Category: эдийн-засаг

Өдрийн сонины архиваас………..

---

Хүүхдийн мөнгийг хэ­зээ өгөх бол гэж нүдээ ширгэтэл царайчилсан хүүхдүүд, тэднээсээ ду­тах­гүй хүлээсэн эцэг, эх­чүүд Монголоор дүүрэн байна. Хүүхдийн мөнгө гэж чухам юу байв аа. Сонгуулийн амлалтаар хүүхдэд зориулж тэдэнд зориулж мөнгө өгөх тухай яриа гарсан нь улс төрийн намуудын сонгуульд ялах гэсэн тактик байсныг үгүйс­гэхгүй. Гэхдээ цаг үеэ олсон нийгэмд хүлээг­дэж байсан шийдвэр бай­сан нь амьдрал дээр тэр даруйдаа нотлогдож байв. Бүр улстөрчдийн тооцож төсөөлж байс­наас илүү үр дүн гарсан. Гэр бүлд нь өөрийн гэсэн нэртэйгээр орлого орж ирдэг болсонд бяцхан жаалууд ямар их омог бардам, итгэл дүүрэн бай­сан гээч. Чөлөөт эдийн засагтай энэ нийгэмд эрх чөлөөний гол үндэс нь хувийн өмч. Хүүхдүүд өөрт нь нэрлэсэн мөн­гөтэй болсон нь мөнгөө зөв зарцуулах, мөнгөтэй харьцах, хувийн эрх чөлөөг мэдэрч эхлэх том алхам байсан юм.  Тэд “Би мөнгөөрөө ингэнэ. Би хүүхдийн мөнгөө авахаар тэгнэ” гээд хүүхэд насных нь хязгааргүй мөрөөдлийн орон зайд нь өвөрмөц нэгэн орд сүндэрлэж байлаа. Гэвч түүнийг нь биежиж бэхжиж амжаа­гүй байхад нь улстөр­жилтийн үрээр зэрэглээт Гандирс болгож орхичихов.  Хүүхдийн мөнгийг олгож эхэлснээс хойш багачуудын сургууль завсардалт эрс багасч, цаг хугацаандаа вакцинд хамрагддаг болж, хам­гийн сонин нь цөөхөн хүнтэй Монголд төрөлт эрс нэмэгдсэн сэн. Гурван жилийн өмнө төрөлт 56 мянга, дараа жил нь 63 мянга байсан бол өнгөр­сөн жил 69 мянга болж нэмэгдэж байв. Бас энэ цаг дор хүүхэд үнэтэй болж эхэлж байсан юм. Гажуудалт нийгмийнхээ тусгал болсон үүргээ мэдэрдэггүй гажиг эцэг, эхчүүд хүртэл хаа байгаа асрамжийн төвүүдээс хүүхдээ эрж хайж олж эхэлсэн. Жаалууд өнөө­дөр төрөөсөө мөнгө авч байгаа ч маргаашдаа өөрөө мөнгөө босгож ча­дах арга ухаанд суралца­хын өдөөлт нь тэр хүүх­дийн мөнгө болж байв.

