тухайн үед Таван толгойн нүүрсний ордыг түшиглэн үйлдвэр байгуулахад асар их хөрөнгө шаардлагатай гэж Б.Чойжилсүрэн танилцуулгадаа дурдаж байж. Үйлдвэр баригдах дөрвөн жилийн хугацаанд урд хөршөөс хагас коксжсон нүүрс худалдаж авах тухай асуудлыг ч тавьжээ. Мэдээж 177.5 тэрбум төгрөг ирэх оны төсөвт тусгагдаагүй, дээрээс нь гэнэт ийм өндөр дүн яригдаад эхлэнгүүт олон нийт хардах нь аргагүй. Ардын намынхан ирэх оны сонгуулийн мөнгөө босгох гэж байна гэх шуугиан дэгдсэн. Иймд өнгөрсөн лхагва гаригийн Засгийн газрын хуралдааны үеэр Ерөнхий сайд 177.5 тэрбумын задаргааг дараагийн хуралдаанд танилцуулах үүргийг салбарын сайдад өгсөн байна. Мөн дотооддоо хагас коксжсон нүүрсний үйлдвэр байгуулахыг даалгажээ.
Энэ оны буюу 2023 оны 8 дугаар сарын 15-ны байдлаар төмөр замаар 19.14 сая.тонн ачаа, 1.293.846 зорчигч, олон улсын нислэгээр 773.9 мянга, орон нутгийн нислэгээр 249.7 мянган зорчигч тус тус тээвэрлэжээ.
Харин авто тээврээр 37.78 сая.тонн ачаа тээвэрлэж, 2023 оны зорилтоо 107.9 хувиар давуулан биелүүлсэн байна гэж Зам, Тээврийн Хөгжлийн яамнаас мэдээллээ.
Монгол Улсын зөвлөх инженер Д.Дамбатай ярилцлаа.
-Эрчим хүчний сайд агаарын бохирдлыг бууруулах шинэ хувилбар хэмээн кокс нүүрсийг БНХАУ-аас импортлон нийслэлийн гэр хорооллын айл өрхүүдэд хэрэглүүлнэ гэж өнгөрсөн долоо хоногт мэдэгдлээ. Үүнийг тойрсон олон нийтийн, мэргэжлийн хүмүүсийн байр суурь янз бүр байна. Үрэлгэн зардалтай, эрсдэлтэй хувилбар гэж ихэнх нь үзэж байна. Нүүрсний салбарын эрдэмтний хувьд таны байр суурийг сонсмоор байна?
-Кокс гэвэл нэг өөр, коксжих гэвэл бас өөр. Нүүрсийг дутуу шатаагаад гаргасан нүүрсийг кокс гэдэг. Тэр коксыг хийхийн тулд нэлээд ажиллагаатай. Шууд аваачаад галд шатаачихгүй. Кокс хийдэг үйлдвэр байгуулагдах ёстой. Манайх утаанаас салах гэж олон жил ярилаа. Мөн ч олон зүйл туршиж үзлээ, үр дүн байхгүй. Анхнаасаа кокс, химийн үйлдвэр барих ёстой байсан юм. Тэгсэн бол өдийд утаанаас салчихсан байх ёстой. Ер нь утаагүй түлш гэж байхгүй. Илч гаргадаг юм болгон утаа гаргана. Их үү, бага уу, хортой юу, хоргүй юу гэдэг л асуудал.
Нөгөө талаар бид нүүрсээр баян улс. Тэр дундаа коксжсон нүүрсээр баян. Бидний ярьдаг Өмнөговийн Таван толгойн орд бол маш сайн чанарын коксждог нүүрстэй. Түүнээс гадна хагас коксждог нүүрс гэж бий. Наад зах нь Дорноговийн Баянжаргаланд байдаг Элдэвийн уурхай хагас коксждог нүүрстэй. Товчхон ойлгоё гэвэл кокс бол нүүрсийг дутуу шатаасан гэсэн үг. Утааг нь урд нь шатаагаад арилгачихсан учраас утаагүй түлшинд орж явдаг. Эрчим хүчний сайдын яриа тийм л нүүрс хийх санаа л болов уу гэж ойлгож байна. Яахав, олон түмнийг шуугиулж анхаарал татах гэж ярив уу даа гэж харсан.
-Нүүрсээр баялаг орон гаднаас экспортолж авдаг нь ямар учиртай юм бэ?
-Хятадаас кокс нүүрс худалдаж аваад хэрэглэнэ гэдэг мэдэхгүй. Нэлээд бүдүүн тоймын асуудал. Өчнөөн олон коксждог, хагас коксждог уурхайнуудтай байж хүнээс кокс нүүрс худалдаж авна гэдэг бол арчаагүй айлын жишээ. Өөрсдөө үүнийгээ хийх ёстой.