Гэвч энэ оны нэгдүгээр сарын 1-нээс эхлэн хүүх­дийн гэх тодотголтой мөнгө алга болов. Уг нь нэг хүүхдэд сарын 3000, улирал бүрийн 25 мянган төгрөг гээд жилд 136 мян­ган төгрөг л өгдөг байсан юм. Гурван хүүхэдтэй айлын хувьд сар бүрийн 9000, улиралд 75 мянган төгрөг гээд жилд 408 мян­ган төгрөг өгдөг байв. Энэ нь хүүхдээ, гэр бүлээ дэм­жиж өгч байгаа төрийн хэмжээний том бодлого байлаа. Гэвч ирээдүйн том бодлогоо бус харин улс төрийн намууд хүн бүрт өгнө гэж амласан мөнгөө өгөхийг урьтал болгосон. Томчууд ам­лас­ныг нэхнэ, харин хүүх­дүүд тэгж чадахгүй. Тиймээс хэл ам гарга­даггүй, харин өөрсдөд нь хүргэсэн тусыг уулсын оройгоос ч дээгүүрт боддог тэр амьтдын нэр дээрх мөнгийг дээрэмд­чихсэн. Уг нь “Хүүхэд, нохойг баярлуулбал хам­гийн том буян” гэдэг дээ. Бидний үргэлжлэл бол­сон хонгор бяцхан үрстээ хорьхон доллар өгчихөд болохгүй юун байх билээ. Хорин доллар бол хоол­ны ширээн дээр гарын мөнгө болгоод шиддэг тэр л халтар цаас шүү дээ. Өнөөдөр мянган төгрөг ямар өнгө­тэй байдгийг мэдэхгүй олон хүн байгаа. Тэгвэл хүүхдэд өгдөг тэр хөх алаг цаас  олон хүүхдийн ирээдүйг цэлмэг тэнгэр шиг болгож байсан. Чадал­тайхан айлын муур нохойны хоолонд ч нэмэр болохгүй тэр мөнгө Монголын ирээдүйг авч явах их хүмүүст үлэмж хөрөнгө оруулалт болох мөнгө юм. Хүүхдийн гэсэн ангилалтай мөнгөний ба­рааг ард түмэн харахаа больсноос хойш олон л хүн байр сууриа илэр­хийл­лээ. УИХ-ын дарга хаврын чуулганы нээлт дээрээ хүүхдийн мөнгө хэрэгтэй гэж, Улсын Ерөнхийлөгч хүүхдийн мөнгийг өгөх ёстой гэсэн санааг батжуулж, УИХ дахь АН-ын бүлгийнхэн энэ мөнгөний асуудлыг шийдэхгүй бол завсар­лага авна гэж хүртэл айл­гаж эхлэв. Ямартай ч өнгөрсөн долоо хоногт УИХ-ын гишүүн Д.Оюун­хорол, Р.Гончигдорж, Н.Бат­баяр нар Хүүхдэд мөнгөн тэтгэмж олгох хуулийн төслийг өргөн бариад байна. 0-18 нас­ны 932 мянган хүүхдэд сар бүр 20  мянган төгрөг өгөх энэ хуулийг манай түшээд ойрын өдрүүдэд хэлэл­цэнэ. Батаа хүү­гийн, Болормаа охины нэрээр айл гэрт орж ирдэг энэ мөнгөөр Монголын ард түмэн чинь амьдарч байна шүү дээ. Хонгор бяцхан үрстээ хорьхон доллар өгчихөд юу нь болохгүй байна вэ. Хорин мянган төгрөг чинь хорин долларт ч хүрэхгүй. Бүр хорин мянга гээд хорго­лоо тоолоод байвал алаг хөөрхөн үрстээ аравхан доллар өгчихөөч дээ. Хүн болж төрлөө гээд хүнсээ чирээд ирд­гээрээ хүүхэд үнэтэй болж үлдэнэ.  Хүүх­дийн мөнгө хэрэгтэй, хэрэгтэй гэж хэн хүнгүй хэлээд байгаа ч хэрэг дээрээ өгч байгаа нь алга байна. Улстөржилтөөс ангид байж хонгор бяцхан үрсдээ хорьхон доллар өгцгөөе л дөө.

Эдийн засгийн бодлого, өрсөлдөх чадварын судалгааны төвийн ерөнхий захирал, судлаач Б.Лакшмитай шатахууны хомсдол, эдийн засгийн нөхцөл байдлын талаар ярилцлаа.

---

-Иргэдийг бухимдуулж байгаа нэг асуудал нь шатахуун, түлшний хомсдол болчихлоо. Олон цагаар дараалалд зогсож байж хэдхэн литр бензин авч байна. Тэгвэл өнөөдрийн энэ нөхцөл байдал чухам юунаас болж үүссэн гэж та харж байна вэ?

-Монгол Улс шатахуунаар ОХУ-аас бүрэн хараат байдаг. Тэр утгаараа өмнө нь ч бид бага зэргийн хомсдолтой явж ирсэн. Гэхдээ өнөөдрийнх шиг урт хугацаагаар биш. Энэ удаа нэлээд удаан хугацаанд үргэлжилж байна. Хоёрдугаарт, өмнө нь энэ мэтийн хомсдол намар, зуны цагт болж байсан. Харин энэ удаагийнх 12 дугаар сард, удаан хугацаагаар үргэлжилж байгаа учраас иргэд бухимдаж байна.

-Энэ оны эхэнд шатахууны захиалгаа өгөхдөө хэтэрхий багаар өгсөн. Дээрээс нь түүхэндээ байгаагүй их хэмжээний нүүрс гаргаж байгаа нь ч нөлөөлсөн гэж зарим хэсэг нь үзэж байна?

-Захиалга бага өгснөөс болсон гэж би үзэхгүй байна. Яагаад гэхээр ОХУ олон улсын хоригт байгаа энэ үед манайх захиалгаа нэмэхэд асуудалгүй байх учиртай гэж бодож байна.

Дээрээс нь манайх ч тийм том хэмжээний зах зээл биш шүү дээ. Өнөөгийн нөхцөл байдал бол дотоодын үл ойлголцлоос болж үүссэн юм болов уу гэж харж байгаа. Ер нь төр засгийн зүгээс шатахуун, түлшний үнийг тогтмол барих, өсгөхгүй байх тал дээр л анхаарч ирсэн нь ажиглагддаг. Ингэснээр иргэд арай хямд үнээр авах боломж бүрддэг. Харин зөрүүг нь томоохон уул уурхайн компаниуд илүү өндөр үнээр худалдан авч төлдөг юм. Энэ жилийн хувьд манайхыг есдүгээр сард шатахууны хомсдолд орно гэж байсан. Тиймээс 10 дугаар сард хоёр улсын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр болж, харьцангуй гайгүй болсон.

өн УУХҮ-ийн сайд урд хөршөөс шатахуун худалдаж авсан гэсэн мэдээлэл хийж байсан. Нэг зах зээлээс шатахуун дээр хараат байдлыг бууруулах бодлого явуулж, хоёр дахь эх үүсвэрээс татах гэж оролдсон учраас ийм хүндрэл үүсч байна уу гэж бодож байна.

-БНХАУ-аас авдаг шатахууны хэмжээгээ манайх нэмсэн учраас ОХУ-аас ийм арга хэмжээ авсан гэдэгтэй та санал нэг байна уу?

-Би яг л тэгж бодож байна. Бид 100 хувь баталгаатай өөрсдийн эх үүсвэрүүдийг бий болгож байж л ОХУ-аас худалдаж авдаг байдлаасаа гарна. Түүнээс биш шууд л багасгана, огт авахаа болино гэсэн асуудал байхгүй.

-Шатахуун импортлогч хэдэн том компани хоорондоо үгсэн хуйвалдаж үнээ нэмсэн тохиолдол өмнө нь гарч л байсан. Тийм болохоор ОХУ, БНХАУ-аас компани оруулж ирэх тухай яриа гарсан. Ийм боломж бий юу?

-Монголын хэдхэн компани тусгай зөвшөөрлийн дагуу шатахуун, түлш оруулж ирдэг. Өмнө нь ОХУ-аас ч гэсэн хамтарсан компани байгуулж, түүгээрээ арай хямд үнэтэй шатахуун нийлүүлдэг байя гэсэн санал тавьж байсан. Харин үүнийг би зөв шийдэл гэж бодохгүй байна. Мэдээж үнэ нь жаахан бууж таарна. Гэвч хараат байдлаас гарах шийдэл энэ биш. Үр дүнд нь Монголын хэдэн компани л дампуурна. Ингэх юм бол ОХУ-аас нийлүүлэхгүй л гэвэл манайх өөр газраас худалдаж авах ямар ч аргагүй болно.

-Шатахууны хараат байдлыг багасгах, хомсдол үүсгэхгүй байх тал дээр өнгөрсөн дөрвөн жилд төр засгаас ямар бодлого хэрэгжүүлсэн гэж та харж байна вэ. Тэдгээр нь үр дүнтэй байж чадсан болов уу?

-Шатахуун, түлшний асуудал дээр нэг их томоохон өөрчлөлтүүд, шинэчлэл хийгээд байдаггүй л харагддаг. Харин аль болох л үнийг тогтворжуулах тал дээр ажиллаж ирсэн. Хэдэн жилийн өмнө Сингапурын биржийн үнээр худалдаж авдаг болно гэж үзсэн шүү дээ. Гэтэл манай улсын худалдаж авдаг үнэ дэлхийн зах зээл дээрх ханшийн савлагаатай уялдаагүй байдаг. Дэлхийд шатахууны үнэ унаж байхад ч гэсэн манайд нөлөөлдөггүй. ОХУ-тай тохирчихсон үнэ байдаг учраас тэгдэг шиг байгаа юм. Нэг талаасаа бид өөрсдөө олборлогч улс биш. Мөн худалдаж авдаг эх үүсвэр нь ганцхан. Тийм болохоор төр засгаас томоохон бодлого, шийдвэр гаргаж оролцоод байх боломж тааруу.

-Нэг улс орны хараат байдлаас гарах, багасгах ямар нэгэн боломж бий юу?