-Хугацаа, зардал мөнгө орох эд үү?
-Хөрөнгө зарна, хугацаа орно. Аль 10 жилийн өмнөөс бид зуух пийшин оролдож эхэлсэн биз дээ. Түүний оронд коксын үйлдвэрийн сууриа тавьчихсан байсан бол өдийд кокс хийдэг болчихсон л байхгүй юу.
Гэхдээ коксыг энгийн хэрэглээнд нэвтрүүлбэл илчлэг өндөртэй учраас гэрийн зуух дийлэх үү, угаарын хий өндөртэй юм биш үү?
-Дутуу шатаагаад кокс гаргана гэдэг ямар нэгэн утаа гаргадгийг нь байхгүй болгоно гэсэн үг. Түүний тулд шатааж байж л байхгүй болгоно. Гэхдээ хот дотор үйлдвэр байгуулахгүй. Хорыг нь арилгадаг төхөөрөмжтэй зууханд хийж шатаана.
Гол нь амьдрал дээр манай төр засгийн удирдлагууд, мөнгө шийддэг хүмүүс уурхайчдаасаа асуухгүй юм байна шүү дээ. Уул уурхайн салбарын өчнөөн олон инженер, мэргэжлийн хүмүүс байхад ерөөсөө асуудаггүй. Хаагуур яаж хийгээд байдаг юм, нэг мэдэхэд л дээгүүрээ улстөрчид нэг юм хийгээд л, тэр нь мөнгө угаалт болоод л явдаг болчихож. Ерөөсөө үр дүнтэй, шинжлэх ухааны үндэстэй ажил байхгүй болсон байна.
Жишээ нь, би хоёр жилийн өмнө уул уурхайн салбарын 100 жилийн ойд зориулаад орон нутгийн нүүрсний уурхайнуудын түүхээр баримтат кино хийсэн хүн. Ингэж явахдаа Өвөрхангай аймгийн Баянтээгийн нүүрсний уурхайд очсон. Тэндхийн нүүрс хагас коксждог нүүрс. Уурхайн нөхөд нүүрсээрээ кокс хийдэг цех байгуулчихсан байсан. Ингээд цехдээ кокс хийгээд түүгээрээ шахмал түлш хийж байсан шүү. Аль эрт уурхайчид амьдрал дээр хийчихсэн эд. Яагаад түүнийг өлгөж аваад, тэнд мөнгө өгөөд хүчин чадлыг нь нэмэгдүүлээд хийчихэж болдоггүй юм.
Улстөрчдөд ашиггүй болохоор дэмждэггүй юм. Манай улс орны өнөөгийн улс төрийн нөхцөл байдал ийм заваан болчихсон. Сураг сонсвол тэрийг анх зохион байгуулж ном дүрмээр нь хийсэн хүн нь Улаанбаатарт шахмал түлшний үйлдвэрийг анх байгуулсан инженер залуу юм билээ. Тэр залуугаар шахмал түлш хийлгээд амжилттай боллоо гэнгүүт жийчихсэн байхгүй юу. Учир нь тэр инженер улстөрчдийн хүн биш. Жинхэнэ мэргэжлийн инженер хүн номын дагуу хийсэн. Ажлаас нь чөлөөлчихөөр нутагтаа очоод коксоор шахмал түлш хийж эхэлсэн юм билээ.
-Танил технологи гэдэг шиг л сонсогдоод явчихлаа. Олон салбарт ийм зүйл ажиглагддаг болчихсон. Шахмал түлшний үйлдвэрлэл тэр чигээрээ бизнес юм биш үү?
-Би Баянтээгийн уурхайн шахмал түлшний цех рүү нь орж үзсэн. Одоо манай нийслэлчүүд хэрэглэдэг шахмал түлшний барьцалдуулагч бодис гээд Хятадаас оруулж ирээд байгаа нь хортой. Түүнээс болж олон хүн үхсэнийг харж байгаа биз дээ.
Гэтэл тэр инженер нөхөр барьцалдуулагчийг нь улаан буудайгаар хийж байсан. Улаанбуудай бол их цавуулаг. Нунтаглаж тээрэмдээд барьцалдуулагч болгож байгааг нүдээрээ харсан. Улаанбуудай яавч хортой юм биш. Химийн бодис биш, органик гаралтай. Яагаад түүнийг хөгжүүлж, дэлгэрүүлж, дэмжихгүй байна вэ гэдэгт асуудал байна.