-Энэтхэг улстай хамтраад Газрын тос боловсруулах үйлдвэр барьж байгаа ч хэзээ ашиглалтад орох нь тодорхойгүй байх шиг байна. Харин олборлосон газраасаа зөөж, үйлдвэртээ боловсруулна гэдэг дээр хүмүүс шүүмжлэлтэй ханддаг. Уг нь Үндэсний аюулгүй байдал талаас нь авч үзсэн ч ингэж нэг улсаас хараат байх нь буруу. Ямар нэгэн эрсдэл үүсэхэд тодорхой хугацаанд дотоодоосоо хэрэгцээгээ хангадаг байх л хэрэгтэй. Яагаад гэхээр шатахуун гэдэг чинь стратегийн гол бүтээгдэхүүн, эдийн засгийн амин сүнс нь байдаг. Монгол Улсын хувьд газрын тосны нөөц бол байгаа. Хамгийн гол нь өөрсдөө боловсруулж чадахгүй, түүхийгээр нь урд хөрш рүү өгчихөөд байна. Дээрээс нь худалдан авдаг эх үүсвэрийнхээ тоог нэмэх хэрэгтэй. Харамсалтай нь энэ бол хүндрэлтэй асуудал. Яагаад гэхээр өөр бусад улс орноос шатахуун, түлш авлаа гэхэд хоёр хөршийнхөө газар нутгаар л дамжуулж тээвэрлэнэ. Гэтэл үүнийг хөршүүд маань зөвшөөрөхгүй шүү дээ.

-Шатахууны нөөцийн сав барина гээд 10-аад жил болж байна. Шатахуун хомсдож, үнэ нэмэгдэхээр иргэдийн амьжиргаанд шууд нөлөөлдөг шүү дээ?

-Улс орны хувьд 30 хоногийн хэрэглээг л нөөцөлдөг. Уг нь томоохон үйлдвэр, газруудынхаа дэргэд нөөцийн сав бий болгох хэрэгтэй. Шатахуун инфляцийн сагсанд нэлээд жин дарж ордог. Тийм болохоор шатахууны үнэ нэмэгдэхэд өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ шууд нэмэгдэж, иргэдийн амьдралд нөлөөлж эхэлдэг.

Т.Хөвсгөл

Нийслэл дэх Төрийн аудитын газрын дарга, тэргүүлэх аудитор М.Эрдэнэжаргалтай ярилцлаа.

---

-Танай газраас Нийслэлийн 2022 оны хөрөнгө оруулалтад аудит хийсэн дүгнэлттэй танилцсан. Түгжрэлийн эсрэг зарцуулсан 420 тэрбум, 240 автобус зэрэг олны анхаарлыг татсан асуудал дээр аудит хийсэн байна. Аудитын дүгнэлтээс онцолж хэлэх хэсгүүд юу байв?

-Ер нь өмнөх жилүүдэд нийслэлийн хөрөнгө оруулалт 200 тэрбум хүрдэггүй байсан. Харин Засгийн газрын 2021 тавдугаар сарын 146 дугаар тогтоолоор Нийслэл Улаанбаатар хотын талаар авах арга хэмжээний тухай батлахдаа түгжрэлийг бууруулахад зориулж жил бүр нийслэл хотод 420 тэрбумаас доошгүй хөрөнгө оруулалтыг шийдвэрлэнэ гэж оруулсан байдаг.

Түгжрэлийг бууруулах төсөл арга хэмжээний нийт төсөл 2022-2024 оны хугацаанд 800 гаруй тэрбум төгрөг зарцуулахаар тусгасан байсан. Үүнээс 2022 онд 411.8 тэрбумыг зарцуулахаар төлөвлөсөн байв. Ингэхдээ НИТХ төсөвтөө хоёр удаа тодотгол хийж гарсан дүн энэ.

-Түгжрэлийг бууруулах 411.8 тэрбум төгрөгийн эх үүсвэр улсын төсвөөс гарсан уу?

-Улаанбаатар хот улсын төсөвт жил бүр орлого төвлөрүүлдэг байсан. Харин түгжрэлийн шийдэл яригдаж эхэлсэн жилээс “Хотоос орлого авахаа больё. Харин наад хөрөнгөө түгжрэлдээ зарцуулаарай” гэдэг байдлаар улсад төвлөрүүлэх орлогыг бууруулж өгснөөр 411.8 тэрбумын эх үүсвэр гарч ирсэн юм билээ. Бид 2022 оны хөрөнгө оруулалтын төлөвлөлтөөс эхлээд хянаж үзсэн. Ингэхэд тухайн жил арга хэмжээний гуравны нэг нь хэрэгжинэ гэсэн байсан. Тэгэхээр түгжрэлийг бууруулах арга хэмжээний зөвхөн 2022 оны хөрөнгө оруулалтыг үзсэнээр бүрэн дүгнэж болохгүй байсан. Хоёрт, бидэнд тулгарсан нэг асуудал нийслэл 420 тэрбум төгрөг зарцуулаад түгжрэл яг ямар түвшинээс ямар түвшинд хүрэх юм бэ гэдэг үр дүнгээ өөрсдөө тооцоогүй байсан. Энэ хөрөнгийг зарцуулснаар ийм үр дүнд хүрнэ, түгжрэл тэдэн хувиар буурах юм гэсэн тооцоо анхнаасаа байгаагүй.

-Энэ нь өөрөө зөрчил болчихож байна уу?

-Тэгнэ. Үүнээс гадна төсөл арга хэмжээгээ ерөнхий нэршлээр явчихдаг. Төсөв нь цаашдаа юунд зарцуулагдах нь тодорхойгүй. Янз бүрийн ажилд зарцуулагдаж болох эрсдэлтэй. Энэ бол хууль тогтоомжийг зөрчиж байна гэж бидний хувьд үзсэн. Ерөнхий нэршил дотор Яармаг дахь Нутгийн захиргааны ордонд 25 тэрбум төгрөг өгчихсөн байх жишээтэй. Үүнийг төсөвт тусгаагүй байна гэж хэлж болдоггүй их зовлонтой. Бид жил бүр л НИТХ-д уламжилдаг, хариу арга хэмжээ авах нь тун бага.

Мөн зураг төсөвгүй 104 төсөл, арга хэмжээ байсан. Тэгсэн хэрнээ мөнгө нь төсөвт суучихсан. Газрын зөвшөөрөлгүй 47 төсөл арга хэмжээ гэх мэт төлөвлөлтөөсөө эхлээд учир дутагдалтай. Үүний дараа худалдан авах ажиллагааг шалгасан. Хэд хэдэн чиглэлээр зөрчил дутагдал илэрсэн. Шууд гэрээ байгуулдаг, харьцуулалтын аргаар гэрээ байгуулдаг явдал олон гарсан. Худалдан авах ажиллагааны тухай хуулийн 3.4 дэх заалт буюу нууцад 118 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалттай 43 төсөл арга хэмжээг хамруулж, ямар нэгэн сонгон шалгаруулалт тендергүйгээр зохион байгуулсан.

-Үндэслэл нь хууль ёсных байсан уу?

-Бидэнд үзүүлж байгаа нь ТЕГ-ын албан бичиг л байгаа юм.

-Ямар чиглэлийн ажлууд голдуу нууцад авагдсан байна вэ?

-Янз бүр. Сургууль, цэцэрлэгийн барилга, дотор тохижилт зэрэг ч бий. Сургууль, цэцэрлэг ажиллуулахаар орон сууцны нэгдүгээр давхар, хувь хүмүүсийн объект зэргийг худалдаад авчихсан. Тэдгээр нь стандарт шаардлагаа хангаагүй. Сургууль, цэцэрлэгийн сандал ширээ анх захиалсан стандарт нормоороо байгаагүй зэрэг Нийслэлийн боловсролын газартай холбоотой асуудлууд олон гарсан.

-224 улаан автобусыг 2022 оны нийслэлийн төсвөөс худалдаж авсан. Бүгд ирсэн ч үйлчилгээнд гараагүй. Ямар асуудал байсан юм бэ?

-Яах вэ, тоо ёсоороо бүгд байгаа. Тэр дотроо зарим нэг нь автобус гэхэд техникийн шаардлага хангаагүй. Хөдөлгүүрийн эзлэхүүн 9000сс байх ёстой атал 8400сс байх жишээтэй. Өгсүүр замд явж чадахгүй байна гэдэг үүнтэй холбоотой. Хурдны хайрцаг автомат гэж заасан байхад механик авчихсан. Тоног төхөөрөмж нь дутуу, зөрүүтэй ирсэн олон зүйл байгаа юм.

Үүнтэй холбоотойгоор Хотын дарга асан Д.Сумъяабазарт гурван удаагийн албан шаардлага хүргүүлж байсан. Хөрөнгө оруулалтын төлөвлөлтөөс эхлээд маш их зөрчил байна. Хариу нь өнгөрсөн арваннэгдүгээр сарын 20-нд ирсэн. Маш хангалтгүй хэрэгжилттэй хариу тайлбар ирсэн. Түүнээс гадна бид энэ асуудлаар өнгөрсөн зургадугаар сард хууль хяналтын байгууллагад шилжүүлсэн шүү дээ. Үүний цаана хууль тогтоомж зөрчсөн байж болзошгүй гэдэг утгаар хандсан.

-Ногоон автобусны худалдан авалтыг аудит хийх үү?

-Ногоон автобус бол 2023 оны асуудал шүү дээ. Бид ирэх хавар аудит хийх болов уу.

Б.ЭНХЗАЯА