Ах нь одоогоос 40 жилийн өмнө энэ шахмал түлшийг хийж явлаа. Дундговийн Цагаан-Овоогийн нүүрсний уурхайд инженер байхдаа шахмал түлш хийж үзэж байлаа. Бидэнд тухайн үед шахдаг төхөөрөмж нь байгаагүй. Нэг ёсондоо хөрөнгө мөнгө нь байгаагүй гэсэн үг. Ер нь энд тэнд мэргэжлийн хүмүүс олон шинэ санаа ажил эхлүүлдэг, хөрөнгөгүй болоод л зогсдог юм шүү дээ. Бид тэр үед үхрийн баасыг нунтаг нүүрстэй хольж зуурч байгаад хөлөөр гишгэдэг төмөр хэвээр хэвлэдэг байв. Үхрийн баастай холино гэдэг нь ямар нэгэн байдлаар барьцалдуулж байгаа арга нь. Утаа нь хоргүй. Аргалаас цэнхэр утаа гардаг. Тэнд монголчууд үхээгүй.
Өнөөдрийн манай шахмал түлшийг 1990 хэдэн оны үеэр Бээжинд хийж хэрэглэж байсан. Манайд бол нэлээд олон жил янз бүрийн юм туршиж байж саяхнаас л шахмал түлш хийж эхэлсэн. Яахав, утаа 25 хувиар багассан гэж би тооцоолдог юм. Гэхдээ барьцалдуулдаг бодисыг бодох ёстой. Тэр л хортой байгаад хүмүүс угаартаад байх шиг байна. Төр засаг үүнийг хортой юм байна гээд ойлгочихоод өөр барьцалдуулагч, өөр ноу-хау хайхын оронд хүний хийчихсэн юмыг шууд оруулж ирж хэрэглэе гэж байна. Энэ бол нэлээд залхуу бөгөөд үрэлгэн бодлого.
-Манайх өөрсдөө шахмал түлшийг аюулгүй хийчихэж чадах юм байна гэж ойлголоо. Харин түүнийг хэрэглээнд оруулах сонирхол алга. Агаарын бохирдлыг бууруулах нэрээр хичнээн хөрөнгө зарлагадаж, хэдэн арван энгийн иргэд амиа алдав. Өнөөдөр ч тогтсон бодлого, зөв шийдэл алга. Салбарын сайд нь “Арга ядсан арга” гэж тайлбарлахдаа тулж болох уу?
-Салбарыг мэргэжлийн хүн удирдахгүй юм даа. Миний мэдэхийн сүүлийн 20 жил манай яамны сайд 10-аад хүн солигдсоноос нэг нь л мэргэжлийн хүн байлаа. Бусад нь улстөрчид. Ингээд л салбарын хөгжил явахгүй байгаа юм. Мэргэжлийн бус хүнийг доогуур нь байдаг цүнх баригчид их уруу татдаг, толгойг нь эргүүлдэг, шийдвэрт нь нөлөөлдөг юм. Мэргэжлийн бус учраас шийдвэр дээрээ тууштай зогсож чаддаггүй, гуйвж дайвдаг. Улс төрийн, хувийн ашиг сонирхол орж ирээд тэр хүнийг хэн ч биш болгодог. Мэргэжлийн хүн бол өөр. Боловсон хүчний асуудал маш их чухал байдаг юм байна.
Өнөөдөр нэг хүн сошиалд бичсэн байна лээ. Бид урьд нь ухаантай хүмүүс хажуудаа байлгахыг хичээдэг байсан. Өнөөдөр жаахан ч гэсэн хүний мөс чанартай хүн байлгамаар байна гэж. Тэгэхээр бидэнд тийм зүйл үгүйлэгдээд байна гэдэг нь та бид хоёрын ярианаас харагдаж байна шүү дээ. Хүний мөс чанар байхгүй, ашиг хонжоо, хувийн эрх ашгийг улс орны эрх ашгаас дээгүүрт тавьдаг болчихсон цаг.
-Ёс зүйгүй болчихсон гэдэг…?
-Тэгсэн. Тийм хүмүүс нь сайн явдаг. Ёс зүйгээ барьдаг мань мэтийг “Энэ олон юм яриад унана” гээд түлхчихдэг болчихсон. Би уул уурхайн салбарын төлөө сүүлийн 20 жил донгодсон хүн. Одоо намайг шууд түлхдэг. Тэр байтугай манай хүүхдийг ажилд авахгүй байна. “Аав нь аюултай, юм яриад унана” гээд. Хэлмэгдүүлэлтийн үеэс ялгаагүй болчихсон нийгэм юм биш үү.
-Кокс нүүрс түлбэл эрсдэл байна уу гэдэгт хариулт сонсчих уу даа?
-Коксыг түлж болно. Маш сайн илчлэгтэй, утаа багатай эд. Түүнийг гаргаж авахын тулд үйлдвэрлэл л хэрэгтэй. Үйлдвэрлэл нь манайд алга. Урдаас кокс оруулж ирээд яах юм бэ. Бид өөрсдөө нүүрстэй байж хийж чадахгүй, хүнээс худалдаж авна гэж боломжгүй. Чи бод доо, хоёр айл байлаа гэхэд нэг нь бууз хийгээд байдаг. Нөгөө нь лапшанаас өөр юм хийж чаддаггүй. Гурил, мах нь байдаг. Буузыг гурил, мах хоёроор л хийдэг биз дээ. Боломжтой байж яагаад гурил махаа ашиглаад хажуу айл шигээ амттай бууз хийж чадахгүй байгаа юм. Тэднийхээс бууз худалдаж аваад байна гэдэг тэнэг хэрэг. Үүн шиг бидэнд кокс хийдэг нүүрс нь байна. Яагаад хийчихэж болдоггүй юм. Заавал Хятадад хийж болдог, тэндээс худалдаж авна гэдэг л ойлгомжгүй зүйл.
-Кокс нүүрс худалдаж авахад 177.5 тэрбум төгрөг зарцуулна гэж байгаа. Дотооддоо үйлдвэр баривал хэр хөрөнгө зарцуулах бол?
-Нэлээд өртөгтэй байх. Гэхдээ 177.5 тэрбумаар ч нэлээд юм хийчихнэ. Ер нь өөрт байгаа потенциалаа ашиглаж чадахгүй, нэг л их мөнгөтэй улс шиг гаднаас юм худалдаж аваад байдаг баян орон манайх биш. Нэг хүний дундаж орлого хэд билээ. ДНБ-ий нэг хүнд ногдох зардлаар улс орны амьжиргааны түвшнийг тогтоодог. Манайх дөрөв таван мянган доллараас хэтэрдэггүй. Гэтэл БНХАУ гэхэд 10 гаруй мянган доллар болчихсон шүү. Өндөр хөгжилтэй Сингапур зэрэг зарим орнуудад 50, 60 мянган доллар байдаг юм билээ. Бид ийм баян орон биш мөртлөө байгаа зүйлээ гаднаас худалдаж авна гэдэг бэлэнчлэх сэтгэлгээ юм уу даа. Өөрсдөө хийх хэрэгтэй. Хийхийн төлөө зүтгэж, чаддаг мэддэг инженерүүдээ ашиглаач гэж хэлмээр байна.
Дархан, Эрдэнэт хавьцаа коксын үйлдвэр байгуулна гэж нэг шуугиад байхгүй болсон. Уг нь тэр үед л хийх ёстой байсан юм. Ер нь ингээд харахад манай улстөрчид, том дарга нар сэтгэлийн хөөрлөөр асуудалд ханддаг. Тэр маш аюултай. Аливаа ажлыг, аливаа нэг төслийг явуулахын тулд хамгийн түрүүнд судалгаа хэрэгтэй. Ингэвэл яах вэ, аль нь дээр вэ гээд мэргэжлийн хүмүүсийн үгийг сонсдог байх хэрэгтэй. Түүн дээр нь үндэслээд судалгаа хийдэг байгууллагатай байх. Тэгж байж сая гольдролдоо орно. Сэтгэлийн хөөрлөөр ханддаг улстөрчдийн савлагаа байна шүү дээ. Би олон хурал номд сууж олон даргыг ярьж байхыг харж байлаа. Нэг л их сэтгэлийн хөөрлөөр ярьцгаадаг. Аж үйлдвэр хөгжүүлнэ гээд л яриад байгаа. Яг үнэндээ аж үйлдвэрийг хөгжүүлэхийн тулд иж бүрэн юм байдаг. Түүнийг хөгжүүлээгүй цагт хичнээн мянган сайхан юм яриад явахгүй. Одоо манай Засгийн газар “Шинэчилнэ” гээд яриад л байна. Яг яаж гэдэг дээр очихоор хийдэг арга барил биш л байдаг. Мэргэжлийн хүн байхгүй, мэргэжлийн хүн тавихгүй, мэргэжлийн хүний үгийг сонсохгүй. Тэгээд яаж хийх вэ. Улстөрчид хийгээд сайхан болчихдог байсансан бол өдийд Монгол маш сайн хөгжсөн байх ёстой. Гэтэл энэ биш юм байна гэдгийг ойлгож баймаар юм. Агаарын бохирдлыг бууруулна гэж хэдэн жил хэр их хөрөнгө зарав. Судалгаагүй юм хийдгийн илрэл энэ байгаа юм.